Ерте  жастағы  балалардың  танымдық  белсенділігін  қазақ  халық

41 
 
Баланың    танымдық  белсенділігін  дамыту  оның  жекелік  және    тұлғалық 
тұрғыдан  тиімді  дамуына  ықпал  ететін  күшті  ынталандыру  және  реттеуші 
мүмкіндіктер ретінде қарастырылады. 
М.С.Каган 
белсенділікті 
«тірі 
заттардың 
ішкі 
детерминистік 
қозғалысының» 
формасы 
ретінде 
қарастырады 
[131]. 
B.C.Тюхтин 
«белсенділікпен өмір сүру организмдердің қоршаған ортамен өзара әрекеттесу 
процесінде  өзін-өзі  сақтау,  бейімдеу,  өзін-өзі  реттеу,  өзін-өзі  қалпына  келтіру 
және  дамыту  мүмкіндіктері  сияқты  қабілеттермен  байланысты»  екенін  атап 
көрсетеді [132]. 
Белсенділік  өлшемі  философиялық  және  идеологиялық  көзқараста 
(З.И.Тюмацева,  Э.Х.Богданов,  Н.П.Шербак)  «адамның  әлеуетін  (белсенділігін, 
денсаулығын,  даралығын)  қалыптастыру  мен  жүзеге  асырудың  динамикалық 
жағдайы» ретінде түсіндіріледі [133]. 
Сонымен  қатар,  философия  және  әлеуметтану  тұрғысынан  белсенділік 
адам іс-әрекетінің көзі, тірі жанның негізгі қасиеті (Э.С.Бауэру) және адамның 
әлеуметтік мәні (К Маркс) тұрғысынан қарастырылады [134,135]. 
Зерттеу 
барысында 
психологиялық-педагогикалық 
әдебиеттердегі 
белсенділік  ұғымына  берілген  бірқатар  анықтамаларға  талдау  жасап,  кестеге 
түсірдік(кесте 4). 
Кестеден  көрініп  тұрғандай  психологияда  белсенділік  әрекетпен 
байланысып,  қозғалыстың  қасиеті  ретінде  оны  қалыптастыру,  жүзеге  асыру 
және модификациялаудың динамикалық жағдайы ретінде айқындалады. 
Практикалық  психология  сөздігінде  жан-жақты  сипаттағы  келесі 
анықтаманы  ұсынады.  Белсенділік  –  тірі  жандардың  жалпы  сипаттамасы, 
олардың  айналасындағы  әлеммен  өмірлік  байланыстарды  қамтамасыз  ету 
ретінде өз динамикасы; тірі жанның тәуелсіздікке қабілеттілік қабілеті [136]. 
Дәстүр  бойынша,  даму  психологиясында  белсенділік  (латын  activus  – 
белсенді)  субъект  пен  объект  (қоршаған  орта)  арасындағы  қарым-қатынастың 
ассиметриясын  көрсететін  көрсеткіш  ретінде  анықталады.  Субъектінің 
белсенділігі ол өзі де, онымен де кездесетін өзгерістердің қайнар көзі болып  

42 
 
Кесте 4 – Әдебиеттердегі «белсенділік» ұғымына берілген анықтамалар 
 
Аты-жөні 
Анықтамалары 
М.С.Каган 
«тірі заттардың ішкі детерминистік қозғалысының» формасы 
B.C.Тюхтин 
«белсенділікпен өмір сүру организмдердің қоршаған ортамен өзара әрекеттесу процесінде өзін-
өзі сақтау, бейімдеу, өзін-өзі реттеу, өзін-өзі қалпына келтіру және дамыту мүмкіндіктері сияқты 
қабілеттермен байланысты» 
З.И.Тюмацева, Э.Х.Богданов, 
Н.П.Шербак 
«адамның әлеуетін (белсенділігін, денсаулығын, даралығын) қалыптастыру мен жүзеге 
асырудың динамикалық жағдайы» 
Даму психологиясы Сөздік/ 
А.Л.Венгер редакциясымен 
М..: PerSe6 2005- 175б. 
психологиясында белсенділік (латын activus – белсенді) субъект пен объект (қоршаған орта) 
арасындағы қарым-қатынастың ассиметриясын көрсететін көрсеткіш. Субъектінің белсенділігі 
ол өзі де, онымен де кездесетін өзгерістердің қайнар көзі болып табылуынан көрінеді. 
Белсенділіктің негізгі түрлері – субъектінің қызметі мен мінез-құлқы, сондай-ақ оның басқа 
адамдармен қарым-қатынасы. 
П.И.Пидкасистыйдың жалпы 
редакциясымен жарық көрген 
педагогикалық сөздік  
 
белсенділік – бұл іс-әрекеттің күшеюімен, сыртқы көзқарастардың пайда болуымен мен сенімді 
көрсететін адамның сапасы 
Г.С.Костюк 
Белсенділік баланың өзін қоршаған ортамен өзара әрекетіне кең мүмкіндікті қамтамасыз етеді, 
өсіп келе жатқан жанды заттың өмірлік талаптарын қанағаттандырудың қажетті жағдайы. 
...ағзаның ортамен «теңгерілуінің» барлық механизмдерінің пайда болу жағдайы.... Дені сау 
ағзаға тән белсенділік саналы адамдық іс-әрекетке айналуы тиіс». 
Г.К.Селевко, А.Г.Селевко 
«Субъективті белсенді қызметінде адам өзінің маңыздылығын дербестігімен және өз таңдауын 
сезінетін әлеуметтік мәні бар тұлға ретінде көрсетеді» 
Д.С.Годовикова 
Адамның жасаған кез-келген қызметі физикалық және рухани күшінің белсенді күйі 
В.А.Вединяпина  
адам дамуының қозғаушы күші, оның бірінші негізі, оның барлық көріністерінің (қажеттілік, 
эмоция, темперамент және т.б.). детерминанты 
Ж.Т.Даулетбекова 
"Белсенділік адамға тән қасиет ретінде рухани қажеттілікті өтеп, субъектіде ерекше қанағат 
сезімін тудырады. БелсенділіктІң бағытын анықтайтын мотив болғандықтан, оның мазмүндық 
жағы баланың қажетіне барып тіреледі." 

43 
 
табылуынан көрінеді. Белсенділіктің негізгі түрлері  – субъектінің қызметі мен 
мінез-құлқы, сондай-ақ оның басқа адамдармен қарым-қатынасы.  
Белсенділіктің  феномені  былай  сипатталады:  1)  іс-әрекеттердің  әрекет  ету 
сәтінде ішкі жағдайдың ерекшеліктерімен орындалатын іс-әрекеттердің шарты 
–  бұл  әрекеттердің  бұрынғы  жағдайға  байланысты  болатын  реактивтіліктен 
айырмашылығы;  2)  еркіндік  -  субъектінің  осы  мақсатқа  сай  келуі;  3)  ерекше 
жағдаяттық – бастапқы мақсаттардан тысқары – бейімделуден айырмашылығы, 
әрекеттердің  шектелуі;  4)  қабылданған  мақсатқа  қатысты  іс-әрекеттің 
тұрақтылығының маңыздылығы.  
Педагогикалық  тұрғыдан  алғанда,  белсенділік  –  бұл  іс-әрекеттің 
күшеюімен,  сыртқы  көзқарастардың  пайда  болуымен  мен  сенімді  көрсететін 
адамның  сапасы  [137].  Г.К.Селевко,  А.Г.Селевко  пікірі  бойынша,  «Адамның 
субъективті  белсенділігі  оның    іс-әрекеттегі  дербестігінің  маңыздылығымен 
және өз таңдауын сезінетін әлеуметтік мәні бар тұлға екендігімен анықталады» 
[138]. 
Осылайша, белсенділік адам іс-әрекетініңтрансформациялық, когнитивтік, 
құндылық-бағдарлық, коммуникативтік және т.б. түрлерінде көрініс табады. 
Д.С.Годовикованың пікірінше, баланың іс-әрекеті оның өмірлік күштеріне 
деген қажеттіліктің көрінісі болып табылады, сондықтан оны алғышарты және 
оның дамуының нәтижесі деп санауға болады. Адамның жасаған кез-келген іс-
әрекеті оның физикалық және рухани күшінің белсенді күйіне әкеледі [139]. 
Ж.Т..Даулетбекова  "Белсенділік  адамға  тән  қасиет  ретінде  рухани 
қажеттілікті өтеп, субъектіде ерекше қанағат сезімін тудырады. БелсенділіктІң 
бағытын  анықтайтын  мотив  болғандықтан,  оның  мазмұндық  жағы  баланың 
қажетіне барып тіреледі" деп түйіндейді[140]. 
Ағзаның  белсенді  мақсатты  екенін  сипаттайтын  сұраққа  Н.А.  Бернштейн 
төмендегідей  жауап  береді:  «Дене  әрдайым  сыртқы  және  ішкі  ортаның 
байланысы  мен  қарама-қайшылығында  болады  Егер  оның  қозғалысы  (сөздің 
жалпыланған  мағынасында)  қоршаған  ортаның  қозғалысымен  бірдей  бағытта 
болса,  онда  ол  біртіндеп  және  жанжалсыз  орындалады.  Бірақ,  белгілі  бір 
мақсатқа  бағдарламаланған  қозғалыс  қоршаған  ортада  төзімділікті  талап  етсе, 
ағза  оған  барлық  энергияны  еңсеруге  мүмкіндік  береді,  ол  қоршаған  ортада 
жеңіске  жетеді  немесе  онымен  күресі  жойылады»  [141].  Оқушының  әрекеті 
жеке  тұлға  болудың  барлық  үдерісімен  бірге  дамиды.  Оқудағы  белсенділік 
оқушыға  әлеуметтік  тәжірибені  тезірек  және  табысты  меңгеруге, 
коммуникативті 
қабілеттерін 
дамытуға, 
айналаға  шынайы 
көзқарас 
қалыптастыруға  мүмкіндік  береді.  Белсенділік  оқушының  дәрежесін 
(қарқындылығы, күші) оның іс-әрекет нысанымен байланысымен анықталады. 
Үлкендердің  сөзі  барлық    әдістемелік  құралдардан  да  артық  болатынын 
естен шығармаған абзал. Балаға білімді өзінің игеріп қабылдауына көмектесіп, 
шығармашылық  еркіндік  берген  жөн.    Баланың    әрбір  жетістігі  қуанышпен 
қабылданып, қолдануы тиіс. Білуге құштарлық– бала табиғатына тән қасиет, ол 
баланың көргендерін тануына, оған терең енуіне көмектеседі.  
 

44 
 
Баланың  мұндай  құштарлығы    өзін  қоршаған  дүниені  көруге,  білуге, 
ұстануға деген қызығуынан байқалады [142]. 
Сонымен, «белсенділік» ұғымы  әдебиеттерде адамның қозғалыс формасы, 
динамикалық жағдайы, қатынас көрсеткіші, саналы іс-әрекеті, белсенді күйі, 
даму  қозғалыс  күші,  қасиеті  тұрғысынан  қарастырылған.  Осы  белсенділік 
анықтауыштары оның әр қырын ашып мәнін толықтыра түседі (сурет1).  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Сурет 1 -  Ғалымдардың белсенділік ұғымын қарастыруы 
 
Біз  де  психологиялық-педагогикалық  әдебиеттердегі  белсенділік  түсінігін 
талдау  негізінде  «ерте  жасар  баланың  белсенділігі  қоршаған  ортамен, 
адамдармен қарым-қатынастағы әрекетінің көрінісі, деп түсінеміз. 
Сондықтан,  мектепке  дейінгі  ұйымдардың  жағдайында  танымдық 
үдерістерді  дамытуға  баса  назар  аудару  керек.  Осылайша,  осы  жастың 
ерекшелігіне  арналған  ойын  және  басқа  іс-әрекет  түрлері  күнделікті  сабақпен 
ауыстырылады.  Шамадан  тыс  жұмыс  жүктемесі,  шаршағандық,  балалар 
денсаулығының нашарлауы, білім беруді ынталандырудың төмендеуі, үйренуге  
қызығушылығын  жоғалту,  шығармашылық  бастамалардың  жетіспеушілігі 
балалардың неврозын,  басқа да жағымсыз құбылыстарды тудырады. 
Адам  білімінің  кіріктірілуі  негізінде  анатомияда,  физиологияда  және 
психологияда  көрсетілген  қасиеттер  жүйелі  қарым-қатынастар  тұрғысынан 
анықталады.  Отандық  ғылымда  И.М.Сеченов,  И.П.Павлов,  В.М.Бехтерев 
психиканы  адамның  физиологиясы  және  табиғаты  арқылы  түсіну  бойынша 
үнемі зерттеу жұмыстарын жүргізді [143-145]. 
Психика  мен  сыртқы  әлем  арасындағы,  жеке  тұлға  мен  әлеуметтік  орта 
арасындағы себеп-салдарлық байланысты C.JI.Рубинштейн қарастырды. Ғалым 
өте  маңызды  әдіснамалық  ұстанымға  сүйене  отырып,  «бір  құбылыстың  әсері 
басқа  әсерге  тек  ықпал  ету  сипатында  ғана  тәуелді  емес  екендігін,  сондай-ақ 
бұл әсер қолданылатын құбылыстың табиғатынан талап етілетіндігін; басқаша 
БЕЛСЕНДІЛІК 
қасиет 
қозғалыс 
формасы 
динамикал
ық жағдай 
қатынас 
ерекшелігі 
сапалы 
іс-әрекет 
белсенді 
күйі  
даму 
қозғаушы 
күші 

45 
 
айтқанда,  бір  феноменнің  әсерінің  екіншісіне  әсері  соңғы  сипатта 
болатындығын»  негіздеді  [146].  Мұндай  қатынас  бірінші  кезекте  қабілеттерін 
дамыту  негізінде  талданады.  C.JI.Рубинштейн  «адамда  алғышарттар,  олардың 
органикалық  өсуі  үшін  ішкі  шарттар  болуы  керек,  ал  екінші  жағынан,  олар 
алдын-ала  анықталмаған,  ешқандай  дамудың  алдында  және  дайын  нысанда 
берілмеген» деп есептейді. 
Айта кету керек, C.JI. Рубинштейн адам қабілетінің дамуы  оның белсенді 
іс-әрекетінен талап етілетіндігін жоққа шығармайды, бірақ ол бұл үдерістің тек 
осы  ассимиляциямен  шектелуіне  қарсы  болады.  Автордың  айтуынша, 
қабілеттердің  дамуы  адамдар  жасаған  өнімдерді  игеру  үдерісінде  ғана  емес, 
сонымен  қатар  олардың  өнімдерді  (материалдық  және  рухани)  игерген  және 
құратын  адамдардың  өздерінің  ішкі  табиғатымен  де  әралуан  сипатта  болады. 
Кей адамдар адами іс-әрекет өнімдерін мейілінше көбірек деңгейде табысты, ал 
енді  біреулері  мейілінше  аз  деңгейде  меңгереді.  Бұл  адамдардың  игеретін 
немесе жасайтын өнімдеріне емес, сондай-ақ осы адамдардың ішкі табиғатына 
байланысты  болады.  Әрбір    адамның  өз  «табиғаты»  болады,  оның  жүйесі, 
жұмыс істеу механизмі өздігінен ашылмайды.   
 
Ерте жастағы балалардың танымдық қызығушылығы мазмұнының өзіндік 
ерекшеліктері  –  зерттеушілер  үшін  қиыншылық  туындататын  жай.  Өйткені, 
танымдық  қызығушылықтың  қалыптасуы  мен  дамуы  –  жеке  бастың  дамуы 
барысында  жүзеге  асатын  өте  күрделі  процесс.  Жалпы  алғанда 
қызығушылықтың  қалыптасуы  бала  айналысатын  іс-әрекетке  және  жеке  өмір 
тәжірибесіне  байланысты  болады.  Міне,  сондықтан  да  баладағы  танымдық 
қызығушылықтың  даму  деңгейін  тек  нақты  жасқа  байланысты  деп  те 
қарастыруға болмайды [147]. 
Бұл мәселе – адамның психикалық дамуының детерминанттарын анықтау 
–  психология,  педагогика,  физиология  ғылымдарының,  сондай-ақ  адам  және 
оның  табиғаты  туралы  ғылымдардың  ең  басты  мәселесі,  мұны  Л.С.Выготский 
«адамның дамуының басты мәселесі» деп атаған [148]. 
В.А.Вединяпинның  зерттеуінде  адам  қызметінің  табиғи  мәні,  оның 
ерекшелігі,  оны  дамыту  механизмі  және  жұмыс  істеу  механизмі  зерттеледі. 
Осыған  байланысты  адам  белсенділігінің  сипатының  «түпнұсқалық  бірлік» 
ретіндегі іргелі рөлі адамның қоршаған ортамен өзара байланысын және өзара 
әрекеттесуінің мөлшерін және жолын көрсететіні анықталды. 
Белсенділік  адамның  іс-әрекеті  үдеріснде  табиғат-адам,  адам-адам,  адам-
мәдениет,  адам-қоғам,  адам-әлем  өзара  әсерінің  нәтижесінде  дамитын  және 
өзгерген  өмірдің  белгісі  ретінде  анықталады.  «Әлем-адам»  және  «адам-әлем» 
қатынасы  моделі  кезінде  автор  өзінің  сипаттамаларын  көріністер 
динамикасында ажырата білу қажет болатын жүйенің өзара байланысы мен іс-
әрекет  сипатының  өзара  тәуелділігін:  бағыттылық  –  бастамашылдық  – 
еркіндік  –  жағдаяттылық  негізінде  ұсынады  және  рефлексиялық  белсенділік 
анықтаушы болып табылады [149]. 
Біз  өз  зерттеуімізде  жоғарыда  келтірілген  ережелерді  талдай  отырып, 
белсенділіктің анатомияда (жүйке жүйесі реакциясы) және физиологияда (I, II 

46 
 
сигнал жүйелері, рефлексиялық жүйе) анықталған табиғи қасиет ретінде қызмет 
етуі  –  адамның  жүйелік  ерекшелігі,  психиканың  дамуына  қажетті  негіз 
болатынын  түсіндік.  Белсенділік  –  адам  дамуының  қозғаушы  күші,  оның 
бірінші  негізі,  оның  барлық  көріністерінің  (қажеттілік,  эмоция,  темперамент 
және т.б.). детерминанты.  Осы ереженің маңыздылығын атап  көрсете отырып, 
Х.А.Бернштайннің пікірін  келтіре  кетейік:  «Іс-әрекет,  – деп  жазды ол,  барлық 
тірі жүйелердің ең маңызды ерекшелігі ... бұл ең маңызды және шешуші болып 
табылады...» [150]. 
«Танымдық  белсенділік»  санатының  мәнін  анықтау  үшін,  ең  алдымен, 
танымның  не  екенін  анықтау  керек.  Философиялық,  психологиялық  және 
педагогикалық әдебиеттерде танымның көптеген түсініктері, түсіндірмесі және 
құрылымы  кездеседі,  бұл  жұмыста  олардың  бәрін  келтіру  мүмкін  емес.  Біз  өз 
жұмысымызда  педагогикалық  энциклопедиялық  сөздікте  берілген  анықтамаға 
басымдық береміз: нәтижесі  –  әлемдегі  жаңа  білім  болып табылатын  таным  – 
бұл  субъектінің  ойлауында  шындықты  бейнелеу  және  жаңғырту  үдерісі» 
[151]. 
Танымдық белсенділік баланың зияткерлік дамуын қамтамасыз етеді. Ол 
танымдық  міндеттерді  шешуге  ғана  емес,  практикада  жинақталған  білімді 
қолдану  қажеттілігімен  де  сипатталады.  Д.Б.Богоявленская  өзінің  «Зияткерлік 
белсенділік  шығармашылық  ретінде»  жұмысында  «зияткерлік  қызметтің» 
тұжырымдамасын  шығармашылық  жүйе  қалыптастырушы  факторы  ретінде 
ұсынады  [152].  Интеллектуалды  белсенділік  интеграциялық  білімді,  тұлғаның 
толық  сипатын,  жүйенің  зияткерлік  және  мотивациялық  компоненттерінің 
процедуралық өзара әрекеттесуін бейнелейді. 
Бұл  туралы  қазақстандық  ғалымдардың  да  еңбектерінде  айтылған. 
А.Е.Әбілқасымова, Б.А.Тұрғынбаева жеке тұлғаның танымдық ізденімпаздығы 
мен 
шығармашылық 
ойлау 
мүмкіндіктерін 
дамытуды 
қарастырса,  
А.С.Мустояпова  қазіргі  кезеңде  жоғары  сынып  оқушыларының  танымдық 
белсенділігін  қалыптастырудың  педагогикалық  шарттарын  негіздеген. 
Ж.Ж.Айтпаева  болашақ  мұғалімді  қазіргі  білім  технологиялары  негізінде 
бастауыш  сынып  оқушыларының  танымдық  іс-әрекетін  белсендендіруге 
дайындау  мәселелеріне  аса  мән  берсе,  Е.К.Нурланбекова  қазақ  ақын-
жазушыларының шығармалары арқылы студенттердің танымдық белсенділігін 
дамыту  және т.б. еңбектерін сипаттайды [153-157].   
«Осылайша, жеке тұлғаның зияткерлік белсенділік саласында және пәндік-
құқықтық 
қарым-қатынастар 
саласында 
адамдар 
арасындағы 
өзара 
әрекеттесудің  негізгі  өзара  байланысын  көрсететін  нәтижелер  бізге  жеке 
адамның  зияткерлік  бастамасының  ортақ  шығу  тегі  мен  оның  әлеуметтік 
белсенділігін  белгілеуге  мүмкіндік  береді»  ...  және  интеллектуалды 
белсенділіктің негізінде адамның әлемге қатынасы жатыр». 
«Зияткерлік  іс-әрекеттің»  түсінігін  нақтылай  келе,  Д.Б.Богоявленская 
«зияткерлік  бастама»  терминін  енгізеді  (Х.А.Бернштайн  бойынша  ішкі 
бастаманың  бастауы  ретінде).  «Зияткерлік  бастама»  –  бұл  субъектінің 
практикалық  қажеттілігіне  қарамастан,  оның  ақыл-ойының  сыртқы  немесе 

47 
 
субъективті  теріс  бағалауына,  мысалы,  беделін  немесе  жазасын  жоғалтудан 
қорыққандықтан, 
ақыл-ой 
қызметін 
қадағалаусыз 
жалғастыру, 
т.б. 
Д.Б.Богоявленская  өзінің  эксперименттер  сериясында  «интеллектуалды 
бастама»  жеке  тұлғаның  когнитивтік  және  аффективті  салаларын 
интеграциялаудың 
нәтижесі 
екендігін 
дәлелдеді, 
сондықтан 
жалпы 
интеллектуалды 
қабілеттердің 
жоғары 
деңгейінің 
болуы 
адамның 
«интеллектуалды бастаманы» көрсетуге қажетті, бірақ жеткіліксіз шарты болып 
табылады,  яғни  мотивтің  екі  тобы  болады.  Мотивтің  бір  тобы  жалпы 
интеллектуалды  қабілеттерді  белсендіреді,  нәтижесінде  тұлғаның  зияткерлік 
сапасы  –  «интеллектуалдық  белсенділік»  қалыптасады.  Басқа  топтың 
мотивациясы  жалпы  интеллектуалды  қабілеттердің  көрінісін  тежейді. 
Д.С.Годовикованың  пікірінше,  танымдық  белсенділік  мұқтаждық  деңгейіне 
жақын  танымдық  белсенділіктің  құрылымында  орын  алады.  Танымдық 
белсенділік  танымдық  қызметтің  дайындық  күйі  ретінде  анықталуы  мүмкін, 
яғни ол қызметтің алдында жүреді және оны қалыптастырады [158]. 
Зерттеу  барысында  әдебиеттерде  «танымдық  белсенділік»  ұғымына 
берілген бірқатар анықтамаларды кестеге түсірдік (кесте 5). 
 
Кесте  5  –  Ғалымдардың  «танымдық  белсенділік»  ұғымына  берген 
анықтамалары 
 
Аты-жөні 
Анықтамалары 
А.П. Аристова 
«субьектінің  қоршаған  орта  құбылыстары  мен  заттарының 
жаңаруына, өзгеруіне әрекетінің пайда болуы» 
Г.Н.  Кулагина 
 
"Мүғалімнің  танымдық  белсенділігі  тек  қажетсінуді,  іс-әрекетті 
жүзеге  асыруды  және  оны  ретке  келтіруді  ғана  біріктіретін  тек 
кәсіптік біліктілікті игерумен ғана шектелмейді 
Т.И.Шамова 
"оқытудың   мазмүны сипатына көзқарасы және тану мақсаттарына 
жету          үшін          мінез-қүлыктың          ерік-жігерін  жинауға    
үмтылысы    бар    жеке     адамның іс-әрекетінің сапасы" 
В. И. Орлов 
"берілген  уақытта  қойылған  мақсатқа  жетуге  ұмтылысы  бар 
оқушының оқу-танымдық іс-әрекетінің көрінісі" 
Е. В. Коротаева 
«Екі  жакты  бір-бірімен  байланысты  процесс  бір  жағынан  - 
оқушылардың  өзін-өзі  үйымдастыруы  мен  өзін-өзі  таныта  алуы, 
екінші  жағынан  балалардың  танымдық  іс-әрекетін  үйымдастыруда 
педагогиканың ерекше күш-жігерінің нәтижес». 
Р.А.Низамов 
" жеке     адамның күшейтілген           танымдық           жүмысын 
сипаттайтын ерікті жағдайы." 
Т.С. Сабыров 
 
«окуға  кажетті  білім  мен  дағдыны  меңгеру  және  оларды  өмірде 
пайдалана білуге үйренуге окушының істейтін сапалы әрекеті."  
А.Ғ.Қазмағамбетов 
 
"Өзіндік  жүмыс  -  жеке  тұлғаның  белсенділігінің  маңызды 
көрсеткіші.  Белсенділік  ол  танымдық,  қүқыктық  т.б.  болуы 
мүмкін." 
А.Е.Әбілқасымова 
"Оқу  әрекетінде  оку  міндеттері  шешіліп,  мотив      танымдық   
белсенділік      арқылы  ақпаратты  қабылдаудан  бастап,  күрделі 
шығармашылық әрекеттің   калыптасуы мен анықталады." 
 

48 
 
Кестеден байқалып тұрғандай, ғалымдар  танымдық белсенділікті зерттеу 
пәндеріне  қарай    (оқушылар  мен  студенттерге  арналғандықтан)  оқу-іс-
әрекетінің  нәтижесі  немесе  көрінісі,  білім,  білікті  игеру  сапасы    тұрғысынан 
қарастырады.  Соның  ішінде  біздің  зерттеуімізге  қызығушылық  тудырып 
отырғаны  А.П.Аристованың  «субьектінің  қоршаған  орта  құбылыстары  мен 
заттарының  жаңаруына,  өзгеруіне  әрекетінің  пайда  болуы»  делінген 
анықтамасы.  
Осыған  байланысты  біз  ерте  жастағы  баланың  танып-білуге  деген 
әрекеттері 
туралы 
Л.С.Выготский, 
Л.И.Божович, 
В.С.Мухина 
және 
т.бтұжырымдарды жинақтап баяндауға талпындық  
Көптеген ғылым саласында танымдық белсенділіктің қалыптасуының даму 
көздері  ретінде  қажеттілік  маңызды  рөл  атқаратындығы  қарастырылады.  Тану 
қажеттілігі – тұлғаның дамуы мен өзін-өзі дамытуы үшін аса маңызды болып 
табылатын  басты  сипат.  Танымдық  белсенділіктің  осы  деңгейін  қамтамасыз 
ететін  негізгі  шарт  –  бұл  бай  ақпараттық  орталар  және  ондағы  практикалық 
қызметтің  мүмкіндігі  баланың  сенсорлық  және  практикалық  тәжірибесін 
байытуға ықпал етеді. 
Бұдан басқа, жаңа білім беру парадигмасы өздігінен білім алуға қабілетті, 
өзін-өзі тануға қабілетті, дамыған ақпараттық қажеттіліктерге ие, шығармашыл 
және  креативті  ойлауға  қабілетті  ұрпақты  оқытуға  және  тәрбиелеуге 
бағытталған.Бала  тәрбиесі  отбасынан  бастау  алды  десек  те,  ғылымға 
негізделген  әдіс-тәсілмен  берілетін  тәлім-тәрбие  ісі  көбінесе  балабақшадан 
басталып,  жан-жақты  педагогикалық  өрісін  табады.  Әсіресе  балабақшадағы 
тәрбие  бала  табиғатына  ерекше  әсер  етіп,  оған  өмір  бойы  ізгілікті  әсер  етіп, 
мағынасы өшпейтін із қалдырады [159]. 
Соңғы  он  жылда  ғалымдар  адам  миының  жұмыс  істеуі  туралы  көп  нәрсе 
білді. Баланың психикасына ерте әсер ету негізінен балалардың қажеттіліктерін 
қабылдауды түбегейлі өзгертетіні туралы тұжырым жасалды. 
А.И.Брусиловский,  Т.Н.Овчинникова  және  басқалар  жүргізген  зерттеудің 
нәтижесінде үш маңызды жаңалық ашылды [160,161]. 
Біріншіден,  ақыл-ой  қабілеттерінің  дамуы  тұқым  қуалаушылықтың 
(генетикалық  тұрғыдан  анықталған  қабілеттердің)  және  қоршаған  ортаның 
өзара  әрекеттестігі  арқылы  жүреді.  Зерттеулер  көрсеткендей,  гендерде 
интеллектуалдық  қабілеттерін  дамытудың  күрделі  бағдарламасы  бар,  бірақ  ол 
қалай  іске  асырылатыны  тәрбиелеу  (қамқорлық,  мадақтау,  ынталандыру  және 
оқыту) сияқты сыртқы күш-жігерге байланысты болады. 
Екіншіден,  адамның  миы  өмірдің  алғашқы  жылдарында  тиісті  оқытудан 
және кез-келген тәжірибеден зор пайда үйренеді. Жақындардың жылы қарым-
қатынасы  мен  қамқорлығы  баланың  биологиялық  өмірін  сақтап  қана  қоймай, 
туындайтын  қиындықтарды  жеңуге  көмектеседі,  сондай-ақ  адам  өміріндегі 
соңғы  стресс  пен  жарақаттарды  сәтті  еңсеруге  дайындайды.  Қамқорлықтың 
жетіспеушілігі, күтімсіздік, ерте жастағы зорлық-зомбылық болашақта баланың 
эмоционалдық жағдайына әсер етуі мүмкін. 

49 
 
Үшіншіден, алғашқы жылдарда мүмкіндіктер мен тәуекелдер барынша көп 
болғандықтан, білім алу процесі адамның бүкіл өмірінде жүріп отырады. 
Ақыл-ой  қабілеттерін  дамыту  біркелкі  болмайды.  Адамның  өмірлік 
циклдарын зерттеу барысында, адамның миы оқудың жекелеген түрлеріне өте 
сезімтал болатын кезеңдер бар екендігі анықталды. Кейбір дағдарыс кезеңдері 
шығармашылық  қабілеттердің  қарқынды  дамуымен  аяқталады.  Мысалы, 
балалар  үш  жастан  он  жасқа  дейін  музыкамен  ғана  айналысумен  әуестенеді. 
Шет  тілін  үйренудің  ең  қолайлы  кезеңі  туғаннан  он  жасқа  дейін  созылады. 
Ақыл-ой қабілеттерін дамыту спиральды толқындар ұқсайды. 
Осылайша,  әр  жас  кезеңінде  танымдық  белсенділіктің  мінез-құлық 
көріністерінің  өзіндік  формалары  болады  және  оларды  қалыптастырудың 
ерекше  шарттары  талап  етіледі.  Оның  көзі  нәрестенің  жаңа  эмоцияларды, 
әсерлерді алудан туған тілегі болып табылады.  
Физиологтардың, 
невропатологтардың, 
перинатологтардың, 
неонатологтардың зерттеулері дәм сезімі туа біткен сәттен бастап он төртінші 
аптадан, ал тыңдау жиырмасыншы аптадан басталатынын көрсетті (Әрине, осы 
тұста  жүктілік  кезеңінде  де  анасы  арқылы  барлық  сезімталдық  ағзалар 
дамитындығын жоққа шығаруға болмайды). 
Осылайша,  өмірдің  алғашқы  аптасынан  бастап  бала  қоршаған  ортадан 
шыққан әртүрлі әсерлердің (есту, көру, сезу және т.б.) әсерін сезінеді. 
Жоғарыда айтылғандардың бәрі ерте жастағы баланың жаңа білімге деген 
қажеттілігінің  бар  екендігін  айқын  көрсетеді,  Л.И.Божович  өз  зерттеулерінде 
осы  мәселелерге  көңіл  бөле  отырып,  оны  «жаңа  әсерлерге  деген 
мұқтаждықтың негізінде туындайтын базалық  қажеттілік» деп атады [125, 
с.  178].  Алайда  ересек  адамның  көмегігінсіз  қоршаған  ортаның  өзі  баланың 
танымдық  белсенділігінің  қалыпты  дамуын  қамтамасыз  ете  алмайды. 
Бастапқыда  ересек  адам  бала  білімінің  ең  маңызды  «тақырыбы»,  оның 
әсерленуінің ең бай көзі: бала мұқият қарайды, дауысты тыңдайды, интонация 
жасайды, жылуды сезеді, иіс сезеді. 
Танымдық  белсенділіктің  мәнін  түсіну  үшін  оны  екі  тәсілге  бөлуге 
болады. Бірінші тәсіл танымдық белсенділікті іс-әрекеттің ерекше түрі ретінде 
қарастыруға  негізделген.  Танымдық  белсенділік  іс  туындаған  сәттегі  жеке 
қозғалысты  қалыптастыру,  іске  асыру,  дамыту  және  өзгерту  қызметін 
қамтамасыз  ету  ретінде  түсіндіріледі.  Ғылыми  әдебиеттерде  танымдық 
белсенділік пен қызметтің арақатынасы үш түрге бөлінеді: 
- танымдық  белсенділік  динамикалық  қызметті  бейнелеуші  -    ұсынылған 
іс-әрекетте мүмкіндігін ашушы  
- танымдық  белсенділік  динамикалық  қызметтің  динамикасы  -    бірінші 
жағынан  іс-рекетті  жүзеге  асырушы,  ал  екінші  жағынан  оның  динамикалық 
жағын сипаттаушы 
-  танымдық  белсенділік  кеңейтілген  үздіксіз  іс-әрекет.  Мұнда  іс-әрекетті 
дамыту оның себептерін тереңдету, құралдарын жақсарту, психикалық бейнесін 
жүзеге  асыру  арқылы  көрініс  береді.  Белсенділік  қызметтің  жаңа  түрінде  оны 
жоғары деңгейде дамыту ретінде анықталады. 

50 
 
Екінші 
тәсіл 
танымдық 
белсенділіктің 
сапасын, 
жеке 
тұлға 
қалыптастыруды  қарастырады.  «Мен»  субъектісі,  қарым-қатынас  жүйесі, 
бағыты,  жеке  тұлғаның  мінез-құлқын  реттеуші  мағыналық  құрылымдары 
қарастырылатын осы тәсіл біз үшін ең тиімді болып табылады. 
Жалпы,  дербестік  құрылымы  бойынша  бала  белсенділігінің  екі  түрі 
қарастырылады. 
1.  Баланың  өзіндік  белсенділігі  –  бұл  ерекше  сонымен  бірге  бала 
психикасының  барлық  саласында:  танымдық,  эмоционалдық,  ерік-жігерлік, 
тұлғалық  әртүрлі  сипатта  көрінетін  белсенділіктің  әмбебап  түрі.  Баланың 
өзіндік  белсенділігі  оның  ішкі  жағдайын  толықтай  анықтайды.  Бала  бұл 
жағдайға  өз  қызметінің  иесі,  мақсат  қоюшы,  оған  жету  жолын  және  тәсілін 
іздеуші толыққанды тұлға ретінде қатысады. Басқаша айтқанда, бұл жерде бала 
өзінің  ерік-жігерін,  қызығушылығын,  қажеттілігін  жүзеге  асырушы  дербес 
тұлға  ретінде  қатысады.  Белсенділіктің  бұл  түрі  бала  шығармашылығының 
негізінде  жатыр.  Өзіндік  белсенділік  ересектермен  өзара  байланысқа 
негізделген.  Алайда  бала  ересектер  іс-әрекетінің  мазмұнын  терең  меңгергені 
соншалық, өзара байланыста оның өткен тәжірибесі баланың игілігіне айналды. 
2.  Ересектердің  бала  белсенділігін  ынталандыруы  педагог  немесе  ата-
аналардың  балалардың  іс-әрекетін  ұйымдастыруға,  не  істеу  қажеттілігін 
көрсетуге  және  айтуға  негізделеді.  Бала  ересектер  алдын-ала  анықтап  қойған 
нәтижелерді  алады.  Іс-әрекет  (немесе  түсінік)  бұрын  берілген  параметрлерге 
сәйкес қалыптасады. Осы процестің бәрі ешқандай сынақсыз, қатесіз, ешқандай 
кедергісіз өтеді. Белсенділіктің осы екі түрі бір-бірімен өзара тығыз байланыста 
болады: балалардың өзіндік белсенділігі ересектер белсенділігімен байланыста 
болады,  сондай-ақ  ересектердің  көмегімен  білім  мен  дағды  игеру  кейіннен 
баланың  өз  жетістігіне  айналады  және  ол  өзінің  жеке  жетістігіндей  қызмет 
етеді.  Сонымен  бірге  осы  процестердің  айырмашылығы  баланың  белгілі  даму 
кезеңінде  принципті  сипаты  болуы  және  оның  қарама-қайшылық  тудыруы 
мүмкін.  Бала  үш  жасар  кезінде  өзінің  белсенділігі  мен  оның  іс-әрекетін 
реттейтін  және  бағыттайтын  ересектер  тарапынан  болатын  белсенділіктің 
арсындағы  айырмашылықты  түсінеді  және  сезеді.  Өзіндік  белсенділік  кезінде 
бала ересектердің кез-келген араласуына қарсы болады. Осы уақытта баланың 
өзіндік белсенділігі мен дербестігін дамыту ерекше маңызға ие болады [162]. 
Ерте  жастағы  балалардың  танымдық  белсенділігін  зерттеу  жалпы 
теориялық  маңызға  ие,  өйткені  бұл  проблема  бағдарлық  қызметтің  жоғарғы 
түрінің  негізгі  көзін  анықтаумен  және  «бізге  қоршаған  ортаға  жоғары,  шексіз 
бағдар беретін ғылымды қалыптастыратын» адамның танымдық белсенділігінің 
бейнесімен байланысты (Павлова Л.П.) [163]. 
Әр  отбасы  ата  тегінен  келе  жатқан  кәсібін,  өнерін,  атқарған  еңбегін 
құрметтеп,  оны  кейінгі  ұрпаққа  үлгі-өнеге  еткен,  бірлесіп  атқарған  пайдалы-
қоғамдық  еңбек  барысында  адамгершілік  қағидаларды  қатаң  сақтап,  дамытып 
отырған,  ұрпағына  ақыл-кеңес  беріп,  ата  кәсібін  құрметтеп,  қалыптасқан 
дәстүрді  жетілдірген.  Туыстық,  отбасылық  қатынастарды  бала  кезінен 
қалыптастырған [164]. 

51 
 
Танымдық  белсенділік  –  қандай  да  бір  жаңалықты  білу  құштарлығы  – 
баланың өмірге табысты бейімделуін қамтамасыз ететін маңызды шарттар. Ерте 
жастағы  балалық  кезінде,  әсіресе,  үш  жаста  бұл  барынша  анық  байқалады. 
Сондай-ақ баланың әлемді тануды шешудегі ересектер алдындағы міндеттер де 
тоқталмайды. Бір жастағы баланың танымдық белсенділігіндегі басты объектісі 
анасы болады. Ерте жаста негізгі іс-әрекет құралдық-амалдық қызмет болғанда, 
өзара  қарым-қатынас  үдеріснде,  ересектермен  біріккен  іс-әрекетте  танымдық 
белсенділік заттық әлемді үйренуге бағытталады. 
Жоғарыда  айтылып  өткендей,  ерте  жаста  тіл,  қиял,  зейін,  есте  сақтау, 
қабылдауды психикалық үдерістерінің дамуы оның танымдық белсенділігінің 
қатар  дамуына  алып  келеді.  Ал  бұл  болса,  заттық  іс-әрекеттің  арқасында 
қарқынды дамиды. Бір жас пен үш жасқа дейінгі кезең – тілді дамытудың ең 
маңызды  кезеңі.  Аса  жағымды  жағдайда  осы  жаста  қабылдау  да  дамиды. 
Барлық  психикалық  функциялардың  (естің,  зейіннің,  қиялдың,  т.б.)  дамуы 
қабылдаудың  үстемдігіне  байланыстылықты  көздейді.  Сол  себепті  баланың 
толық  және  өз  уақытында  дамуын  көздейтін  ересектер  бәрінен  бұрын 
қабылдауды  дамытуды  қамтамасыз  ету  керек,  ол  үшін  балада  бірінші  кезекте 
қабылдаудың сан алуан түрі дамитын орта ұйымдастыру қажет [165]. 
Қабылдаудың  ерекшелігі  сонда  – балада  қандай  да  бір объектінің  сапасы 
тіркеледі  және  ол  қимылға  ауысады:  бала  өзіне  ұнаған  затты  міндетті  түрде 
ұстап  көрумен,  аузына  салумен  аяқталады.  Басында  бала  заттарды  бірінің 
үстіне бірін қойып, оларды бір-бірімен өлшеп салыстырады, одан кейін оларды 
«көзбен»  салыстырады.  2,5-3  жасында  бала  заттарды  түріне,  түсіне,  көлеміне 
қарай  таңдай  алады.  Тек  үш  жасқа  келгенде  бала  ересектерше  қабылдай 
бастайды [166]. 
Танымдық  даму  ерте  жастағы  балаларды  жалпы  дамытудың  маңызды 
өлшемі  болып  есептеледі.  Танымдық  даму  арқылы  психикалық  үдерістердің  
прогрессивті  сапасы  мен  сандық  өзгерістерін  дәстүрлі  түрде  түсінеді.  Ерте 
жастан тану танымдық белсенділік өз бетінше қалыптасатын сезімталдылықты 
білдірмейді,  ол  шарттары  мен  құралдарын  анықтауға  байланысты  балалардың 
танымдық  белсенділігін  қалыптастыруға  ықпал  ететін,  осы  процестің  тиімді 
өтуіне бағытталған арнайы ұйымдастырылған жұмысты талап етеді. Бұл жерде 
сөз баланың білімі туралы емес, оның танымдық дамуы туралы екенін айта кету 
керек [167]. 
Сонымен 
адамның 
танымдық 
белсенділігін 
дамыту 
мәселесі 
қарастырылған  психологиялық-педагогикалық  еңбектерге  жасаған  талдау 
нәтижесі  бізге  ерте  жастағы  баланың  психикалық  үдерістерінің  дамуы  мен 
танымдық  белсенділігін  дамытудың  арақатынасын  анықтауға(сурет  2)  және 
ерте жастағы баланың танымдық белсенділігін дамытудың механизмін жасауға 
(сурет 3)  мүмкіндік берді 
 
 
 
 

52 
 
 
Сурет 2 - Қазақ халық шығармашылығы құралдарының ерте жастағы 
баланың танымдық белсенділігі мен психикалық  дамуына ықпалы 
 
 

жүктеу/скачать 2,1 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: