Қызыл кітапқа енген жануарлар тізімі

Қарақұйрық. Қарақұйрық сирек кездесін түр. Кейбір аудандарда саны азайып, мекендейтін жерлері тарылуда. Олар бекітілген төбешік құмда, шақпатасты және сазбалшықты шөлдерде, ойлы-қырлы құрғақ аңғарларда, сексеуіл, жүзгін, теріскен басқан тоғайларда немесе тастақты, құмды, сазды топырақты шөлді аймақтарда мекендейді. 1930 жылдардың ортасында Қазақстанда қарақұйрықтардың саны 200 мыңға жуық болған. Соның ішінде Үстіртте және Маңғышлақта 100 мың басқа дейін жеткен. Қазір Қазақстанда жалпы саны 30-50 мың бас.

Қар барысы. Барыс саны мен таралуы азайып бара жатқан, сирек кездесетін түр. Қазақстан, Тянь-Шань, Қаржантау мен Өгем, Талас, Қырғыз, Іле, Күнгей, Теріскей, Кетмен, Жоңғар Алатауының шеткi сілемдері, Алтын Емел, Шолақ, Maнтай және Қайқан, сондай-ақ Тарбағатай, Сауыр мен Алтайдың биік жоталарында таралған. Олар жалпы таулардың альпі және субальпі белдеулерінде, құзды, жартасты жерлерді мекендейді. Қар барысының Қазақстанда жалпы саны 180-200 басқа жетеді деп есептеледі.

Шұбар күзен. Шұбар күзен таралу аумағы жылдам қарқынмен тарылып бара жатқан сирек жануар. Негізінен Волга мен Орал өзендерінің арасында, Орталық Қазақстанда және Предалтай даласында, жалпы Қазақстанның шөлейтті-шөлді аймақтарында таралған. Бірақ, бұл түр кейіннен жоғалып кетті. Қазақстанның кей өңілерінде бір-екі аң кездеседі. Олар жалпы жартылай шөлде, құмды, сазды, қиыршықтас жерлерде, көбінесе сексеуіл, теріскен, жүзгін, қараған, таспашөп өсетін жазық құмдарда кездеседі.

Тянь-шань қоңыр аюы. Сирек, таралу аймағы тарылып, саны азайып бара жатқан түр. Тянь-Шань мен Жоңғар Алатауында таралған. Қазір Өгем, Піскем, Алтын Емел, Тоқсанбай, Қоржынтау, Кетпен, Талас, Іле, Күнгей, Теріскей, Жетісу (Жоңғар) Алатауларында, Тянь-Шанның Қазақстанға қарайтын аумағында кездеседі. Тау шыршалары мен самырсынды ормандарда, арша өсетін сирек ормандарда, қайың, терек, алма, долана, өрік, бұталары жерлер мен таулы шалғындарда мекендейді. Тянь-Шань қоңыр аюының Қазақстанда жалпы саны 500 бастан аспайды.

Түрікмен құланы. Саны мен таралуы өте шектеулі Республикадағы сирек кездесетін түр. Қазақстанда өткен ғасырдың соңында Үстіртте және Маңғышлақта кездесіп, 30-шы жылдары жоғалып кетті. Ал 1953 жылы Қазақстанға жерсіндірілді. Сондай-ақ, Қапшағай мемлекеттік аңшылық-қорық шаруашылығында, Бетпақдала, Маңғыстауда жерсіндіру жұмыстары жүргізіле бастады. Тегіс және шалғай шөлейтті шөлдер мен жартылай шөлдерде, таудың құрғақ арналарымен қиылысқан тасты-сазды жерлерде, аласа таулар мен тау бөктерлерінде де жайыла береді. Қазақстанда жалпы саны – 700 бас деп есептелінеді.

Үнді жайрасы. Аз зерттелген, сирек кездесетін түр. Үнді жайрасы Оңтүстік Маңғышлақта, Таласта, Қырғыз бен Іле Алатауында және Қаратауда, Шу-Іле тауларында таралған. Қазақстанда олар теңіз деңгейінен 2000 метрден аспайтын биіктіктегі тау бөктерінде және аласа таулы аумақтардың қатты мезо-рельефті жерлерінде өмір сүруге бейімделген. Бұл түр барлық жерде өте сирек кездеседі, бірақ Қазақстанда бұрынғы саны туралы нақты деректер жоқ.

Жалман. Жалман Қазақстанда өте сирек кездесетін жануар. Ол Қазақстанның оңтүстік-шығыс бөлігінің эндемигі. Бұл түр Орталық Қазақстанның оңтүстігі мен батыстағы Арысқұммен шектесетін Қарсақпайдан және Дарялық шөлінен бастап, Алакөл ойпатының Жоңғар қақпасына және Зайсандағы Монрақтың солтүстік ететіне дейінгі тасты-сазды шөлдер мен жартылай шөлді жерлерде таралған. Әртүрлі биотоптарды, көбіне өсімдіктері жақсы жетілген жерлерді мекендейді. Қазіргі уақытта ғылымда тек 40 жалман тіркелгені ғана белгілі.

Тянь-Шань арқары. Тянь-Шань тауы арқарының саны күрт төмендеуде. Олар негізінен теңіз деңгейінен 200-ден 4000 метр биіктікке дейінгі тегістелген таулы аймақтарда мекендейді. Қыс мезгілінде қорегі мол, қар аз түскен беткейлерде жүрсе, жазда орман шекарасынан жиі жоғары көтеріледі. Олар Торайғырда, Көксу, Үсек өзендері орналасқан Жоңғар Алатауының оңтүстік бөлігінде көп кездеседі.

Қызыл қасқыр. Қызыл қасқыр Қазақстан аумағында жойылып кеткен түр. Қызыл кітапқа енген бұл жыртқыш Тянь-Шань мен Алтайдың биік жоталарында тараған. Қызыл қасқыр негізінен таудың жоғарғы белдеуінің жартасты шатқалдарында, субальпі және альпі шалғындықтарда, сырттар, үстірт тәрізді таулы далалы және орманды учаскелерде, әсіресе теңіз деңгейінен 2500-4000 м биіктікте мекендейді. Қасқырдың бұл түрі барлық жерде өте сирек кездеседі. ХХ ғасырдың басында бірнеше рет Тарбағатай мен Жоңғар Алатауында табылған. Бірақ, соңғы 40 жылда республика аумағында осы жануардың бірде-бір кездесуі тіркелмеген.

Түркістан сілеусіні. Түркістан сілеусіні сирек кездесетін түр. Бұлардың да таралу аймағы тарылып, саны кемуде. Олар Тянь-Шань жотасы мен Қаржантау, Талас, Қырғыз, Іле, Күнгей, Теріскей, Кетмен, сондай-ақ Жоңғар Алатауы, Тарбағатай, Сауыр тауларында таралған. Бұл түр негізінен қылқан жапырақты және жапырақты ормандарда, қалың бұталы тоғайларда, көбінесе орман және субальп белдеулердегі бұталар мен тасты үйінділерде мекендейді. Олар жартасқа шығаратын тік беткейлерде және ұсақ тасты тау жыныстарында көп жүреді. Алматы қорығында 10-ға жуық аң тіршілік етеді.

Таулар мен мұздықтар

Талғар шыңының ең биік нүктесі (4973 м) мұзданудың қуатты орталығы болып табылатын Талғар массиві шегінде.

Богатырь (Н-4626), Корп (Н-4631), Ақтау (Н-4686), Металлург (Н-4600) шыңдары ерекше сұлулығымен ерекшеленеді . Талғар шыңы (Н-4973) — бүкіл жотаның ең биік нүктесі, ол ондаған шақырым жерде таулы жазықтан да айқын көрінеді. Талғар шыңының "басқаратын" шыңдары қорықтың бүкіл Орта бөлігін алып жатқан қуатты Талғар торабын құрайды. Бұл Іле Алатауының қазіргі мұздану орталықтарының бірі, мұнда Солтүстік Тянь-Шаньның аса ірі мұздықтары: Корженевский мұздығы мен Богатырь шоғырланған. Біріншісі ұзындығы 11 км жетеді және ауданы 38 км. Екінші жағынан сәл төмен: ұзындығы — 9,1 км, ауданы — 30,3 км.Шокальский, Григорьев, Кассин, Пальгов, Калесник және т. б. мұздықтар бірдей кең. Мұнда 40 жылдан астам уақыт бойы одақтық маңызы бар "Талғар"альплагері жұмыс істеді. 1979 жылы ол селмен жойылды. Есік шатқалының жоғарғы жағында екі биік таулы мореналық көл орналасқан-3140 м биіктікте жатқан Ақ көл (Белое) және мұздық көл (Ледяное) 3400 М. Жарсай, Пальгова, Григорьев және т. б. мұздықтар көздің жауын алады. Талғар учаскесі үш шатқалды қамтиды — сол, оң және Орта Талғар. Олардың ішіндегі ең ұзыны — Сол Талғар (30 км — ден астам) - басқа Талғар сияқты оңтүстіктен солтүстікке қарай бағыт алған. Іле Алатауының оңтүстік баурайында Оңтүстік-Шығыс Талғар, Оңтүстік есік қорықтық шатқалдары және басқа да біршама аз ірі шатқалдар (ғұндар, Қосбұлақ, тамшы) орналасқан.

Қорықта Іле Алатауында белгілі 466 мұздықтың 160-ы (жалпы ауданы 233,7 км2) бар.