І. Түрік кезеңіндегі мемлекеттер

VІІ. Түрік кезеңіндегі ғылым мен білім

жүктеу/скачать 377,5 Kb.

бет	2/4
Дата	31.12.2019
өлшемі	377,5 Kb.
	#54258

1 2 3 4

VІІ. Түрік кезеңіндегі ғылым мен білім

№	Ғалымның есімі	Еңбегі	Қысқаша сипаттама
1	Әл-Фараби 870-950 жж.		Қыпшақ тілінде оқыды. Арабша жазды. Аристотель сынды танылды. Логика, медицина, заң
2	Қашғари 1030-1090 (ХІ ғ.)	Түрік тілдерінің сөздігі	Түрік тілдес тайпалардың бір-біріне жақындығын зерттеді
3	Баласағұни 1021-1075 (ХІ ғ.)	Құт негізі-білік (Құтадғу білік)	Түрік тілдес халықтардың тарихы, әдет-ғұрпы, наным-сенімдері баяндалады.
4	Йүгнеки	«Ақиқат сыйы»	Қарахан кезінде даңқы шыққан. Ақындардың ақыны, даналардың көшбасы
5	Йасауи 1103-1167 (ХІІ ғ.)	«Диуан и хикмет» (Даналық кітабы)	Арыстан бабты пір тұтты. Шәкірті –Бақырғани (Хакім ата). Білім алды –Хамаданиден (Бұхара)
6	Әли ақын ХІІІ ғ.	«Жүсіп-Зылиқа»	Діни сарында жазылған

VІІІ. Түрік кезеңіндегі жазба әдебиет

Атауы	Уақыты	Мазмұны
«Күлтегін», «Тоныкөк» жазулары	VІІІ ғ.	Түрік қанағатының құрылуы, дәуірлеуі, күйреуі
«Қорқыт ата»		12 жырдың қосындысы. Оғыздардың ертегі – аңыздарынан құрастырылған.
«Оғызнама»		ІІ ғ. тарихи оқиғаларды жырлайды

ІХ. Түрік кезеңіндегі ақша

Теңгенің атауы	Соғылған, табылған жер	Соғылған жыл	Соққызған билеуші
«Түргеш қағанының теңгесі»	Тараз	704-766 жж.
Теңге	Отырар	1210 ж., 1217-1218 жж.	Мұхаммед Текеш

Х. Түрік кезеңіндегі қалалар

№	Қаланың атауы	Жылы	Орын	Кімдікі
1	Бұлақ, Мирки, Атлах Балық, Талғар		Жетісу	Қарлұқтардікі
2	Тараз	568 ж.	Оңтүстік-Батыс Жетісу	Түргеш, Қарлұқ
3	Испиджаб (Сайрам)	629 ж.	Талас Алатауының баурайы
4	Жанкент, Жент, Жуара		Сырдың төменгі ағысы	Оғыздардікі
5	Қарнақ, Сүткент, Фараб, Сығанақ, Сауран		Сырдың орта ағысы	Оғыздардікі
6	Балаж, Берукет		Қаратаудың терістігі
7	Басқамыр, Аяққамыр		Ұлытау етегінде
8	Сарайлы, Торайлы		Кеңгір өзенінің бойы
9	Лабан, Алматы, Талхир		Солтүстік-Шығыс, Жетісу

Х. Түрік кезеңіндегі басқару жүйе

Батыс Түрік қағанаты

Шен	Билігі
Ұлық	Қағаннан кейінгі адам
Ябғу, шад, елтебер	Қаған руынан шыққан ақсүйектер
Бұрықтар, тархандар	Сот істерін атқарушылар
Бектер	Жергілікті жерлерде қағанның негізгі тірегі
Қара бұдун	Қарапайым халық
Тат	Құл

Оғыз мемлекеті

Ел	Тайпалық одақтар
Бой, оба, көк	Тайпалық, рулық бөлімшелер
Ұрық	Тұқымдар, әулеттер
Жабғу	Жоғарғы билік иесі
Инал	Жабғудың мұрагері
Атабек	Иналдың тәрбиешісі
Сюбашы	Әскербасы
Күл-еркіндер	Жабғудың кеңесшілері
Қаңқаш	Шонжарлардың Кеңесі

Қимақ қағанаты

Ябғу	Қағаннан екі саты төмен тұрды
Имек байғу немесе Қимақ ябғу	Тайпа көсемдері
Шад-түтік	Жеке тайпа көсемдері
Ұлы қаған, кіші қаған, ябғу-шад	Шонжарлардың лауазымдары

Қыпшақ хандығы

Тархан, басқақ, бек	Ақсүйек - шонжарлар
Жатақ	Жер өңдеумен айналысатын кедейлер
Яланкуг	Құлдар

Қарахан мемлекеті

Тегін, ілік хандар, бектер, нөкерлер	Ханның ұрпақтары
Уәзір	Хан кеңесшісі

І Моңғол кезеңіндегі мемлекеттер

№	Хандық	Мерзімі	Жері	Астанасы
1	Алтын Орда	1243-1502 жж ХІІІ ғ.ортасы –ХVІғ. басы	Алтайдан Дунайға дейін	1.Сарай –Бату 2. Сарай-Берке
2	Ақ Орда	ХІІІ- ХV ғ.басы 1226-1428 жж	Шығыс Дешті Қыпшақ. Жайықтан Батыс Сібірге дейін	Сығанақ
3	Моғолстан	ХІV ортасы- ХVІ ғ.басы 1348-1514 жж	1. Оңтүстік Қазақстан, Жетісу 2.Оңтүстік - Шығыс Қазақстан, Қырғызстан	Алмалық
4	Әмір-Темір мемлекеті	1370-1405 (35 жыл)	Мауараннахр	Самарқан
5	Ноғай Ордасы	ХІІІ-ХV ғғ.	1. Солтүстік - Батыс Қазақстан 2. Еділ-Жайық алқабы	Сарайшық
6	Әбілқайыр хандығы	1428-68 жж	Қазақстанның Орталығы, Батысы, Солтүстік-Батысы	1.Тара-1428-31 2. Орда-Базар -1431-1446 3.Сығанақ- 1446 ж. бастап

ІІ Моңғол кезеңіндегі билеушілер

Алтын Орда (бұл атау ХVІ ғ.аяғында пайда болды)

№	Хан	Билеген жыл	Саясаты
1	Бату	1227-55 жж.	Негізін қалаушы. Мұсылмандардың ең жақын қамқоршысы. Батысқа жорықты басқарды (1236-42)
2	Берке	1257-66 жж.	Египет сұлтаны Бейбарыспен байланысты күшейтті. Бүкілмоңғолдық құрылтайға қатысудан бас тартты (Моңғол империясына тәуелсіздігін жариялады)
3	Меңгу-Темір	1266-1280 жж.	1271 ж. Византияға жорық жасады. Нәтижесі - келісім
4	Тохты	1290-1312 жж.	Иран, Кавказбен сауданы жандандырды
5	Өзбек	1312-1342 жж.	Алтын Орда гүлденді. Ислам – мемлекеттік дін (1312)
6	Жәнібек	1342-1357 жж.	Алтын Орда гүлденді
7	-	1357-80 жж.	«Ұлы дүрбелең» кезеңі. 25 хан ауысты.
8	Тоқтамыс	1380 ж. бастап хан	1382 ж. Мәскеуді өртеді. Темірмен соғыс - 1391; Құндызша,1395,Терек
9	-	ХV ғ.ортасы 1452ж	Сібір, Қазан, Қырым, Астрахан хандықтарына бөлінді
10	Шейх-Ахмед		1502 ж. өлді. Алтын Орда жойылды

Ақ Орда (Қазақстан аумағында моңғолдардан кейінгі құрылған алғашқы мемлекет)

№	Хан	Билеген жылдары	Саясаты
1	Орда-Ежен		Негізгі қалаушы
2	Ерзен мен Мүбәрак		Ақ Орда Алтын Ордадан мүлдем оқшауланды. Ерзен тұсында қалалық мәдениет дамыды.
3	Ұрұс (Орда Еженнің ұрпағы)	1361-76 жж.	Күш-қуатын арттырды. 1374-75 жж. Еділ бойына жорық жасап, Сарай, Қажы-Тархан қалаларын алып, Кама бұлғарларын бағындырды.
4	Тоқтамыс (Маңғыстау билеушісі Түй-Қожаның баласы)	1379 ж. бастап хан (осы жылы Сығанақты қолына алды)	1379 ж. бастап күшейді.
5	Қойыршақ оғлан (Ұрұс тың баласы)	1395 ж. таққа отырды	Отырғызған Әмір Темір
6	Барақ (соңғы хан)	1423-28 жж.	Сырдария қалаларын қайтару үшін күрес жүргізді. Ұлықбекті жеңді (Темірдің немересі)

Моғолстан (Шағатай ұлысының орнына құрылған мемлекет)

№	Хан	Билеген жыл	Саясаты
1	Тоғылық-Темір (Шағатай ұрпағы)	1348-62 жж.	ХVІ ғ. басына дейін билік еткен әулеттің негізін қалады. Ислам мемлекеттік дін (бір күнде 160 мың адам исламды қабылдады). Мақсаты – Орта Азиядағы билікті қалпына келтіру
2	Ілияс-Қожа		Әмір-Темірмен соғысты. Батпақ шайқасы.
3	Қамар ад-дин мен Шамс ад-дин		Қызыр Қожа оғланды таққа отырғызды. Дулат тайпасының әміршілері.
4	Мұхаммед	1408-16 жж.	Моғолстан тәуелсіздікке қол жеткізе бастады (Темір ұрпақтарынан)
5	Шер-Мұхаммед		Таққа отыруға Ұлықбек көмектесті
6	Уәйіс	1428ж қайтыс болды	Таққа шонжарлар отырғызды
7	Есен-бұға	1433-1462 жж.	Тақ үшін інісі Жүніспен таласты
8	Жүніс	1462ж бастап хан	1482-85 жж. Ташкент пен Сайрамды басып алды
9	Абдар-Рашид		Моғолстан ыдырай бастады
10	Саид хан		1514 ж. Шығыс Түркістанға көшіп кетті

Ноғай Ордасы (Маңғыт елі)

№	Хан	Билеген жж.	Саясаты
1	Ноғай	1260-1306 жж.	Алтын Орданың бес ханының тұсында қолбасшы болған
2	Едіге (беклербек -ұлы әмір)	1396-1411 жж. (15 жыл биледі)	Ноғай ордасы Алтын Ордадан оқшаулана бастады. Тоқтамыспен соғысты. Орданың жері Батыс Сібірге дейін ұлғайды.
3	Нұраддин (Едігенің баласы)	1426-40 жж.	Ноғай Ордасы Алтын Ордадан бөлініп шықты. (оқшауланды)

Әбілқайыр хандығы (Өзбек ұлысы, Өзбек хандығы, Шайбани ұлысы, Қыпшақ хандығы)

№	Хан	Билеген жж.	Саясаты
1	Әбілқайыр (Шайбани ұрпағы)	1428-68 жж.	17 жасында 200 ақсүйек хан сайлады. Мақсаты: Сыр өңірі мен Қаратауды қайтарып алу, Орта Азия қалаларын басып алу, Жетісуды (Моғолстанды) жаулау. Нәтиже: 1446 ж.Самарқанды басып алды. Аққыстау деген жерде өлді.

ІІІ. Монғол кезеңіндегі басты шайқастар, жорықтар

Жыл	Шайқас, жорық	Кімдер арасында	Нәтижесі
1219ж	Отырар шайқасы	Монғолдар мен Хорезмшах Мұхаммед әскерлері арасында	6 айдан кейін Отырар құлады
1365ж	Батпақ шайқасы (Ташкент маңы)	Әмір Темір мен Илияс –Қожа арасында	10 мың адам өлді
1371-72ж	Әмір Темірдің Моғолстанға І жорығы		Әмір Темір Алмалыққа дейін жетті
1374-75ж	Сауран шайқасы	Тоқтамыс пен Ұрұс арасында	Тоқтамыс жеңілді
1375-77ж	Темірдің Моғолстанға ІІ жорығы		Темір Шарын өзеніне дейін жетті
1377ж	Сауран шайқасы	Тоқтамыс пен Темір Мәлік арасында
1380ж	Куликово шайқасы	Мамай-Донской (монғол-орыс)	Монғолдар жеңілді. Алтын Орда мүлде әлсіреді
1431ж	Екіретүп шайқасы	Әбілқайыр-Тоқа-Темір ұрпақтары арасында	Әбілқайыр жеңді
1446ж	Атбасар шайқасы	Әбілқайыр- Мұстафа хан арасында	Әбілқайыр жеңіп, Сығанақ,Созақ,Аркөк, Үзкент қалаларын басып алды
1456-57ж	Сығанақ түбіндегі шайқас	Әбілқайыр мен ойраттар арасында (Үз-Темір)	Әбілқайыр жеңілді. Мемлекет ыдырай бастады

жүктеу/скачать 377,5 Kb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 2 3 4