І-тарау Арабтар мемлекетінің құрылуының алғы шарттары

Бұдан әрі тереңдетер болсақ, дін жоғалып, философия, объективті идеализм үрдістері басталмақ. Қалай дегенмен де Құдай, дін туралы қағидаларды Мұхаммедтей терең әліптеген жан баласы болған емес. Мұхаммед алғашқы аянды 610 жылы рамазан айында Хира тауында ұйықтап жатып алды. Ол біршама күдікті халдерді басынан кешіріп барып, әлгінің түсі де, өңі де емес, Алланың аяны екеніне көзі жетті. Көзі жеткен соң өзінің ұстанған діни бағдарының дұрыс екеніне де кәміл сенді. Сөйтіп, пайғамбар – барлық жолға бет түзеп, ден қояды. Ол ұзын арқан, кең тұсауға салынбай өзінің діни жолын бірден – ақ уағыздауға кірісті [39]

Неше жылдар күдік пен күйзелісті басынан кешіп, жалықпай, талмай іздене жүріп, қолын аспанға жайып тілене жүріп тапқан дінін Мұхаммед Ислам деп атады. Ислам – “өзіңді Құдайдың еркіне тапсыру” деген сөз. Адам баласы арасында мұсылман үмметіне енген алғашқы жан – Хубайлид қызы Хадиша. Ол мұсылман дінін күйеуінің ыңғайына бола емес, өзі шын жанымен сеніп қабылдаған. Аспандағы құдіретті – Құдай, оның жердегі елшісі – Мұхаммед пайғамбар деген тұжырым оның ойынан шығып, бірден – ақ көңіліне сену керек еді, оған шүбә келтіру – Құдайға да шек келтірумен бара – бар [42].

Хадишаның ізінше Мұхаммедтің ағасы Абу Талибтың баласы Әли де, асырап алған өгей баласы Зейд те мұсылмандыққа енді. Хашім әулетінің баскөтерері Әбу Тәліптің қиын жағдайларға душар болсаң ара түсіп қолдаймын, қорғаймын деп уәде етуі – енді діни уағзаларды ашық жүргізуге мүмкіндік берді. Өз үй жайларының төрт қабырғасына қамалған жаңа оқу енді табалдырықтан аттап шығып, Мекке көшелеріне ептеп жайыла бастады. Өз ағайындары ешқайда қашпайтын, тулағанмен далаға шығып кете алмайтын, ең бастысы – жаңа дін аясына басқа аталардың өкілдерін тарту еді. Жаңа дінің шағын ғана уағызшылары Мұхаммедтің өзі бас болып осы іске жарғақ құлақтары жастық көрмей жанталаса кірісті. Құрайштардың арасынан жаңа дінге алғаш боп ден қойған Әбу Бәкір еді. Ол құрайштардың Тайм атасынан болатын. Ислам дінін өзі ғана қабылдап қоймай, ол сонымен бірге оның белсенді үгітшісі айналды. Басқа аталардан Әбу Бәкірден кейін Ислам дініне ынта қойып, қалтқысыз мойын ұсынған Әбді Шаме атасынан он үш жасар Осман ибн Афан. Әбді Шаме Меккені ашса алақанында, жұмса жұдырығында ұстап тұрған ықпалды екі қауымның бірі [45].

Үш жылда мұсылмандыққа өткендердің саны бар – жоғы қырық – елуге жетті. Араб тарихшылары ұзақ жылдар бойы мұсылман үмметіне алғаш енгендердің тізімін жасап келеді. Соған қарағанда жаңа дінді жақтаушылардың көбі жастар, өздері жеке бастары атақ-абыройға жете қоймағанымен, ауқатты әулеттен шыққандар да жоқ емес. Ал бір кезде тұтқын болып басы азаттық алған адамдар мен құлдардың мұсылман болғандары тым аз еді.

Құлдар мырзаларының ықпалымен жүріп тұрды. Мұхаммедті қолдаушылар негізінен өзі сияқты ұсақ саудагерлер еді [39].

Мұхаммед пен оны жақтаушылардың Иасрибке қоныс аударуы араб термининде хиджра деп аталды.

Бұл жерде Мұхаммедті оның тайпалары қабылдаған, солар кіретін жаңа діни қауымның бас уағыздаушысы, билеушісі ретінде таныды. Мұхаммедтің жағдайы қиын болды. Иасрибдтегі тайпалар көсемі оның жоғарғы діни беделін мойындағанымен, шындығында билік пен күштің барлығы солардың қолында болды. Мұхаммедтің қауымының ішкі өміріндегі ұйымдастырулардың алғашқы қадамдары өте сақтықпен жасалды.

Дінге сенушілердің жаңа қауымды құрудағы алғашқы маңызды келісімдердің бірі Мухаджирлер мен ансарлар арасындағы ағайындастық құруы еді. Бұл арадағы ағайындастық құруда оларды туған бауырластай қылып жіберді. Иасрибтағы барлық араб тайпалары ресми түрде исламды қабылдағанымен, олардың арасынан кейбіреулері сыни көзбен де қарады. Әсіресе иудиліктер жағынан оппозиция күшті болды.

Олар, әрине Мұхаммедтің құдайшылық миссиясын таныған жоқ. Мұхаммедтің Иасрибке келгеннен кейінгі жарты жылында ол мұнда мешіт салдырта бастады [44]. Иасрибтегі позициясы әбден орныққаннан кейін, оның Меккеде де қарсылық көрсететін ешкімі қалмады. Сауда жолдарының Иасриб жанынан өтетіндігіне байланысты, Меккеліктердің керуендеріне ауыр соққы жасауларына мүмкіндік берді. Көптеген нәтижесіз шапқыншылықтардан кейін, Иасрибті ұстап тұрған билігінің жеткіліксіздігінен Мұхаммед өзі шапқыншылықты басқа алады. 624 жылғы ең бірінші жеңістері Мекке мен Таиф жолындағы Нахл қаласын аздаған мұсылман топтарының алуымен аяқталды. Ал ислам тарихындағы алғашқы өлімдер, түсірген (құлдар) тұтқындар мен пайдалар туралы мұсылмандар мен ансарлар арасындағы қарулы қақатығыстар төңірегіндегі әңгімелерден көреміз. 624 ж. 15 наурызда Бадр маңында Мұхаммед пен Әбу Бәкір бастаған Мұсылмандар мен меккеліктер арасында кескілескен шайқас болды. Өте күшті қарсыласының бүйтіп тас-талқан болып жеңілуі екі жақты да таң қалдырады [41]. Мұхаммедтің екі жыл бойғы Иасрибтегі уағыздауы идеологиялық танымдылық пен ішкі сыртқы ерекшеліктердің түрін байқатты. Мұхаммедтің жеңістері көпшіліктің алдындағы оның дұрыстығын дәлелдей түсті. Иасриб қарапайым қаладан мұсылмандар үшін Мадинат ан-наби немесе Седина деген пайғамбар астанасына айналды.

Бадр түбіндегі жеңілістен Мединаға қашқан Абу Суфиан күйрей жеңілгеннен әбден кектенді. Жалғыз өзінің күшімен Мұхаммедті жеңе алмайтынын білген ол, өз жағына Тафтың сакифиттері мен ахабши бірлестігіне кіретін тайпаларды таратады. Армияның жалпы санында 3000 адам болды. Бұл армия 625 ж. 21 наурызда Мадинадан 10 км. оңтүстік-батыста орналасқан Зу–л–Хулайфы жеріне келеді [43]. Осы кездерде Медина әлі соғысқа дайын емес еді. Бірақ адам жинап үлгерген Мұхаммедтің әскері соғыс аяғында қашып үлгереді. Соғыстың Мұхаммедтер үшін жеңіліспен аяқталғанымен, оның мединелік жақтастары арасында беделі түспеді. Ал Мединаның көршілес көшпенді тайпалары Мұхаммедке, енді. Ухудадағы жеңілістен кейін де Мұхаммедтің соғыс қозғалысы бұрынғыдай шығысқа бағытталған болатын.

Ухудадағы жеңілістен кейін де Мұхаммедтің Мекке мен Медина арасындағы тайпаларға ықпалы тоқтаған жоқ. Қарсыластарына төтеп беру үшін меккеліктер Мұхаммедке қарсы ең соңғы күштерін жинады. 627 ж. наурыздың аяғында Медина жаққа қарай ондаған мың курайшиттер мен олардың жақтастарының әскері жақындап келді. Мұхаммед меккеліктердің негізгі әскер- кавалерияға қарсы Мединадан 6 км. ор қаздыртып тасады. Енді соғысты ордың ішінде өткізуге тура келеді [25]. Меккеліктер Мединада қалған курайза иудей тайпаларымен астыртын келіссөз жүргізіп жатқан кезде, Мұхаммед басқа тайпаларды өз елдеріне кетіруге итермелеген еді. Нәтижесіз болған екі апталық ордағы соғыстан кейін меккеліктер бұл жерді тастап кетеді. Осы кездерде Мұхаммед курайз тайпаларынан кек қайтарады; еркектерін өлтіріп, әйелдер мен балаларын құлдарға айналдырады. Мединедегі исламның ең соңғы қарсыластары жеңілуі осылай аяқталады.

628 ж. меккеліктер бастаған келіссөздерден кейін екі арада шабуыл жасаспау туралы шартқа келісім береді. Меккеліктердің оларды тең жағындай көріп, келісім-шартқа қол жетуі – Мұхаммедтің үлкен саяси жеңісі болды. Худайбидегі келісімінен кейін мұсылмандар Хайбар оазисін жеңіп алады. 629 ж. [23] Мұхаммед бастаған 2000 мұсылман Меккеге қажылыққа барып келеді. 626 ж. желтоқсанда курайшиттермен одақтас тайпалар Мұхаммед әскерлеріне Мекке түбінде шабуыл жасайды. Бұған жауап ретінде 630 ж. қаңтарда ол он мыңдаған әскерін Меккеге қарай аттандырады. Осымен Меккенің тағдыры шешілгендей болды, ал Абу Суфиан ислам дінін қабылдайды. 12 қаңтар күні мұсылмандар толығымен Меккеге басып кіреді. Осы кездерде Меккенің солтүтік-шығыс тауларында мұсылман шапқыншылығына қарсы хавазин мен скиф тайпалары дайындықта еді. Ай аяғында мұсылмандардың 12 мыңдық әскері, қарсыластарының 30 мыңдық әскерін үлкен қиыншылықпен жеңіп шығады. 631 ж. исламның Аравияда триумфалды түрде жүріп өтуі болды [40]. Бұл Таиф тұрғындарының ислам дінін қабылдауынан басталды да, Оталық Аравияның тайпалары мен Бахрейннен елшіліктер келе бастады. Бұл Мұхаммед ілімдерінің үлкен саяси күшке біріккенін дәлелдей түсті. Жылдың соңында Йамамның солтүстік-шығыс бөлігін қоспағанда, бүкіл Аравия түбегі ресми түрде ислам дінін қабылдап, Мұхаммед өкіметін мойындады. Мекке мұсылман дінінің орталығына, бүкіл мұсылмандардың “қасиетті” қаласына айналады. Мұхаммед мемлекет пен мұсылман мешітінің басқарушысы болды.

Әлемге жаңа діннің келуі Еуразия аймағын үлкен өзгерістерге ұшыратты. ҮІ-ҮІІ ғасырларда Аравия түбегінде онан кейінгі ғасырларда Африка, Пириней жарты аралында және Азияның біраз бөлігіне тарала бастаған ислам осы елдердегі халықтың тілін, дінін, салт-дәстүрін толығымен өзгертті. Исламды бейбіт немесе соғыс жолымен болсын қабылдауы олардың жаңа дінге сенім тудырғандығы анық еді. Осы кезде кең тараған пұтқа табынушылық, христиан, иудей діндерін ислам діні ығыстырып шығарды [33].