І-кл технологиялық дайындық
жүктеу/скачать 4,29 Mb.
|
АӘжәнеТД 10кл 1-бөлім қаз
Ôèçèêàëû? î?ó ýêñïåðèìåíò³í³? ìà?ûçû æ?íå æ?éåñ³
| Біліміңді тексер!
Соғылу мен ми шайқалуы кезінде қандай белгілер байқалады және мүн- дай жарақаттарда қандай алғашкы көмек көрсетіледі? Мүрыннан қан кетуді қалай тоқтатады? Кеуде немесе іш қатты соғылган кезде қандай шаралар қолданған жөн? Сендер зардап шегушілерді тасымалдаудың қандай тәсілдерін білесіндер? Сынық дегеніміз не? Сынықтың қандай түрлері бар? Сынықтар мен олардың асқынуының негізгі белгілері қандай? Бас сүйектері (жоғарғы және төменгі жақ сүйектер, бүғана, қабырға. жамбас, омыртқа сүйектері) сынған кезде алғашқы көмек көрсету үшін не істеу қажет? Бүғана, қабырға, жіліншік сүйектері бел сүйектері сынғанда қолда бар зат- тармен имобилизация жаса. Жаракаттық естен тану дегеніміз не? Жарақаттық естен танудың негізгі белгілері қандай және ол пайда болған жағдайда не істеу керек? Дәптерлеріңе жазыңдар. Буын шығуы мен сіңір созылуының қандай белгілері бар және сондай жағдайда алғашқы көмекті қалай көрсету керек? Электр жарақатын алғанда қандай алғашқы көмек көрсетіледі? Дәптерлеріңе жазыңдар. ‘Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217 Все учебники Казахстана на ОКЬЬУК.К^ ГЛОССАРИЙ Автомат (грек, аиіутаіоз - өздігінен әрекет етуші), қуаттылығы бойынша винтовкалық жэне тапаншалық оқтардың арасындағы аралық жағдайды иеленетін оқ үшін әзірленетін жеке ату қаруы. Автоматты атыс - автоматты қарудан кезекпен, сериямен (атыстар мөлшері арнайы қүрылыммен автоматты түрде шектеледі) немесе үздіксіз (барлық октар атылып болғанша) шыгарылатын атыс. Азаматтық қорғаныс - бейбіт және соғыс уақытында Қазақстан Республи- касы аумағын және халқын заманауи зақымдаушы қүралдардың, табиғи және техногенді сипаттағы төтенше жағдайлар эсер етуінін, зақымдаушы (киратушы) факторларынан қорғау бойынша жүргізілетін іс-шаралардың жалпымемлекеттік кешенін іске асыру үшін тағайындалған, мемлекеттік азаматтык қорғау жүйесінің қүрамдас бөлігі; Азаматтық қорғаныстың қорғаныстық қүрылысы - халыкты заманауи зақымдаушы қүралдардың закымдаушы (қиратушы) факторларының эсер етуінен қорғау үшін тағайындалған, арнайы жабдықталған инженерлік қүрылыс; Азаматтық қорғау - бейбіт жөне соғыс уақытында жүргізілетін, табиғи және техногенді сипаттағы төтенше жағдайлардан сақтандыру мен олардың салдарларын жоюға, азаматтық қорғанысты үйымдастыру мен жүргізуге, өзіне өрт және өнер- көсіптік қауіпсіздікті қамтамасыз ету, мемлекеттік материалдык резервті калып- тастыру, сақтау мен пайдалану бойынша іс-шараларды қамтитын, тетенше жағдай аймағында орналаскан халыққа төтенше медициналық және психологиялық көмек көрсетуге бағытталған іс-шаралардың жалпымемлекеттік кешені; Азимут (араб, ас-сумут — жолдар. бағыттар) - жер үсті заттарының, аспан денелерінің азимуты. Бақылау нүктесінің меридиан жазыктығы мен осы нүктеден өтетін тік жазықтық және бақылау объектілері аралығындағы екі қырлы бүрыш. Алғашқы көмек - бүл мамандардың білікті медициналық көмек көрсетуіне дейін өмірді қүтқару, қосымша жарақаттануларды болғызбау және азаптануларды жеңілдету үшін жүзеге асырылатын уақытша іс-шара. Арақашықтық - қызметшілердің (машиналардың), бөлімшелер мен бөлімдердің арасындағы үзындық бойынша қашықтық. Аралық - әскери қызметшілердің (машиналардың), бөлімшелер мен бөлімдердің арасындағы маңдайшеп бойынша аракашықтық. Атыс - әртүрлі қару түрлерінен атыс жүргізу. Атыс үрыстык, оқу-жаттығулық жөне спорттық түрлерге бөлінеді. Зерттеу мақсатында және қару түрлерін сынау үшін тәжірибелік және сынақтык атыстар, ал әскерлерді атысқа үйретуде үлгі атыстары жүргізіледі. Атыспен маневр жасау - бірнеше нысананы кезекпен немесе бір мезгілде жою үшін атысты бір нысанадан екіншісіне көшіру, сондай-ақ маңызды нысаналарға немесе нысаналар тобына оқты шоғырландыра ату. Мүндай маневрді атыс міндеттерін орындауда ракета әскері, артиллерия және басқа да атыс қүралдары бөлімшелері қолданады. «Бәрінің назарына!» хабардар ету сигналы - төтенше жағдайлар туындаған немесе туындау катері кезінде халыктың назарын аудару үшін сиреналар немесе басқа да сигналдық қүралдар арқылы берілетін, хабардар етудің бірьщғай сигналы; 195 ‘Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217 Все учебники Казахстана на ОКЬЬУК.К^ Бағыттаушы - көрсетілген бағытта бірінші болып қозғалатын әскери кызметші (бөлімше, машина). Калган әскери қызметшілер (бөлімшелер, машиналар) өз қозғалысын бағыттаушыға қарап, ретке келтіреді. Бақылау - қарсыласты, жергілікті жерді (акваторияны), ауа райын барлау, сондай-ақ өз әскерлерінщ (күштерінің) жағдайы мен іс-өрекеті туралы мәлімет алу тәсілі. Ол оптикалық, радиотехникалық, гидроакустикалық және т.б. техникалық қүралдардың көмегімен жүргізіледі. Барлау - әскери бөлімдердің, бөлімшелердің штабтары мен командпрлерінің бұйрығымен алдын ала және үрыс кезінде карсыластың кару-жарағы, әскери күші, оның орналасуы мен шоғырлануы, максаты, жер мен жол жағдайы, ауа райы т.б. туралы мәліметтерді жинау мен үрыс қимылдарының нәтижелі бо- луын қамтамасыз ету үшін үйымдастырылады. Барлауды жүргізудін негізгі принциптері - мәліметтердің үздіксіздігі, ширақтылығы, мерзімділігі, анық жөне толык болуы. Баспана - халықты закымдаушы факторлардың эсер етуінен қорғауға арналған инженерлік қүрылыс. Биологнялық кару - бүл қарсыластың адам күші мен халқын, ауылшаруашылық жануарларын, ауылшаруашылық дақылдарының егістерін жаппай қырып-жою, азық-түлік пен су көздерін зақымдау, сондай-ақ әскери керек-жарақтар мен әскери материалдардын кейбір түрлерін бүлдіру үшін тағайындалған патогенді микроағзалар немесе олардың споралары, вирустары, бактериялық токспндер, зақымданған адамдар мен жануарлар, сондай-ақ оларды жеткізу қүралдары (зы- мырандар, артиллериялық снарядтар, миномёттік миналар, авиациялық бомбалар, автоматты кезетін аэростаттар). Бөгеттердегі өтпелер - бөгеттерден тазартылған немесе өз әскерлерін (кемелерін, десанттық көліктік қүралдарын) түрлі үрыс қимылдары кезінде міндеттерін орындауға өткізу үшін бөгеттерде арнайы бос қалдырылатын жергілікті жер (су кеңістігі) жолағы. Бөлімшеніц атыс карточкасы - қорғаныста бөлімше (танк, кару) командирі қүрастыратын кестелік қүжат. Атыс карточкасына объектілерге дейінгі бағдарлар мен қашықтык, бөлімше бекінісі мен ату жолағы, пулемет пен гранатаатқыштың, бөлімше мен майдан алдындағы көрші бекінісі мен олардың ату бағыттары, взводтың шоғырланған атыс өңірлері түсіріледі. Бөлімшенің атыс карточкасы масштабты түрде жасалады және горизонт бойынша бағдарланады. Бұйрық - бағыныстылардын, орындауы міндетті бастыктың жазбаша немесе ауызша бүйрығы, әскери басқарудың негізгі актісі. Газсыздандыру - өнімдердегі улы заттарды ыдырату және объектілер мен жердің бетін закымданудың шекті нормасына дейін азайту максатында тазарту: арнайы өңдеудің қүрамды бөлігі. Газтүтқы - тыныс алу, көру мүшелері мен бет терісін қорғау қүралы; уытты заттардан корғанудын ең соңғы және ең сенімді күралы. Гранат (итал. Сгапаіа, лат дгапаіиз - түйіршікті) - 1) қарсыластың адам күші мен техникасын 1000 м-ге дейінгі кашықтықта жоюға арналған оқ-дәрі. Графикалық күжат - мазмүны графикалык түрде топографиялык картада, ба- лауызда (таста), пластинада немесе мөлдір жүка кағазда көрсетілген жауынгерлік (үрыс) немесе қызмет құжаты. 196 ‘Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217 Все учебники Казахстана на ОКЬЬУК.К^ белгілері. Жергілікті жерлердің бүркеме және корғаныс ерекшеліктері туралы негізгі деректі ақпарат топографиялық және әртүрлі арнайы карталар, оған қоса жергілікті жер ерекшеліктері түсірілген фотоқүжаттар болып табылады. Жайғастыру - төтенше жағдайларда жүмыс істейтін халық шаруашылығы объектілерінің жүмыстан бос қызметкерлерін, сондай-ақ каланың тіршілік қарекетін қамтамасыз ететін (коммуналдық шаруашылық кызметкерлерін және т.б.) кызметкерлерді қала сыртындағы аймаққа үйымдасқан түрде тасып әкету (шығару) және орналастыру бойынша іс-шаралар кешені. Жалпы тактика - жалпы әскерлік үрысқа дайындық пен оны жүргізудің теориясы мен практикасы. Жалпы тактика теориясы жалпыәскерп үрыстың заңдылықтарын, сипаты мен мазмүнын зерттейді. ҚК-дін эскер түрлері мен арнайы әскерлердің түрлі бөлімшелерінің, бөлімдері мен қүрамаларынын, жалпыәскери ұрысқа бірлесе дайындалып, жүргізуінің амал-тәсілдерін әзірлейді; бөлімшелердің, бөлімдер мен қүрамалардың жауынгерлік қасиеттері мен мүмкіндіктерін, олардың жалпыәскери үрыста алатын орны мен рөлін, бірлесе өрекет ету тәртібін зерттейді. Жарақат (лат. пиіпиз, егіз п.) - сыртқы фактордан, мысалы, механикалык эсер етуден туындаған, тері мен шырышты қабықшалардың анатомиялық бүтіндігінің, неғүрлым терең жатқан тіндерінің мүмкін болатын зақымдануымен бүкіл қалың- дығында бүзылуы. Жауынгерлік дабыл - бөлімдерді (кемені) жауынгерлік міндетті орындау өзірлігіне жедел келтіру. Жауынгерлік уландырушы заттар (ЖУЗ - БОВ) — қарсыластың адам күшін зақымдау үшін тағайындалган уытты химиялық қосылыстар. Жеке қорғану қүралдары - жеке қүрамды улағыш заттар, радиоактивтік заттар жөне биологиялық күралдардың организм ішіне, тері кабықтарына және киім-кешекке тиюінен сақтау, сондай-ақ ядролық жарылыс сәулесіне шалдығу зиянын азайту үшін қолданылатын қүралдар кешені. Жеке қорғану құралдары (ЖҚК ~ СИЗ) - қызметкердің зиянды және қауіпті өндірістік факторлардың эсер етуін болдырмау немесе азайту, сондай-ақ лас- танудан қорғануы үшін пайдаланатын құралдары. Жүмыстардын қауіпсіздігі жабдықтардың қүрылымымен, өндірістік процестерді ұйымдастырумен, сәулеттік-жоспарлаушылык шешімдермен және үжымдык қорғану қүралдарымен қамтамасыз етілуі мүмкін болмайтын жағдайларда қолданылады. Желіге ортақтандырылған соғыс - ол казіргі соғыстарда және қарулы қақты- ғыстарда ақпараттык коммуникациялык жетістіктердің және соғыс қимылдары әрекеттеріне қатысушыларды бір орталықтық желіге біріктірудің есебінен әлеуетті қүрамалардың жауынгерлік вгүмкіндіктерш арттыруға бағдарланады. Жергілікті жерде бағдарлану - көкжиек түстарына, бедерге және жергілікті жер заттарына байланысты жергілікті жердегі өз орнын және әртүрлі объектілердің орындарын анықтау. Жергілікті жер сипатына, техникалық қүралдардың болуы- на және көру мүмкіншілігіне байланысты жергілікті жерде бағдарлану Күннің, Темірқазык жүлдызының орналасу жайлары бойынша, жергілікті жер заттары бойынша, карта, аэросуреттер, компас, навпгациялык қүралдар, радио, жарьгқтык және дыбыстық белгілер көмегімен жүргізіледі. Жергілікті жерді бағалау - жағдайды бағалау элементтерінің бір түрі. Командир өзі тікелей жергілікті жердің тактикалық қүрылымын карта және аэросурет бойынша қарап, зерделейді. 198 ‘Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217 Все учебники Казахстана на ОКЬЬУК.К^ Жердің зақымдануы - ядролық, химиялық және биологиялық қаруды қолдану салдарының бірі. Жергілікті жердегі объектілерді зақымдайды немесе қарсылас әскери қимылының бағытында зақымданған аймақтар жасау мақсатында іске асырылады. Жиналма сап - қатарлардағы әскери кызметшілер маңдайшеп бойынша біреуі екіншісінен шынтақтардың арасындағы алақан еніндей аралықтарда орналасуы. Өрістетілген сапта әскери қызметшілер қатарларда маңдайшеп бойынша біреуі екіншісінен бір қадам аралықта немесе командир көрсеткен аралықтарда орна- ласады. Жорықтық сап - сап, онда бөлімше лекке түрғызылады немесе лектердегі бөлімшелер бірінің артынан бірі Жарғымен немесе командирмен белгіленген арақашыктықтарда сапқа түрғызылады. Жорық сап бөлімшелердің марш жасау кезінде жүруі, салтанатты марштан, әнмен өтуі үшін, сондай-ақ басқа да қажетті жағдайларда қол даны лады. Жылжымалы робототехникалық кешен (робототехникалық кешен) - белгі- ленген міндеттер тобын кешенді түрде автоматты орындауды қамтамасыз ететін программалык-алгоритмдік және аппараттық шешімдер жиыны. Басқаша айтқанда, мобильдік роботтар және тиісті мобильдік роботтарды басқару жүйесінің жиыны. Зақымдану ошағы - жаппай кырып-жою қүралдарының қолданылуы салдары- нан адам шығыны болып, жануарлар кырылған үйлер мен ғимараттар қираған, өртенген жер. Зақымдаудың заманауи құралдары - жаппай қырып-жою және кәдімгі күралдарды. оның ішінде зымырандық, тавиациялық және ату каруын қамтитын, адамдарды, жануарлар мен өсімдіктерді жоюға, объектілерді зақымдауға немесе қиратуға, екіншілік зақымдауіпы факторлардың пайда болуына есептелген қүрылғылар мен қүралдар, зақымдаушы (қиратушы) факторлар: Залалдану ошағы (30) — адамдары, үрыс техникасы, көлігі мен әртүрлі мүліктерінің бәрі бактериялық залалдануға үшыраған аумақ. Иммобилизация - дененің қандай да бір бөлігінің тиісті таңғыштар салумен қол жеткізілетін қозғалмайтындығы. Калибр (франц, саііһге) - 1) атыс қаруы үңғысының (аузынын) кендігі, сондай-ақ снарядтың (минаның, октың) диаметрі. Тегіс үңғылы қаруда үңғының ішкі диаметрі бойынша. ойыкты қаруда ойыктардың қарама-карсы жолақтарының арақашықтығы бойынша, снарядтарда (миналарда, оқтарда) олардың ец үлкен көлденең кимасы бойынша аныкталады. Аңшылық мылтықтың калибрі қорғасыннан құйылған шар тәріздес оқтардың санымен аныкталады. Авиациялық бомба калибрі оның салмағымен (кг) есептелінеді. Күю - ағза тіндерінің жоғары температураның немесе кейбір химиялык заттардың (сілтілердің, қышқылдардыц, ауыр металдардың түздары мен басқалары) эсер етуінен туындаған зақымдануы. Қазақстан Республнкасының Қарулы Күштері (бүдан әрі - Қарулы Күштер) - Қазақстан Республикасы қорғанысты, агрессияны тойтаруды немесе тікелей сыртқы қауіп-қатерді болғызбауды, сондай-ақ Казақстан Республикасының халықаралық міндеттехмелерінен келіп шығатын міндеттерді орындауды қамтамасыз ету үшін қүрған және үстайтын, мемлекеттің әскери үйымының 199 ‘Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217 Все учебники Казахстана на ОКЬЬУК.К^ негізі. Қазақстан Респуликасы Қарулы Күштері әскери бөлімінің Жауынгерлік Туы әскери бөлімнің, айбындылық пен даңқтың нышаны, ол Қазақстан Респу- бликасы Қарулы Күштерінің әрбір әскери кызметшісіне онын, өз Отанына беріле қызмет етуінің қасиетті борыіпын, оны ерлікпен және шебер корғауды, ез қаны- мен өз өмірін аямастан, жаудан өз жерінің әрбір қарысын қорғап қалуын еске салу болып табылады. Қансырау - канның тамыр арнасы немесе жүрек шектерінен қоршаған ортаға (ашық қансырау), дене қуысына немесе қуыс мүше саңылауына (ішкі қансырау) шығуы. Қаптал - саптың оң (сол) жақ шеті. Сап бүрылған кезде капталдардың аттары өзгермейді. Қару-жарақ. карулану - 1) үрыс машиналарына, танкіге, сауытты транс- портерлерге орналастырылған қару; 2) белгілі бір бөлімше немесе эскер түрі қаруларының жиынтыгы; 3) бөлімшені (бөлімді) карумен, үрыс машинасымен және баска да әскери-техникалық қүралдарымен жабдықтау процесі. Қарулы жанжал — 1) әскери жанжал. Оның барысында мемлекеттер қайшылықтарды шешу үшін соғыс жағдайына көшпеген түрде карулы күрес қүралдарын қолданады. 2) әлеуметтік-саяси, үлттық, діни, аймақтық және басқа негіздерде әскери күшті қолданумен бір мемлекет ішіндегі саяси күштердің әлеуметтік топтар, үлттар арасындағы қайшылықтарды шешу түрі, кактығыс, қарсы күрес. Қарулық робот (әскери робот) - адам өмірін сақтау үшін немесе адам мүмкіндік- терінен тыс жағдайларда: барлау, үрыс әрекеттері, минасыздандыру сияқты әскери мақсаттарда адамды алмастыратын автоматика қүрылғылары. Қатар - сап, онда әскери кызметшілер бір-бірінің жанына бір сызык бойында және белгіленген аралыктарда орналасады. Қашықтық басқару (КБ) - егер объект қозғалатын болса, немесе едәуір қашықтыкта, немесе катерлі ортада т.б. болса, онда тікелей сигналмен алмасу жағдайында оператордан қашықта түрған баскару орнына басшылык нүскауын жеткізу. ҚБҮА (Қашықтан басқарылатын үшатын аппарат) қашыктықтан басқарудан ба- стап толық автоматтандыруға дейінгі әртүрлі дербестікке ие бола алады. ҚБҮА-ны басқару дүркін-дүркін немесе үздіксіз команда беру арқылы жүзеге асады. соңғы жағдайда ол қашыктан басқарылатын үшатын аппарат (КБҮА) деп аталады. Қоршау - жою немесе түткындау мақсатында карсыластың белгілі бір бөлігін басқа эскерлерінен оқшаулау. Жау күштерінің кей бөлігін (бірнеше бөлімдерін, бөлімшелерін, т.б.) көршілес және тылдағы орналасқан әскери күштерден бөліп алып жою немесе қолға түсіру максатымен жүргізіледі. Лек - сап, онда әскери қызметшілер бір-бірінің желке түсына, ал бөлімшелер (машиналар) бірінің артынан бірі Жарғымен немесе командирмен белгіленген арақашыктыктарда орналасады. Лектер бірден, екіден, үштен, тәрттен жэне одан да көп болуы мүмкін. Лектер бөлімшелер мен бөлімдерді жайылма немесе жорық сапка түрғызу үшін қолданылады. Төрт әскери қызметші жэне одан азы лекке әркашанда бірден сапқа түрады. Мадақтау - әскери қызметшінің қызметтік іс-әрекеттеріне берілетін оңды баға, әскери кызметшіні тәрбиелеу мен әскерп тәртіпті нығайтудың маңызды құралы болып табылады. 200 ‘Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217 Все учебники Казахстана на ОКЬЬУК.К^ Маңдайшеп - саптың әскери қызметшілер бетімен (машиналар - алдыңғы бөлігімен) тура қарайтын жағы. Машиналар қатары - сап, онда машиналар бір-бірінін, жанына бір сызық бойында және белгіленген аралыктарда орналасады. Мемлекет қорғанысы - әскери қауіпсіздікті, егемендікті, аумақтық бір- түтастықты және Қазақстан Республикасы Мемлекеттік шегарасына қол- сүғылмаушылықты қарулы қорғауды қамтамасыз ету бойынша саяси, әскери, экономикалык. ақпараттық, экологиялық, әлеуметтік-қүқықтық және өзге де сипаттағы мемлекеттік іс-шаралар жүйесі. Оқ - оқтар каруының үңғы арнасынан атылатын патронның бас бөлігі. Оқты лақтыру патронный, оқ-дәрі қуатының есебінен жүргізіледі. Өзіне окоп казу - үрыс барысында жеке сарбаздың октан, қарсыластың қазіргі заманғы жою қүралдарынан қорғану, бақылау жағдайын жақсарту мен үрыс жүргізу мақсатындағы қарапайым бекінісі. Өзіне оқпана қазу үрыстың барлық түрінде кол даны лады. Өрістетілген сап - сап, онда бөлімшелер бір сызық бойында маңдайшеп бойынша бір қатарлы немесе екі қатарлы сапка (машиналар қатарына) немесе Жарғымен немесе командирмен белгіленген аралыктарда лектер қатарына сапка түрады. Жайылма сап тексерулер, есептеулер, байқаулар, шерулер өткізу үшін, сондай-ақ басқа да кажетті жағдайларда қолданылады. Пана - жабық типті таса. Ол адамдарды барлық зақымдану қүралдарынан қорғау үшін арнайы күрылады немесе жабдықталады. Пулемет - жердегі және әуедегі нысаналарды оқпен жоюға арналған автоматты шапшаң атылатын қару. Пулемет күрылысына, қолданылуына карай станокты. ірі калибрлі қол, танк, авиация және зениттік пулемет болып бөлінеді. Радиацияға қарсы тасалау орындары радиоактивті зақымданудан, жарықтық сәулеленуден корғайды және ядролык жарылыстын, екпінді толкыны мен өтпелі радиациясының эсер етуін әлсіретеді. Реттік - екі қатарлы сапта біреуі екіншісінің желкесінде түрған екі әскери қызметші. Егер бірінші қатардағы өскери қызметшінің артында, желкесінде екінші катарда әскери қызметші түрмаса, мүндай реттік толык емес реттік деп аталады: соңғы реттік әрқашанда толық болуы тиіс. Екі қатарлы сап айнала бүрылған кезде толық емес реттіктің өскери қызметшісі алда түрған катарға өтеді. Төрт әскери кызметші және одан азы әрқашан бір катарға сапка түрады. Бір катарлы (қатар) және екі катарлы саптар жиналма жөне жазылма саптар болуы мүмкін. Роботтык техникалық кешендер (РТК) - көпатаулы өндірістегі технологиялық үдерістерді кешенді автоматтандыруды қамтамасыз ететін өнеркәсіптік робот- тардың, технологиялық және жабдықтау күралдарынын жиыны. Роботтандырылған платформаларда бакылау мен жою күралдары ор- наластырылады, ол қазіргі қаруландыру қүралдарына жатады. Кез келген роботтандырылған платформа әртүрлі техникалык күралдардан тұратын күрделі кешен болып табылады. Сап - олардың жаяу төртіппен және машиналардағы бірлескен іс-әрекеттері үшін әскери кызметшілердің Жарғымен белгіленген орналасуы. 201 ‘Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217 Все учебники Казахстана на ОКЬЬУК.К^ Сап сырты - маңдайшепке карама-карсы жақ. Сап ұзындығы - бірінші қатардан (алдыда түрған әскери қызметшіден) соңғы қатарға (артта түрған әскери қызметпгіге) дейінгі, ал машиналардағы іс- әрекеттер кезінде - машиналардың бірінші катарынан (алдыда түрған машинадан) машиналардың соңғы қатарына (артта түрған машинаға) дейінгі қашықтық. Саптық дайынлық - әскери қызметшілерді тәртіпке үйрететін, оларда жоғары саптык боны түзету, үлгілі әскери түр, саптық тәсілдерді жылдам және дәл орындай алуды қалыптастыратын, ширақтыкка, ептілікке және шыдамдылыққа дағдыландыратын басты әскери пәндердің бірі. Саптың ені - қапталдардың арасындағы кашықтык. Саяси экстремизм - Конституция лык қүрылысты күшпен өзгерту, Қазақстан Республикасының егемендігін, оның аумағының біртүтастығын, кол сүғыл- майтындығын бүзу, үлттык қауіпсіздік пен мемлекеттің қорғаныстық қабілетіне нүсқан келтіру, билікті күшпен басып алу немесе билікті күшпен үстап түру, заңсыз әскерилендірілген қүралым қүру, оған басшылық ету және қатысу, қарулы бүлік үйымдастыру және оған катысу, әлеуметтік, сословиелік алауыздықты түтату; Сәулелену мөлшері - пондандырушы сәулеленудің кез келген заттарға, тірі ағзалар мен олардың тіндеріне эсер етуінің дәрежесін бағалау үшін пайдаланы- латын шама. Символ (грек. зутЬоІоп — белгі, танылатын белгі) - 1) қандай да бір ғылыммен қабылданған қандай да бір шаманың шартты белгіленуі; 2) кандай да бір ойды шартты түрде беретін көркем бейне; 3) қандай да бір бейненің, түсініктің, пдеялардың шартты белгіленулері кызметін аткаратын зат, іс-әрекет және т.б. Соғыс әрекеттерінің театры (СӘТ) - соғыс әрекеттері жүріп жатқан немесе айкын болатын аумақ. Соғыс техникасы - Қарулы Күштерде бар және олардың соғыс әрекеттері мен күнделікті кызметін қамтамасыз ететін техникалық күралдар. Соғыс уақыты - мемлекеттің соғыс жағдайында накты болу кезеңі. Сүиектің сынуы - қаңқаның жарақаттану бөлігінің беріктігінен асып түсетін жүктеме кезінде сүйек бүтіндігінің толықтай немесе ішінара бұзылуы. Табиғи снпаттағы төтенше жағдайлар - қауіпті табиғи күбылыстардың (геофизикалык, геологиялық, метеорологиялык, агрометеорологиялық, гидрогеологиялық қауіпті қүбылыстар), табиғи өрттердің, эппдемпялардың, ауылшаруашылық өсімдіктері мен ормандардың аурулармен жэне зиянкестермен зақымдануы нәтижесінде калыптаскан төтенше жағдайлар; Тактика, (грек. ІаШка - әскерлерді сапка түрғызу өнері, іаззо - әскерді саігқа түрғызамын), әскери өнердің қүрамдас бөлігі, ол бөлімшелердің, бөлімдердің (корабльдердің) жэне қарулы күштердің (ҚК) әр алуан түрлерін, әскерлер (күштер) тектері мен арнаулы эскер қүрамаларының шайкасқа дайындалуын жүргізу тео- риясы мен практикасын қамтиды. Таса - жеке қүрам, эскери техника және мүліктерді бүркемелеу және қорғау үшін пайдаланатын жергілікті жер заттары және жер бедерініц элементтері, фортификациялық күрылыс. Әскерлер орналаскан аудандар мен позпцияларда, әдетте, жеке қүрам үшін - саңылаулар, блиндаждар және паналар: әскери тех- 202 ‘Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217 Все учебники Казахстана на ОКЬЬУК.К^ ника жэне баска да материалдық қүралдарға - шүңқыр жэне шанақ типтестер, қуыстар мен үралар жасалынады. Теріні қорғау қүралдары уландырушы заттардың булары мен тамшы- ларынан қорғаумен катар, дененің ашық жерлерін, киімді, аяккиім мен қүрал-жабдықтарды радиоактивті заттардың жөне биологиялық күралдардың зақымдауынан сақтандырады. Бүған коса, олар а-бөлшектерді толыктай бөгейді және Ь-бөлшектердің эсер етуін елеулі дәрежеде әлсіретеді. Терроризм (фр. іеггогізте, лат. іеггог - коркыныш, үдзей) - террор саясаты және тактикасы. Бүл ретте террор (лат. іеггог - корқыныш, үрей) мынадай мағынаға ие болады: 1) қарсыластарды физикалық жоюға дейін зорлык-зомбылық қолдану; 2) әлдебіреуге қатысты шамадан тыс мейірімсіздік, қоркытып-үркіту (мысалы, идеологиялык терроризм). Тәртіптік жаза (бүдан әрі - жаза) тәртіптік жауапкершілік іс-шарасы болып табылады, ол әскери кызметшілерге олар жасаған теріс қылыктары үшін, Жарғыға сәйкес, мүндай қүқығы бар командирдің (бастықтың) билігімен колданылады. Төңіректі барлау - әскерлердің алдағы кимыл жасайтын аудандарындағы (алқаптарындағы) жергілікті жер бедері, топырақ-өсімдік жамылғысы, су бөгеттері, жол тораптары, елді мекен, гидротехникалык қүрылыстар (соңғыларын копару нәтижесінде болуы мүмкін өзгерістерді ескере отырып), сондай-ақ әскерлердің үрыстык қимылдарына эсер ететін жергілікті жер элементтері туралы мәліметтерді алу, жинау және зерттеу. Төтенше жағдай - адам қүрбандарына, адамдардың денсаулығына немесе қоршаған ортаға зиян, елеулі материалдық залал әкелетін, адамдардың тіршілік қарекеті жағдайларын бүзатын апаттың, өрттің, қауіпті өндірістік факторлардың зиянды эсер етуі, кауіпті табиғи қүбылыс, апат, табиғи немесе өзге де зілзала нәтижесінде белгілі бір аумақта қалыптаскан мән-жай; Төтенше жағдайларды жою - апаттык-күткару және кейінге қалдырылмайтын жүмыстарды жүргізу; Түнгі көздеу қүралы - караңғыда және түманда атыс каруы (зеңбірек, автомат жэне т.б.) мен танкіге қарсы артиллерия зеңбіректерінен әртүрлі нысаналарға тікелей көздеу аркылы атыс жүргізуге мүмкіндік беретін, түнде көруге арналған қүрал. Түйықтаушы - лекте соңғы болып козғалатын әскери кызметші (бөлімше, машина). Үжымдық қауіпсіздік туралы келісім (ҮҚК) - Ташкент (Өзбекстан) каласында, 1992 ж. 15 мамырында ТМД-ға катысушы мемлекеттер Армения, Қазакстан, Кырғыз Республикасы, Ресей, Тәжікстан, Өзбекстан басшыларының кол коюымен бекітілген. Сонымен қатар ҮҚК-геӘзірбайжан(1993 ж. 24 қыркүйек), Грузия(1993 ж. 9 желтоқсан), Беларусь (1993 ж. 31 желтоқсан) кіреді. Келісім соңынан үзарту шар- тымен бес жылға жасалып, 1994 ж. 20 сәуірінде күшіне енген. БҮҮ хатшылығында 1995 ж. казанында тіркелген. ҮҚК сай қатысушы мемлекеттер мемлекетаралық қатынастарда күш қолданбауға немесе күш аркылы қыр көрсетпеуге, эскери одактарға кірмеуге немесе қандайда болмасын басқа топтастықтарға, сонымен катар қатысушы мемлекеттердің баскаларына бағытталған әрекеттерге қатыспауға міндеттеме алды. Үрысқа әзірлік - белгіленген уақытта әскери кимыл бастауға кабілетті әскерлердін, (күштің) жағдайы: ал соғыс уакытында алға қойылған тапсырманы табысты және мезгілінде орындауға әзірлік. 203 ‘Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217 Все учебники Казахстана на ОКЬЬУК.К^ Химиялық қару - жаппай қырып-жою қаруы, оның әрекеті уландырушы заттар- дың (УЗ) уыттылық қасиеттеріне негізделген, және оларды қолдану қүралдары: артиллериялық снарядтар, зымырандар, миналар, авиациялық бомбалар, газатқыштар, баллондық газ жіберу жүйелері, ВАП (төгуші авиациялық аспап- тар), гранаталар, күтылар. Шабуыл - қарсыласты жеңуде шешуші маңызы бар үрыс өрекетінщ негізгі түрі. Шабуылдың негізгі мақсаты - қорғаныстағы қарсыластың әскерін тез арада (қысқа мерзімде) жойып, маңызды аудандарды алу. Шағын аймақтағы соғыс - әдетте, бір мемлекеттің өмірлік маңызды мүдделеріне эсер ететін және оның аумағының шегінен шыкпайтын эскери жанжал. Эвакуация (лат. еоасиаііо - босату, кетіру) - төтенше жағдай кезінде өз жүмысын тоқтатқан, экономика объектісінің қызметкерін, сондай-ақ қалған халыкты қаладан үйымдасқан түрде тасып әкету (шығару) бойынша іс- шаралар кешені. Эвакуациялық іс-шаралар - соғыс және бейбіт уақытта азаматтық корғаныс санаттарына жатқызылған үйымдардың кызметкерлерін шоғырландыру, қалалар мен төтенше жағдай аймақтарынан халық пен материалдық қүралдарды эвакуа- циялау. Экстремизм (лат. ехігетиз - шеткергі, шамадан тыс) - шеткергі көзқарастарды, іс-әрекеттер әдістерін үстанушылык (әдетте саясатта). Экстремизмнің түрлері Қазақстан Республикасының «Экстремизмге қарсы іс-қимыл туралы» Заңы экстремизмді өзінің бағытталғандығы бойынша: саяси; ұлттық; діни; эконо- микалық; экологиялық және т.б. экстремизмге бөледі. Электрмагнитті импульс (ЭМИ) - бүл өзінің эсер ету аймағында орналасқан кез келген материалдық объектіге эсер ететін электрмагнитті өріс. Ядролық кару - жаппай қырып-жою қаруына (биологиялық жөне химиялық қарумен бірге) жатады. Ядролық оқ-дәрі - ауыр ядролар бөлінуінен және жеңіл ядролар синтезінің термоядролық реакциясынан көшкін тәрізді өтетін тізбекті ядролык реакция нәтижесінде босап шыккан энергияны, ядролық энергияны пайдаланатын жарылыстық қүрылғы. Ядролық соққы - қарсыластыц объектілеріне ракеталар, торпедалар жіберу, бомба тастау, артиллерия атысы арқылы ядролық оқ-дәрілермен зақымдау; ядролык соғыстағы үрыс қимылдарының түрі. 204 ‘Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217 Все учебники Казахстана на ОКЬЬУК.К^ МАЗМҮНЫ жүктеу/скачать 4,29 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|