I. Қыс өтіп, күлімдеп көктем, жарқырап жаз келгенде, шұрқырап жатқан қалың жылқы
жүктеу/скачать 2,32 Mb.
|
I. ?ûñ ?ò³ï, ê?ë³ìäåï ê?êòåì, æàð?ûðàï æàç êåëãåíäå, ø?ð?ûðàï æà
| Ырыс пен берекет
Ертеде Бегайдар деген саудагер жігіт болыпты. Ойдан орып, қырдан қырып, табыс тауыпты. Үйіне дүниені қанша үйсе, ол соғұрлым кеми береді екен. Байлығының берекесі болмапты. Бегайдардың үйлі – баранды көршісі бар екен. Оның мал дегенде бес – алты ешкісі болады. Бірақ тұрмысы күннен күнге гүлдене береді. Бір күні Бегайдар көршісінен: -Әй, көршім, сенің бала-шағаң бар. Мал дегенде бес –алты тоқал ешкің ғана бар. Бірақ отбасың берекелі, қарның тоқ. Ал мен жалғыз тұрамын. Үй көрмей сауда жасап, мол ақша табамын. Бірақ берекесі жоқ. Сыры неде? – деп сұрады. Көршісі: -Қаратаудың басында мың жасаған данышпан бар. Содан ақыл сұра, - деп жауап берді. Бегайдар ертесіне дорбасын артынып, жолға шықты. Шаршап – шалдығып келе жатып, бір лашыққа тап болды. Ішіне кірсе, шал, кемпір және бір бойжеткен қыз бар екен. Бегайдар сусын ішіп, дәм татқаннан кейін шалға жағдайын баяндады. Шал: -Балам, данышпанға бара жатсаң, менің аманатымды ала кет. Үйде қызым бойжетіп отыр. Соны қандай адамға берсем болады? – деді. Бегайдар: -Жарайды, ақсақал, данышпанға тілегімізді жеткізем, - деп аттанып кетті. Тағы да ұзақ жол жүріп, шаршап – шалдығып, бір бәйтеректің түбіне келіп демалды. Сол кезде бәйтерекке тіл бітіп: -Әй, Бегайдар, данышпанға барсаң, сұра. Мен тамырымды тереңге жайдым, бірақ бұтақтарым жеміс бермейді. Сыры неде екен? – деді. Бегайдар оның да аманатын арқалап, жолға шығады. Бір күні әрең дегенде данышпанға жетті. Данышпан: -Иә, балам қандай мұратпен жүрсің? – деді. Бегайдар: -Терлеп – тепшіп, аяғымнан тозып табыс табамын, бірақ берекесі болмайды. Көршімнің бес – алты ешкісі, көп бала – шағасы бар, табысы аз. Бірақ берекесі мол. Соның сырын іздеп жүрмін. Жолда шал мен кемпірге, алып бәйтерекке жолықтым. Олардың да тілегін әкелдім, - деп, жолда көрген – білгенін 237
жеткізді. Данышпан басып шайқап:
С)3,4,1,2 Д)4,1,2,3 Е)Күміс Е)2,4,3,1 9.Бәйтеректің жеміс бермеуінің сыры А)Ағаш кәрі болғандықтан В)Түбіндегі алтын өсірмегендіктен С)Ауа райы қолайсыз болғандықтан 10.Әңгіменің түйіні А)Еңбексіз тапқан мал есепсіз кетеді В)Ерте тұрған еркектің ырысы артық С)Ырыс алды - ынтымақ ДСуға тапшы болғандықтан Е)Тамыры тереңде болғандықтан Д)Бас екеу болмай, мал төртеу болмайды Е)Ерте тұрған әйелдің бір ісі артық 11.«Үйдің берекесі әйелдің алақанына жасырылған» сөйлемнің мағынасы А)Әйел - сыншы, бағалаушы В)Әйел - әдемі, сұлу С)Әйел - қорғаушы, бақылаушы 12.Көрші үйдің берекесінің сыры А)Бесалты ешкісінде В)Бала шағасында С)Ақылды әйелінде Д)Әйел - үйлестіруші, үйдің құты Е)Әйел - үйретуші, тәлімгер Д)Қоңырқай тұрмысында Е)Мол табысында 4 – мәтін I. Қазақ күнделікті тұрмысын малмен тығыз байланыстырған халық. Әсіресе түйе малын ерекше бағалаған. Қазақтың жылқыдан кейін қадірлейтін малы түйе. Көшіп-қону үшін жылқыдан да артық бағалаған. «Бақырауық демесең, бағалы көлік- түйе ғой», «Нары бардың малы бар», «Тамырдың түйе сұра, қорыққаннан бие берер», «Көтерем деп түйеден безбе, салтанатың емес пе?» деген ескі мақалдардың өзі-ақ түйенің көшпелі тіршілікте аса құнды түлік болғанын анықтай түседі. II. Түйенің жүні мен терісі – киім, сүті – сусын, еті – ас. Әсіресе түйе көш көлігі ретінде бағалы. Ол сиырдай емес, сирақты мал. Қыста суыққа, жазда ыстыққа төзімді, әсересе шөлге, аштыққа шыдамды. Осынша шыдамдылығына, қуаттылығына қарамастан, «шөк» десең, шөге қалатын, «айт шу» десең, атып тұратын, «тіл алғыш», жуас, қайырымды мал. Түйе түлігі негізінен жайылымда бағылып, күтімді, құнарлы азық пен құрылысы күрделі, жылы қоражайды аса қажет етпейтіндіктен, басқа ауыл шаруашылық малдарымен салыстырғанда тиімді болып табылады. Түйе түлігі күй таңдамайды, басқа мал жемейтін қатты, тікенді өсімдіктермен қоректене береді. Түйе күндіз жайылып, түнде жатып, күйіс қайырады. Бірнеше тәулік су ішпеуге шыдайды. Бұл кезде өркеш майларынан бөлінген суды пайдаланады. III. Түйе шаруашылығы Ақтөбе, Батыс Қазақстан, Маңғыстау, Қызылорда, Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл обылыстарында жақсы дамыған. Түйенің шығу тарихы. Түйелер – ірі табындылар 238
отрядының түйе тұқымдасына жататын ашатұяқты сүтқоректілердің бір түрі. Қолда өсірілетін түйелердің арғы тегі – жабайы түйелер. Түйе бұдан 4-5 мың жыл бұрын қолға үйретілген. Оның екі туысы бар: бірі – түйе, екінші – лама. Түйелер – шөлге де, қатты аязға да төзімді, күшті көлік малы. Түйелер мен таутайлақтардың башпайларында мүйізді тұяқтары болмайды. Тұяқтың орнында башпайлардың ұшында ғана доғаланып, қисық біткен кішкене тырнақ өседі. Табаны жалпақ және астыңғы жағы сүйелд, жұмсақ көнмен қапталан. Сондықтан бұл жануарларды көнтабандылар деп атайды. Түйенің кеудесінде, тізесі мен тілерсегінде сүйелді, сірлі, түксіз тықыр жерлері болады. Түйе шөккен кезде сүйелді жерлері ыстық құмның әсерін сезбейді. Осыған байланысты түйе ыстық құмды шыдап, шөгіп жата береді. IV. Түйенің дене тұрқы ірі. Оның салмағы 700-800 кг, мойны иір және ұзын. Денесінің әр жерінде ұзын шудалы жүндері болады. Құрғақ далалы, шөлейтті және шөлді аймақтарда тіршілік етуге бейімделген. Сондықтан халық түйені «шөл дала кемесі» деп атайды. Айыр өркешті түйенің қолға үйретілген жері – Орта Азия. Сыңар өркешті түйенің қолға үйретілген жері – Африка өңірі. Қазіргі кезде сыңар өркешті жабайы түйе жойылып кеткен. Айыр өркешті жабайы түйе Моңғолияның Гоби шөлінде ғана сақталған. Түйені төрт түліктің төресі, киелі түліктің бірі деп есептеген. Түйенің пірін – «Ойсылқара», кей жерде «Қаусыл-қазы» деп атайды. 13.Түйенің жойылып кеткен түрі А)Жабағылы жас түйе В)Аруана түйе С)Қос өркешті түйе Д)Сыңар өркешті жабайы түйе Е).Айыр өркешті түйе 14. Түйе өркешінен бөлінген суды пайдаланатын сәт А)Сусызда қалып, біріеше тәулік су ішпегенде В)Тікенек шөптерді көп жегенде С)Көшкен кезде тоқтамай жүргенде Д)Түнде күйіс қайырып жатқанда Е)Алыс сапарға шыққанда 15. Халықтың түйені «шөл кемесі» деп атауы неліктен? А)Жабайы түйелерден тарағандықтан В)Шөлде жолаушыларды көп таситындықтан С)Кемеге қатты ұқсатқандықтан Д)Ашатұяқ сүт қоректілерге жататындықтан Е)Шөлге шыдамды болғандықтан 16. Түйе малының халық үшін ерекше құндылығы неде? А)Сирек кездесетін жануар болғандықтан В)Өсімтал мал болғандықтан С)Түйе күніне бірнеше шелек сүт берген Д)Жуас мал болғандықтан Е)Көш көлігі ретінде бағалы болған 17.2-бөлімге сәйкес түйе шаруашылығының тиімді саналуының себебі А)Көшке жиі қолданатындықтан В)Тікенек шөппен қоректенетіндіктен С)Жүн мен сүті пайдалы болғандықтан 18.Мазмұн реттілігін көрсетіңіз 1.Кисе – киім, ішсе- сусын 2.Төрте түліктің төресі 3. Түйенің қолға үйретілу тарихы 4. Қазақстандағы түйе шаруашылығы Д)Аса үлкен күтімді қажет етпейтіндіктен Е)Суға, ыстыққа төзімді болғандықтан A)2,3,4,1 B)1,4,3,2 C)3,2,1,4 D)3,2,4,1 E)4,3,2,1 19. Мәтіннің төртінші бөлімінде айтылатын ой А)Түйенің сипаты туралы В)Түйенің төлі туралы С)Түйенің пайдасы туралы 20. Мәтін мазмұнына алшақ ой А)Түйе алпыс күн аштыққа шыдайды. В)Түйе отыз күн шөлге шыдайды. С)Түйе көнтабандыларға жатады. Д)Түйенің азығы туралы Е)Түйе туралы мақал-мәтелдер Д)Түйе малы көшке қолданылады. Е)Түйе күндіз жатып, күйіс қайырады. |