Êiðiñïå I тарау. Íàðûқ
жүктеу/скачать 1,76 Mb.
|
| ғасырдың 20-шы жылдарында АҚШ пен Европа елдерінде табыс салығы декларация негізінде алына бастады. Ол туралы М.Н. мемлекеттің фискальдық, экономикалық және әлеуметтік даму Соболев былай деп жазған: «Төлеуші салық органынан ерекше қағаз алып, онда ол өзінің 1 жыл ішіндегі барлық табыстары мен шығыстарын есептеп таза табысын көрсету керекң[4 бет.108]. Бұл тәртіп қазіргі кезге дейін қолдануда.
20-шы ғасырдың басында салық жүйесінің негізгі салық түрі табыс салығы боп табылды. Табыс салығы бойынша салық салу тәжірбесі ең алғаш рет Англияда жүзеге асырылды. Ол басында 1798 жылы байлыққа салынатын салық ретінде енгізілді. 1802 жылы табыс салығы көпшіліктің өтініші бойынша алынып тасталды, бірақ 1803 жылы оны жаңа Заң түрінде қайта енгізді. Осы заңға сәйкес табыстар 5 категорияға немесе шедулаға бөлініп және әр бір шедула бойынша салық табыс көзінен алынды. 1803 жылғы заң бойынша құрылған салық жүйесі 20-шы ғасырдағы 20-шы жылғы табыс салығының негізін қалады. 1816 жылы қоғамдағы буржуазиялық таптардың осы салыққа қатысты барлық құжаттарды жағып жіберу салдарынан табыс салығы қайта алынып тасталды. 1842 жылы мемлекеттік бюджеттің дефициті және төменгі кластардың төлем қабілетсіздігіне байланысты Англияның қаржы министрлігі табыс салығын қайта енгізді. Осыдан кейін ол өзінің өмір сүру қабілеттілігін көрсетіп, Англия бюджетінің тұрақты табыс көзіне айналды. Егер 19-шы ғасырда табыс салығы жалпы бюджеттің 6% құраса, 1910 жылғы реформадан кейін 25% құрады [5 бет.237]. Пруссияда табыс салығы жеке тұлғадан алынатын табыс салығы негізінде дамыды. 1806-1807 жылдарда ауылды жерлерде 12 жастан асқан барлық барлық тұрғындардан тұрақты ставка 0,5 талерден салық алынды. 1820 жылы жеке тұлғадан алынатын салықтың орнына «кластық салықң енгізілді [8 бет.162]. 1851 жылғы заңға сәйкес салық төлеушілер табыстарына қарай үш класс, он екі сатыға бөлінді, және олардың ставкалары келесідей болды: - 0.5, 1, 2,3 талер- бірінші клас, 4, 5, 6, 8, 10 талер- екінші клас 12, 16, 20, 24, талер- үшінші клас үшін Бірінші класқа жұмысшылар, қолөнершілер, жатты. Екінші класқа ұсақ жер иеленушілер, өнеркәсіп саласындағы қызметкерлер, жерді жалға алып пайдаланушылар, мемлекеттік чиновниктер. үшінші класқа табысы 12000 талерден асатын тұлғалар жатты. Бір жылдағы салық ставкасы 30-1200 талер арасында болды. 1891 жылы үлкен сомада салықтан жалтарулар анықталып, табыс салығына күрделі күрделі реформалау жүргізілді. Осы реформадан кейін салық декларациясы енгізілді. Табыс салығы Пруссия бюджетінде үлкен орын алғанмен Англиядағыдай маңызды рольге ие бола алмады. Германия 20-шы ғасырдың 20-шы жылдарында табыс салығы жеке тұлғалық сипатын сақтап қалды. Германиядағы табыс салығы Англиядағы шедулдық табыс салығынан ерекшелігі; егер де Англияның салық жүйесі, төлеушінің табысының бір бөлігіне ғана салық салса, германияның салық жүйесі төлеушінің барлық табысына салық салуға тырысты. Ресейде ең алғаш рет табыс салығын енгізу тәжірибесі 1810 жылы басталды. Ол кезде Наполеонмен жүргізілген соғыс нәтижесінде мемлекеттік бюджет қысқарып, қағаз рубльдың бағасы күрт төмендеді. Ол кезде табыс салығы көбінесе помещиктерге салынды: салық салу 500 рубльден бастап прогрессиялық түрде өсіп, таза табыстың 10% -не дейін жетті. Наполеонмен соғыс аяқталғаннан кейін салықтық түсімдер азайып, 1820 жылы табыс салығы алынып тасталды. Осыдан кейін табыс салығы 19-шы ғасырда мүлдем қолданылғын жоқ. 19-шы ғасырдың аяғында қаржы министрлігінде табыс салығын қайта енгізу мәселесі қаралып, әр түрлі жобалар жасалды. Бірақ жоғарғы кластардың карсылықтары салдарынан бұл жобалар жүзеге асырылмады. Табыс салығының орнына 1893 жылы оған ұқсас пәтерлік салық енгізілді. Ресейдегі қалалар 5 класқа бөлініп, кластар – пәтерлердің құнына байланысты разрядтарға бөлінді. Салық ставкалары құнына байланысты 1,6 % - дан 10 %-ғі дейін өсті. Бұл салықта табыс салығының кейбір белгілері болды, бірақ оны нақты табыс салығы деп тануға болмады, өйткені пәтерлердің құны әрқашан да иесінің табыс деңгейін көрсетпеді. 1898 жылы патша Николай 2-ші кәсіптік салықты енгізді. Осы кезде келесідей жаңа салықтар енгізіле бастады: вексельдерден алынатын алым, сауда қызметімен айналысатындарға салынатын салық, акционерлік қоғамдардың капиталына салынатын салық, пайдаға пайыз түріндегі салынатын салық және т.б. Нақты табыс салығы Ресейде 1-ші дүние жүзілік соғысқа байланысты 1916 жылы 6 сәуірде енгізілді. Жалпы табыс салығы пруссиялық модель бойынша жасалды. Заң бойынша көптеген шегерімдер енгізілді. Ол: табыс алуға кеткен шығындар, жұмысшыларды сақтандыру бойынша жасалған төлемдер, амортизациялық аударымдар, мүліктің бұзылуынан шеккен зардаптар, қарыздар бойынша пайыздар, қайырымдылық аударымдар (300 рубльден аз мөлшерде). Салық ставкалары прогрессиялық түрде 0,82 %- дан 10 %-ға дейін өсіп отырды [1 бет308]. Ресейде табыс салығы туралы заң 1916 жылы шыққан менен, заң күшіне тек 1917 жылы ғана енді. Алғашқы декларациялар 1917 жылдың 1-ші наурызында тапсырылуы керек еді. Декларациялар тапсырылғанмен, ең алғаш табыс салықтары Кеңестік Ресейдің бюджетіне түсті. 1917 жылы салық салу теориясын дамыту кезеңі тоқтатылды. 1917 жылғы революция, салықтың ең жаңа түрін енгізді, ол- буржуазия мен кулачествоға салынатын салық. Бірақ 1918 жылы салықтар мемлекеттік қажеттіліктерін қаржыландыруда басты ролін атқаруды тоқтатты. Олардың орнын контрибуция, продразверстка, ақша эмиссиясы алды. Ақшалай салықсыз экономикалық саясатты жүргізу – бұл парадокс. Салықтарды натурализациялау туралы ой пікірлерін Ленин өзінің «Продразверстканы продналогпен ауыстыруң деген жұмысында ашып жазған [6 т.52 бет.23]. Кешенді түрде жүргізілмеген экономикалық және қаржылық саясат нәтижесінде 20-шы жылдардың аяғында өте ыңғайсыз, үлкен бюджет жүйесі құрылып, қазынаға төлемдердің 86 түрі түсіп отырды. 1921 жылы кәсіптік салық енгізілді. Бұл салық жеке өндірістік және сауда кәсіпорындардың айналымына салынды. 1922 жылы жеке капиталистік элементтердің жинақтарының көлемін реттеу үшін, табысқа- мүліктік салық енгізілді. 1923 жылы кәсіпорындардың пайдасына салынатын табыс салығы енгізілді. Оның алғашқы ставкасы 10% кейіннен 20% болды [7 бет.148]. 1931 жылы, СНК және ЦИК-ң 1931 жылы 2 қыркүйекте қабылданған «Салық реформасы туралың қаулысына сәйкес (СССР заңдар жинағы, 1930 №46 бет.476) мемлекеттік кәсіпорындар мен ұйымдарға салынатын- айналымға салынатын салық және пайдаға салынатын салық енгізілді. Айналымға салынатын салыққа мыналар кірді: кәсіптік салық, орманнан алынатын табыс, сақтандыру және басқадай төлемдер. Пайдаға салынатын салыққа мыналар кірді: табыс салығы және вексельдерден алынатын алымдар. 1936 жылдан бастап колхоздардан салықтар табыстар негізінде емес, шаруашылықтың есеп беру негізінде алынды. 30-шы жылдарда жүргізілген салықтық реформалардан жасалатын негізгі қорытынды – бұл салықтардың салықтық емес формасына трансформациялық өзгеруі. Мемлекеттің кірісі салықтар есебінен емес, мемлекеттік монополия негізінде жүргізілетін Жұө- нен алынатын алымдар есебінен құрылды. Салық салу базасын өндіріс емес, бюджет белгілеп отырды. Салықтардың әрі қарай трансформациялануы ұлы Отан соғысымен байланысты. 1941 жылы әскери салық енгізілді(1946 жойылды). Пайдаға салынатын салық сол кезде бюджетке түсетін негізгі төлем болды (1954 жылы барлық бюджет кірістерінің 41% құрады). 60- шы жылдардың басында экономикада көптеген өзгерістер енгзілді. Солардың бірі; халыққа салынатын табыс салығы жойылып, табыс салығын пайдадан төлеу жүйесі енгізілді[1 бет.271]. 80- ші жылдарды, салық жүйесінің қайта өрлеу кезеңі деп айтуға болады. Кооперативтерге салынатын салықтың ставкасы өсті. 1990 жылдың 14- ші шілдеде КСРО- ның «Кәсіпорындарға, бірлестіктерге, ұйымдарға салық салу туралың Заң қабылданды. Бұл сол кезде мемлекеттегі көптеген салықтық қатынастарды реттейтін нормативті акт болды. Оның кейбір бөлімдері мен баптарын Ресей әлі күнге дейін қолдануда. Осы жағымды жағдайларға қарамастан 90-шы жылдардың басында салық саясаты, саяси күрес құралына айналды. 1991 жылғы августтегі оқиғалар КСРО- ның ыдырауына және Қазақстанның тәуелсіз мемлекет ретінде саяси картада пайда болуына әкелді. Сол оқиғалардан кейін тәуелсіз Қазақстанның жаңа тарихы басталды. 19-шы ғасырдың 40- шы жылдарынан бастап табыс салығы Европаның көптеген елдерінде, Америка, Австралияда кеңінен қолданыла бастайды. 20-шы ғасырдың 20- шы жылдарында табыс салығы көптеген мемлекеттердің салықтық түсімдерінің негізгі көзіне айнала бастады. 1926-1927 қаржы жылында жалпы салықтардың ішінде табыс салығының үлесі мынадай болды: Францияда- 62,6 %, АҚШ- та 56,4 %, Англияда- 45,3 %, Германияда- 39 %. Жалпы айтқанда көптеген дамыған елдерде табыс салығы барлық түсімдердің 25-50 % құрайды [8 бет.156]. Табыс салығындағы прогрессияға келетін болсақ, табыс салығының тәжірибиесі прогресивті салық ставкасымен тікелей байланысты. Кейбір жағдайларда прогрессия салықтардың кейбір түрлеріне қолданылмайды, мысалы жанама салықтарға. 20- шы ғасырдың 30- шы жылдарында прогрессияның жай разрядтық және қатысты разрядтық формалары пайда болды. Жай разрядтық прогрессияда табыстар разрядтарға немесе кластарға бөлінеді. әр бір класта немесе разрядта табыстардың төменгі және жоғарғы сомалары көрсетіледі және әр бір разрядқа нақты салық сомасы белгіленеді. Прогрессияның мұндай түрі 1916 жылы Ресей табыс салығында қолданылды. Ал қатысты разрядтық прогрессияда табыстар кластарға бөлінеді, бірақ әр бір разрядқа нақты салық сомасының орнына пайыз бекітіледі. Прогрессияның осы түрі Германияда 1930- шы жылдарда акционерлік қоғамдар және заңды тұлғалар үшін қолданылды. Салық ставкасы 10 % - дан 60 %-ға дейін өсті, бірақ бұл ставкалар бүкіл табысқа емес әр бір өскен табыс бөлігіне қолданылды. Мысалы 1922 жылғы заң бойынша 100 мың неміс маркасына дейінгі табысқа 10%, кейінгі әр бір 50 мыңға өскен сайын салық ставкасы 5%- ға өсіп отырды. 1914-1918 жылдарда соғысқа дейін Англияда 1 фунт стерлингтен 14-16 пенс алынған, ал соғыстан кейін табыс салығының ставкасы 6 шилингке дейін көтерілген. Табыстар әр түрлі разрядтарға бөлініп (2-2,5мың, 2,5-3мың, 3-4мың), әр бір разрядтың ставкасы 7,5% - 30% дейін өсіп отырды. АҚШ- та ірі табыстар үшін табыс салығы 1913 жылы енгізілді. Ол екіге бөлінді [8 бет.172]: негізгі салық ставкасы қосымша салық ставкасы Егер біріншісі бойынша салық ставкасы 8% болса, екіншісі бойынша ставка прогрессиялық түрде 10%- дан 50%-ға дейін өсіп отырды. Осы жоғарыда айтылған табыс салығындағы прогресивті ставкалар қазіргі кезге дейін өнеркәсібі дамыған мемлекеттерде қолданылуда. 1980 жылдардың басында басталған аралас экономиканың пайда болуы және нарықтық қатынасқа көшу мен байланысты экономиканың әр бір саласындағы өзгерістер мемлекеттің салық салу жүйесіне де өз әсерін тигізбей қоймады. Нарықтық экономиканың даму кезеңінде салық жүйесінің трансформациялануы мемлекетте екі бағытта жүргізілді: тікелей және жанама салықтар енгізілді, қосымша алымдар мен төлемдер жүйесі құрылды. Экономикалық қатынастардағы өзгерістер құнды қайта бөлудің әкімшілдік нормаларының, салыққа ауысуына әкелді. Осы жағдайда салық менеджментінің маңызы артты, өйткені оған шаруашылық субъектілерінің қаржылық тұрақтылығы және мемлекеттің игілігі тәуелді. Сонымен қатар нақты базалық принциптердің болмауы көптеген салықтар мен алымдардың пайда болуына әкелді. Осы жағдайлардың бәрін ескере отырып 1991 жылдың 1- ші қаңтарында КСРО- ң «кәсіпорындарға, бірлестіктерге, ұйымдарға салық салу туралың Заң қабылданды. Осы заңды кейіннен Қазақстан және басқа да ТМД елдері өздерінің салық жүйесінін құру үшін негізге алды. Теориялық жағынан нарықтық экономикаға көшкен кезде Батыс Европаның салық заңдарын көшіріп алуға болар еді, Бірақ Европа елдерінің салық жүйелері ондаған жылдар бойы тұрақты нарықтың экономика жағдайында қалыптасқан. Ал Қазақстанда ол кезде өтпелі кезең болды және өндіріс дағдарыста болды. Қазақстан Республикасының Президентінің Қазақстан халқына жолдауында: «Егер де қазынамызды толтырып, толық көлемде салықтарды жинамасақ біз ешқашан да қуатты мемлекет бола алмаймызң деген [9]. Теориялық талдау және дүниежүзілік тәжірибие салықтарды мемлекеттің нарықтық қатынастардың дамуына ықпал ететін құрал ретінде танытты. Табыс салығы классикалық салықтардың бір түрі боп табылады. Егер Англияда табыс салығы тұрақты салыққа айналу үшін 40 жыл керек болса (1798-1842), Қазақстанда жанама салықтары 10 жыл ішінде дамыды. Қазақстан Республикасының алғаш рет табыс салығына байланысты заң ол: «Қазақ ССР азаматтарының, шет ел азаматтарының, азаматтығы жоқ тұлғалардың табыс салығың туралы 1990 жылғы 11 желтоқсанда қабылданған заң. Мұнда салықтардың 6 түрі қарастырылған: Азаматтардың еңбек міндетін орындауға байланысты алынатын мөлшері және оған теңестірілген табыстарға салық салу. Негізгі жұмыс істеу орнынан тыс жерлерде, бір жолғы жұмыстарды орындаудан түскен табыстарға салық салу. Ғылымда, әдебиетте, өнерде жаңалық ашқан үшін авторлық сыйақыларға салық салу. Кәсіпкерлік қызметтен түскен табыстар мен азаматтардың басқадай табыстарына салық салу. Ауыл шаруашылығымен айналысатын азаматтардың табыстарына салық салу. КСРО-ң ыдырауы көптеген экономикалық мәселелерге әкеп соқты, олар: республиканың көптеген кәсіпорындарында өндірістің тоқтауы, банкротқа ұшырыған кәсіпорындардың көбеюі, инфляция қарқынының өсуі. Осы және басқа да көптеген мәселелерді шешу үшін Қазақстанның өзінің салық жүйесін құру қажет болды. Бұл мәселелер әрі қарай субъективті себептерге байланысты өрши түсті. Ал нақтылай айтатын болсақ; нарық жағдайында қызмет ететін салық жүйесін құру тәжі рибиенің болмауы, сәйкесінше жоғары білікті кадрлардың аздығы. Осы жағдайда салық жүйесінің стратегиялық мақсаты бюджеттің кіріс жағын максимизациялау болды. Осы мақсатқа жету үшін келесі шараларды жүзеге асыру керек болды: А) қаражаттар көзін анықтау Б) салық салу базасын кеңейту В) бюджет қаражаттарын жұмсау бағдарламасын жасау Осы шараларды ұлттық салық жүйесін дамыту кезеңдері бойынша жүзеге асыру қажет болды. Салық жүйесінің даму кезеңдерін анықтаған кезде мемлекеттің экономикалық саясатының өзгеруін ескеру керек. Осылайша Қазақстанның салық жүйесінің дамуын төрт кезеңге бөлуге болады (кесте 1.) [10 бет.2]. Бірінші кезең (1991-1994ж.ж.) – Бұл кезең ұлттық салық жүйесінің пайда болуы мен сипатталады. 1991 жылы 25 желтоқсанда қабылданған «Салықтар туралың Заңның негізгі баптары салықтарды тәртіпке келтіруге, инфляцияны төмендетуге, макроэкономикалық тұрақтылықты қамтамасыз етуге бағытталған. 1991-1994 жылдар бойы Қазақстан Республикасының салық жүйесінде жүйелі түрде көптеген өзгерістер енгізіліп отырды. Олардың негізгі мақсаты салық жүйесін сол кездегі өзгермелі экономикалық жағдайға сәйкес қылу. Көптеген өзгерістер жекелеген салалар немесе компаниялардың мүдделерін көздеді. Көптеген жағдайларда осы өзгерістер басқа заңдарға қарама қайшы болды. Нәтижеде 1995 жылы ҚР-ң Президентінің «Салықтар және басқада бюджетке төленетін міндетті төлемдер туралың заң күші бар жарлығы шыққан кезде, Қазақстанда салық мәселелерін бір мезгілде ҚР Президенттің үш жарлығы және қырық бес заң реттеп отырды. Жоғарыда айтылғандардың бәрі Қазақстан салық жүйесінің тиімсіздігіне әкелді. Осыған сәйкес көбі салық төлеуден жалтарып, бюджет кірістері азайды. Екінші кезең (1995-1998ж.ж.) ұлттық салық жүйенің дамуы макроэкономикалық тұрақтылық, шаруашылық субъектілердің қызметтерінің жандануына жағдай жасау, салық салу базасының тұрақтылығымен сипатталады. Ал макроэкономикалық тұрақтылық өз кезегінде салық төлеушінің қолында қалатын қаражат пен бюджетке төленетін қаражатты әділетті бөлу арқылы өндірістік-коммерциялық қызметтің дамуын ынталандырады. Қазақстан Республикасының «Салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралың заңының қабылдануымен көптеген маңызды мәселелер шешілді. Салық салуды қолайлату мақсатында ірі салық түрлеріне тұрақты ставкалар белгілеп, салықтардың саны мен жеңілдіктер санын азайтты. Бұл заң бұрын қабылданған заңдардың барлығын біріктіріп Қазақстанның бүкіл аумағында қолданылды. Жаңа заңда кейбір жаңалықтарға тоқтайтын болсақ, олар келесідей: «Жылдық жиынтық табысң пен «Шегерімң ұғымы енгізілген. Салық салу мақсатында амортизацияны есептеудің оңайлатылған тәртібі енгізілді. Барлық заңды тұлғалардың табыс салығына 30% мөлшерде тұрақты ставка белгіленді. Қосылған құн салығы бойынша қолданысқа шот-фактура енгізілді. Алғаш рет мүлік салығы енгізілді.[11бет.46] үшінші кезең (1999-2001 ж.ж.) – Бұл кезең Жалпы ұлттық өнім, Жалпы Ішкікі өнім, Жалпы ұлттық Табыс сияқты макроэкономикалық көрсеткіштердің өсуімен байланысты. Бұл кезеңде мемлекеттік бюджетке түсетін түсімдердің салық салу базасының кеңею процесі басталды. өзгеріп жатқан салықтық қатнастар, мемлекеттік бюджетті құру және салықтық реттеуді ұйымдастырудың жаңа принциптеріне көшуді қажет етті. 1999-2001 жылдарда Қазақстанның салық жүйесі әрі қарай жетілдірілді. Осы кезеңде салық кодексінде шаруашылық субъектілердің қызметіне оң әсер тигізетін көптеген өзгертулер мен толықтырулар жасалды. Бірақ осымен қатар болашақта тигізетін әсерін ескермей, шұғыл түрде өзгертулер енгізілді, солардың нәтижесінде салық заңы өзінің бұрыннан келе жатқан кейбір маңызды қасиеттерін жоғалтты. Төртінші кезең (2002 жыл-қазіргі кезге дейін) – Бұл кезеңнің басталуы 2002 жылғы жаңа салық кодексін енгізумен байланысты. Жаңа салық кодексі 1995 жылғы салық заңдылығының кейбір жерлерін өзгертті, ал негізгі салық салу принциптерін, салықтардың құрылымын, салықтарды есептеу тәртібін өзгертпей қалдырды. өзгертулер көбінесе салық ставкаларға, салық базасын анықтауға қатысты болды. Осымен қатар бұрынғы қателіктерді бастан кешірмеу үшін жаңа кодекске жылына бір реттен артық өзгертулер енгізуге болмайды. Жаңа салық кодексін енгізу барысында салық салу жүйесінің қызметінің тиімділігіне әсер ететін объективті және субъективті факторлар ескерілген. Қазіргі салық жүйесі тұрақты экономикалық өсу және бюджеттің кіріс жағын арттыруға жағдай жасауда. Жоғарыда айтылғандарды қортындылай келе қазіргі кезде Қазақстан нарықтық экономикалық қағидаларына сай келетін, мемлекетте кәсіпкерлік қызметтің жандануына жағдай жасайтын және бюджеттің кірісін қамтамасыз ететін прогресивті салық жүйесіне ие деп айтуға болады. Қазақстанның ұлттық салық жүйесінің даму кезеңдері Кесте 1 [10 бет.2]
1.2 Жанама салықтарының экономикалық мәні мен мазмұны Қазіргі кезде шетелдерде мамандар мен ғалымдар бір сұрақты шеше алмауда- салық салудың қай әдісі тиімдірек, табыс салығы немесе тұтыну салығы? Қазіргі кезде көптеген мамандар; «табыс салығы бизнестің дамуын ынталандыратын факторң деген ойда [12]. Тұтыну салығы – мұнда салық салу объектісі салық ауыртпашылығын басқа тұлғаға аударады. Мысалға ҚҚС және акциздің төлеушісі заң бойынша тауарды сатушы болса да, нәтижеде бұл салықтарды тұтынушы төлейді, өйткені бұл салықтар сол тауардың бағасына кіреді. А. Худяковтың анықтамасы бойынша табыс салығы- бұл салық салу субъектісі өзі төлейтін салық. Басқаша айтқанда салық ауыртпашылығы түгелдей салық субъектісіне жүктеледі. Г. Карагусова жанама салықтарының келесідей артықшылықтарын атап өткен [13]. Ол: Жанама салықтары арқылы мемлекетке нақты көлемде түсімдер түсіп отырады. Егер де мемлекетте экономикалық тұрақтылық болса және өндірістік дағдарыс болмаса кәсіпорындардың табыстары өседі және соған сәйкес салықтық түсімдер де өседі. Біркелкі дамып келе жатқан мемлекетте жанама салықтары мемлекеттің тұрақты табыс көзіне айналады. Тұтыну салықтарға қарағанда жанама салықтары салық төлеушінің төлем қыбілеттілігін ескереді. өйткені табыс салығында салық салынбайтын минимумнан максималды ставкаға дейін прогресивті шкала белгіленеді және әлеуметтік әділдік қағидасы сақталады. Жанама салықтары негізінен кәсіпорынның табысынан алынады, және ол жалпы экономикаға әсерін тигізбейді. Ал тұтыну салықтары барлық жерде алынады және ол экономиканың әр түрлі сферасына әсерін тигізеді. Табыс салығына қатысты Ф. Нитти салық салудың тағы да бір қағидасын алға шығарды: «табыс салығы өндірістің дамуына кедергі болмау керекң деді [14 бет.277]. Ілгеріде қаржы ілімі бұл қағиданы қабылдады және И.Х. Озеров өз тұжырымында былай деген: «Жанама салықтары өндіріске кері әсерін тигізбеу керек, өйткені ол салық төлеуге қажетті қаражаттар алынатын қордың қысқаруына әкеледің[15 бет.274]. Осыған қатысты А. Соколов өзінің қағидасында былай деген: «Жанама салықтары таза ұллтық өнімнің өсуіне кедергі болмау керекң[16 бет.277]. Ал А. Тривустың ойынша барлық кәсіпкерлер өздерінің экономикалық қызметтерінде қызығушылық білдіру керек. Мұнда келесі қағида орын алады: салық ауыртпашылығы әр түрлі салалар арасында тең бөліну керек. [17 бет.32]. Жанама салықтарының тиімді қағидалары туралы мәселелер қазіргі күнге дейін талқылануда [18 бет.124] Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасында алынып жүрген негізгі салықтардың бірі болып кәсіпорындар мен ұйымдардың табысынан алынатын заңды тұлғалардың табыс салығы болып табылады. Заңды тұлғалардың табыс салығы жалпы мемлекеттік тікелей алынатын салықтар қатарына жатады. Алдында салықтың бұл түрі Қазақстан Республикасының Президентінің 1995 жылдың 24 қыркүйегінде қабылданған «Салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралың Жарлығына сәйкес 1995 жылдың 1- ші шілдесінен бастап заңды тұлғаларға табыс салығын салу жөнінде жаңа тәртіп күшіне енді. Бұл жарлықтың қабылдануы Республикамыздағы салық жүйесін реформалау басы деп айтуға болады. Реформаның негізгі мақсаты өндірісті жандандыру және салық жүйесін халықаралық стандартқа жақындату еді. Заңды тұлғалардың табыс салығы, бұрын қолданылған кәсіпорындар мен ұйымдардың табысына салынған салық орнына ауыстырылды. Заңды тұлғалардың табысына салынатын салық пен табыс салығының айырмашылығы мынада; салық төлеуші салық жылының қорытындысы бойынша, яғни қаржылық шаруашылық нәтижесі негізінде есептеп табыс салығын төлейді, ал табыс салығы салықтық есептің деректері негізінде төленеді және ол өз кезегінде, бухгалтерлік есептен айрықша есеп түрі болып табылады. «Жылдық жиынтық табысң пен «Шегерістерң сияқты категориялар әрекет ете бастады. Олар Республикамыздың салық жүйесін барынша халықаралық стандартқа жақындатты, барлық салық төлеушілер үшін табыстарын әділетті түрде анықтап, салық салынатын табысты, шегерістерді және жылдық жиынтық табысты белгіленген тәртіп бойынша жүргізу құрылымын енгізді. Қаржылық қызметтің қортындысы негізінде заңды тұлғалар табыс салығы бойынша ағымдағы төлемдерді жүргізеді, ол төлемдер бухгалтерлік есеп мәліметтері негізінде төлейді, ал соңғы есеп салық есебі бойынша жүргізіледі. Салықтық есептің негізгі мақсаты, алынуға тиісті салық сомасын көбейту емес, ал салықты төлеудің дұрыстығын қадағалау. Бұған дәлелдеме ретінде мына фактіні айтуға болады; яғни көптеген жағдайда салық сомасын қайта есептеуде салықтық және бухгалтерлік есепте теріс айырма шығады, соның нәтижесінде салық сомасы азаяды. Ол амортизациялық аударымдардың әр түрлілігінен пайда болады. 2001 жылдың 12 маусымында заңды тұлғалардың табыстарына салынатын салықтың орнына, Қазақстан Республикасының «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралың заңында, яғни салық кодексінде жанама салықтары енгізілді. Бұл заң 2002 жылдың 1 қаңтарында күшіне енді. Осы салықты бөлудің негізгі түсінігі, ол заңды тұлғаның резиденттігі. Резиденттік – заңды тұлғаның Қазақстан Республикасы аумағында орналасқан жері бойынша салық жауапкершілігін білдіреді. Резиденттердің шетелдегі көздерден алынған табыстары мен қоса барлық табыстарыа салық салынады. Заңды тұлғаны резидент деп тану үшін бірнеше белгілерді қарастырады: кәсіпорынның басқару органының орналасқан жері. Кәсіпорынның нақты орналасқан жері. Тіркелу орны. Кәсіпорынның пайдалануында ғимараттың болуы[19 бет.26]. Егер де осы белгілер орындалмаса, онда салық төлеуші резидент емес боп табылады. Жанама салықтардың шетелдерде қолдану тәжрибиесін зерттеу кезінде резиденттік және территориялық қағидаларын қарастыру керек(Кесте2). Жанама салықтарды салудың қағидалары (Кесте2)[19 бет.27]
Резиденттік қағида бойынша заңды тұлғаның барлық табыстары бойынша салықтар резидент боп табылатын мемлекетте салынады. Қазақстанның табысқа салық салу жүйесінің негізін, табыс алудың резиденттік және территориалдық критерилері құрайды, басқаша айтқанда орны аралас қағида деп атайды. Салық кезеңі жанама салықтары үшін күнтізбелік жыл боп табылады. Егер де ұйымды күнтізбелік жылдың ортасында құрған кезде бұл ұйым үшін мемлекеттік тіркеуге тұрған күннен бастап күнтізбелік жыл салық кезеңі боп табылады. Жанама салықтары бойынша декларация заңды тұлғалармен салық органдарына есепті салық кезеңінен кейінгі жылдың 31 наурызына дейін ұсынылуы керек. Салық кодексінде жанама салықтарына байланысты жаңалық енгізілген, ол: «инвестициялық салықтық преференцияларң немесе басқаша айтқанда салық төлеушілердің жылдық жиынтық табысынан қосымша шегерістер жасау құқы. Мұндай құқтар көбінесе өндірісті жаңартуға, кеңейтуге бағытталған негізгі құралдарға жұмсалған инвестицияларға қатысты. Одан басқа «салық несиесің ұғымы енгізілген, ол несиелік негізде, салықтық төлемдерді төлеу мерзімін ұзарту. Мерзімі ұзартылған салық сомасы айналым капиталға және негізгі капиталға инвестиция ретінде қолданылады. Заңнамаға сәйкес жанама салықтары бойынша преференциялар, қолданысқа енгізілген негізгі құралдардың құнын преференцияның мерзіміне байланысты бірдей бөліктермен жылдық жиынтық табыстан шегерімге жатқызуға мүмкіндік береді. Осымен қатар инвестициялық преференцияның мерзімі бес жылдан аспауы керек. Салық төлеушілер инвестициялық жоба шеңберінде мүлік салығынан босатылады. Көбінесе салық кодексінде жанама салықтары бойынша өзгерістер жылдық жиынтық табыс құрылымынды көрініс тапқан. Жанама салықтарында салық ауыртпашылығы жылдық жиынтық табыс пен шегерістер арқылы төмендетілген. Жағымды құбылыс ретінде жылдық жиынтық табыстан, активтерді өткізуден түскен табыстың теріс айырмасын (соның ішінде экспорт, төменгі баға бойынша сатылған активтер) шығарып тастау. áӨëiì ҚÀÇIÐÃI ÊÅÇÄÅÃI ҚÀÇÀҚÑÒÀÍ ÐÅÑÏÓÁËÈÊÀÑÛÍÄÀ жанама ÑÀËÛғÛÍ ÅÑÅÏÒÅÓ ÌÅÕÀÍÈÇÌI ÆәÍÅ ÎғÀÍ ÝÊÎÍÎÌÈÊÀËÛҚ ÒÀËÄÀÓ ҚÐ жанама ñàëûғûí åñåïòåó ìåõàíèçìi Áұë áөëiìäå жанама ñàëûқтарûí åñåïòåó ìåõàíèçìi қàðàñòûðûëàäû. Қàáûëäàíғàí êîíöåïöèÿғà ñәéêåñ жанама ñàëûқтарíûң íåãiçiíå, áұðûíғû çàңäû òұëғàëàðäûң òàáûñûíà ñàëûқ ñàëó ïðèíöèïi қîéûëғàí. Ñàëûқ çàңäûëûқòàðûíûң íîðìàëàðûí äұðûñ òүñiíó үøií, îíûң қîëäàíóûí æåңiëäåòó үøií ñàëûқ êîäåêñiíäå áiðíåøå íîðìàòèâòi-құқұқòûқ àêòiëåð áiðiêòiðiëãåí. Áàñқàøà àéòқàíäà ñàëûқ êîäåêñiíäå ñàëûқ òөëåóøiëåð, ñàëûқ ñàëó îáúåêòiñi, àíûқòàëғàí æәíå Æ.Æ.Ò. құðó әäiñ òәñiëäåði, îíû òүçåòó ìүìêiíäiãi, øåãåðiñòåð, çàëàëäû àóûñòûðó құқұқòàðû қàðàñòûðûëғàí. Æûëäûқ æèûíòûқ òàáûñòûң құðûëûìûí æәíå øåãåðiñòåðäi қàéòà қàðàñòûðó àðқûëû жанама ñàëûқтары áîéûíøà ñàëûқ àóûðòïàøûëûғû òөìåíäåòiëãåí. Жанама ñàëûқтарûí òөëåóøiëåð: Қàçàқñòàí Ðåñïóáëèêàñûíûң ұëòòûқ Áàíêiñiíåí áàñқà ҚÐ-ң ðåçèäåíò æәíå ðåçèäåíò åìåñ çàңäû òұëғàëàðû æәíå ҚÐ-äà òұðàқòû ìåêåìå àðқûëû өç қûçìåòií æүçåãå àñûðàòûí ҚÐ-ң ðåçèäåíòi åìåñ çàңäû òұëғàëàð. Ñàëûқ ñàëûíàòûí òàáûñ - ñàëûқ òөëåóøiíiң æûëäûқ æèûíòûқ òàáûñû ìåí êîäåêñòå áåëãiëåíãåí øåãåðiñòåð àðàñûíäàғû àéûðìà. Æûëäûқ æèûíòûқ òàáûñқà ñàëûқ òөëåóøiíiң ñàëûқ êåçåңiíäå òàïқàí áàðëûқ òàáûñòàðû êiðåäi (êåñòå 3).[19. á42] Êåñòå 2.1. жүктеу/скачать 1,76 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|