Мағыналық жақтан өзара тең дәрежелі, тұлғалық жақтан бірі екіншісіне тәуелді болмайтын компоненттер арасындағы байланыстың түрін

Анықтамалардан көрінетіні – синтаксистік байланыстың сипатын анықтауда оның екі жағы да: мағыналық жағы да және тұлғалық жағы да назарда болатыны. Компоненттердің мағыналық жақтан теңдік дәрежеде немесе тең емес дәрежеде болуына сол байланысты жүзеге асыратын тұлғалық жағы, тұлғалық ерекшеліктері әсер етіп жатады. Атап айтқанда, компоненттер тұлғалық жақтан бір-біріне тәуелді болмай, тең дәрежеде байланысып келсе, олардың мағыналық жағы да бір-біріне тәуелсіз теңдестік ыңғайда келеді. Керісінше, компоненттер тұлғалық жақтан сабақтаса байланысса, мағыналық жақтан да бірі екіншісін сипаттай келеді. Еділ мен Жайық Каспийге құяды, Амудария мен Сырдария Аралға құяды деген сөйлемдегі салалас және сабақтас байланыстарды айқындап, олардың мағыналық және тұлғалық қарым-қатынастарын талдап көрейік. Берілген сөйлемде мынадай салалас байланыстар бар:

1. Еділ мен Жайық. Жалқы зат есімдерден болған компоненттер бір бірімен мен жалғаулық шылауы арқылы байланысқан. Бірақ біріншісі екіншісінің белгілі бір қосымшаны қабылдауын талап етіп тұрған жоқ. Сол сияқты соңғы компонент те алдыңғының белгілі бір қосымшада (басқа да тұлғада) тұруын талап етпеген. Екеуі де атау септігінде, бір тұлғада тұр. Олардың екеуінің де атау септігінде тұруы бірінен екіншісіне бағытталған тілдік құбылыс емес, екеуінің де бастауыш қызметінде тұрып, баяндауышпен байланысуы үшін қажеттіліктен туындаған. Яғни сөйлемде екеуі де ортақ бір қызметте, бірыңғай бастауыштар қызметінде, келген. Компоненттердің орындарын ауыстырғанда да (Еділ мен Жайық орнына Жайық пен Еділ түрінде қолданғанғанда да) олардың қарым-қатынасында еш өзгеріс орын алмайды (Салыстыр: алма қызыл және қызыл алма тіркестерінде компоненттердің орын ауыстыруы мағыналық қатынасқа әсер еткен: предикаттық қатынас анықтауыштық қатынасқа өзгерген). Бұл – байланыстың тұлғалық жағы.

Сөздердің арасындағы байланыстың мағыналық жағына келсек, мұнда да бірін бірі сипаттау түріндегі қарым-қатынас орын алмаған: бірі екіншісінің анықтауышы болып тұрған жоқ немесе басқа да мүшелік қатынастары (толықтауыштық, пысықтауыштық, бастауыш-баяндауыштық, айқындауыштық) байқалмайды. Тек іс-әрекеттің (құю қимылының) иесі болатын заттарды бірінен соң екіншісін тізіп атау ғана бар. Сөздер арасындағы мұндай қатынас – ыңғайластық қатынастың қатарына жатады.

Ендеше, сөйлемдегі Еділ мен Жайық сөздері өзара салаласа байланысқан.

2. Дәл осындай салаласа байланысуды екінші жай сөйлем құрамындағы бірыңғай бастауыш қызметінде тұрған Амудария мен Сырдария сөздерінің арасынан да байқаймыз.

3. Келесі салалас байланыс құрмалас сөйлемнің жай сөйлемдері арасында орын алған Мұндағы бірінші компонент – Еділ мен Жайық Каспийге құяды, екінші компонент – Амудария мен Сырдария Аралға құяды. Компоненттер өзара орын тәртібі арқылы (және бірінші сөйлемнің соңындағы ойдың аяқталмағанын, әлі жалғасы барын білдіретін тиянақсыз интонация арқылы) байланыс орнатқан. Компоненттерді тұлғалық жақтан бірі екіншісіне тәуелді деуге келмейді. Мағыналық жақтан да алғашқы сөйлем соңғыға қатысы бар бір оқиғаны баяндап тұрған жоқ. Сондықтан жай сөйлемдер мағыналық жақтан да бір біріне тең дәрежеде тұр. Ал сол байланыстан туған қатынасқа келсек, компоненттер арасында мұнда да ыңғайластық қатынас орын алған.

Сабақтас байланыс басыңқы және бағыныңқы компоненттерден тұрады.

Басыңқы компонент – қалыптасатын синтаксистік бірлікке (құрылымға: сөз тіркесі, сөйлем, сабақтас құрмалас сөйлем, т.б.) ұйтқы, тірек болатын компонент.

Бағыныңқы – басыңқы компонентті мағыналық жақтан сипаттай келетін, тұлғалық жақтан басыңқыға тәуелді болатын компонент. Бағыныңқының басыңқыны сипаттауы дегеніміз сөйлемдегі сөздер арасында бірі екіншісін анықтау, толықтау, пысықтау, баяндау, айқындау мақсатында жұмсалуы, ал сабақтас құрмалас сөйлемнің компоненттері арасында бағыныңқы сөйлемнің басыңқының мезгілін, себебін, шартын, мақсатын, т.б. қырларын білдіру үшін қолданылуы.

Жоғарыдағы мысалдан айқындалған Каспийге құяды және Аралға құяды тіркестерінде компоненттер арасында пысықтауыштық қатынастар орын алған. Дәлірек айтсақ, екі мысалда да барыс септігіндегі зат есімдер етістікте аталған қимылдың адресат-мекенін, нақты бағытын білдірген. Мұндағы басыңқы компонент – екі мысалда да бір сөздің қайталануы арқылы болған: құяды, бағыныңқылар – бірінші мысалда Каспийге, екінші мысалда Аралға. Құяды етістігінің басыңқы екенін қалай дәлелдеуге болады? Біріншіден, етістік арқылы аталған қимыл барыс септігіндегі зат есім арқылы бағыты жағынан сипатталып тұр, өзі сипаттап тұрған жоқ. Бұл – сабақтас байланыстың мағыналық қыры. Екіншіден, басыңқы етістік онымен байланыс орнатқан барыс септігіндегі зат есім тарапынан соның талап етуі бойынша белгілі бір қосымшаны қабылдауға мәжбүр болып тұрған жоқ. Бұл етістіктің құрамындағы көсемше мен жіктік жалғауларының қызметтері осы сөздердің байланысына қатыссыз: көсемше етістікке ауыспалы (дағдылы) осы шақ мағынасын жамап, оны баяндауыш қызметіне қойса, жіктік жалғауы үшінші жақ мағына жамау арқылы оны (баяндауышты) бастауышпен байланыстыруға қызмет еткен. Сондықтан етістіктің құрамындағы қосымшаларды басқа қосымшалармен ауыстырсақ (Аралға құйса, Аралға құймақ, Аралға құйған, т.б.) немесе алып тастасақ (Аралға құю), сөздердің арасындағы бағыныңқы басыңқыдағы қимылдың бағытын білдіретін мазмұннан тұратын пысықтауыштық қатынасқа еш өзгеріс енбейді. Ендеше, басыңқы болып тұрған етістік тұлғалық жақтан бағыныңқыға тәуелсіз: қосымшаларды зат есімнің талабы бойынша қабылдаған жоқ.

Сөйтіп басыңқы компонентке тән белгілер мыналар болғаны: біріншіден, ол мағыналық жақтан басқа сөзді өзі сипаттамайды, керісінше, басқа сөз (бағыныңқы компонент) тарапынан анықталып, пысықталып, толықталып, баяндалып, айқындалып тұрады; екіншіден, тұлғалық жақтан басқа сөздің талап етуі бойынша белгілі бір сөз байланыстырушы тұлғалармен түрленбейді, керісінше, өзі бағыныңқының өзінің алдынан (препозицияда тұруын) келуін немесе оның белгілі бір сөз байланыстырушы тұлғада тұруын талап етеді.

Жоғарыдағы мысалдардағы бағыныңқы компоненттер (Каспийге, Аралға) мағыналық жақтан басыңқыдағы қимылдың нақты бағытын білдіру үшін қолданылған, яғни, екі сөз пысықтауыштық қатынаста келген. Бұл қабілетке олар барыс септігінің жалғауы арқылы қол жеткізген. Яғни, барыс септігі зат есімге зат (Каспий, Арал) қимылдың (құю) нақты бағыты екенін білдіретін мағына үстеген. Сондықтан бұл мысалдарда зат есімдер етістікпен барыс септігі арқылы байланысты дейміз. Және зат есімдер барыс септігінің жалғауын басыңқы етістіктің талабы бойынша қабылдаған. Құю қимылы – біріншіден, сұйық заттармен байланысты әрекет. Ендеше, құю етістігінің лексикалық мағынасында «сұйық» семасы бар. Сондықтан бұл етістік лексикалық мағынасында осы «сұйық» деген сема бар кез-келген сөзбен тіркесе алады. Бірақ бұл –сөздердің лексикалық деңгейдегі ғана тіркесімділігі. Екіншіден, құю қимылы бағытпен байланысты. Кез келген сұйық заттың құйылу бағыты болады. Ендеше құю етістігінің келесі бір семасы – «бағыт». Сондықтан бұл етістік өзі білдіретін қимылдың бағытын білдіретін сөздерді қабылдап, байланыса алады және бағыт болатын заттарды атайтын сөздердің барыс септігінде тұруын талап етеді. Өйткені зат қимылдың нақты бағыты екенін білдіретін мағына – осы барыс септігінің мағынасы. Басқа сөз байланыстырушы тұлғалардың ешқайсысы дәл осы мағынаны білдіре алмайды. Міне, сондықтан бағыныңқы (Каспийге, Аралға сөздері) басыңқыны (құю етістігін) мағыналық жақтан сипаттап (жалпылап айтсақ – пысықтап, дәлірек айтсақ – қимылдың нақты бағытын білдіріп), тұлғалық жақтан басыңқының талабы бойынша барыс септігінің жалғауын қабылдаған дейміз.

Ендеше бағыныңқыға тән белгілер мыналар болғаны: біріншіден, бағыныңқылар басыңқы сыңардың қандай да бір белгісін сипаттау үшін (жалпылап айтқанда – анықтау, толықтау, пысықтау, баяндау, айқындау үшін, нақтыласақ – анықтаудың өзі заттың түсін білдіру, көлемін білдіру, санын білдіру, т.б.с.с. мағыналардан тұрады, сол сияқты басқа қатынастар да өз ішінен түрлі мағыналық топтарға жіктеліп кете береді; сонымен қатар сабақтас құрмаластардағы бағыныңқы компоненттердің басыңқымен өзара қарым-қатынастарын жеке грамматикалық категория деп тануға болады) жұмсалады, екіншіден, басыңқының талабы бойынша белгілі бір сөз байланыстырушы тұлғаларды қабылдап жұмсалады немесе сөз байланыстырушы тұлғамен түрленбеген жағдайда басыңқының алдынан орналасады.

Синтаксистік байланыстар сөздердің арасында орнау ыңғайына қарай бір жақты байланыс және екі жақты байланыс болып екіге бөлінеді.

Бір жақты байланысқа қабысу және меңгеру сияқты байланыс түрлері жатады. Бұл байланыстарда бағыныңқының мағынасы басыңқының мағынасын сипаттау үшін жұмсалады да, басыңқы өз мағынасын бағыныңқыдан бағытталған мағына арқылы нақтылап тұрады. Сондай-ақ бағыныңқы тұлғалық жақтан басыңқының талабы бойынша түрленеді немесе препозицияға тұрады. Байланыс мағыналық жақтан да тұлғалық жақтан бір жақты – бағыныңқыдан басыңқыға қарай бағытталады.

Екі жақты байланысқа матасу мен қиысу жатады. Екі жақты байланыс байланыстың тек тұлғалық жағына қатысты. Өйткені мағыналық жақтан матасуда да, қиысуда да байланыс бір-ақ жақты – семантикалық бағыныңқыдан басыңқыға қарай бағытталады: матасуда (ілік септігіндегі) анықтауыштан (тәуелдік жалғауындағы) анықталушыға бағытталса, қиысуда баяндауыштан бастауышқа қарай бағытталады. Дәлірек айтқанда, матасуда ілік септігіндегі анықтауыш анықталатын зат есімнің иесін білдіру үшін, ал қиысуда баяндауыш бастауыштың іс-әрекет, жай-күйін білдіру үшін жұмсалады. Ал бұлардың тұлғалық жағына келсек, матасуда бағыныңқы басыңқының тәуелдік жалғауында тұруын талап етеді, басыңқы бағыныңқының ілік септігінде тұруын міндеттейді, сол сияқты қиысуда да бастауыш баяндауышпен атау септігі арқылы байланысады, баяндауыш бастауышпен жіктік жалғауы арқылы байланыс орнатады.

3. Синтаксистік байланыстың тәсілдері. Сөйлем құрамындағы сөздердің бір-бірімен синтаксистік байланыс орнатуына себеп, дәнекер болатын амалдарды байланыстың тәсілдері деп жүрміз. Қазақ тілінде байланыстың төрт тәсілі бар екендігі белгілі Олар: 1. Қосымша немесе жалғаулар арқылы байланыс; 2. Шылаулар арқылы байланыс; 3. Орын тәртібі арқылы байланыс; 4. Интонация арқылы байланыс.

Сөйлемдегі сөздердің байланыс тәсілдерін синтетикалық тәсіл (қосымшалар арқылы орнаған байланыстар) және аналитикалық тәсіл (орын тәртібі, интонация, шылаулар арқылы болған байланыстар) деп бөлу де бар. Сонымен қатар үйге дейін жүгірді үлгісіндегі тіркестерді септік жалғау мен септеулік шылау болғандықтан, синтетика-аналитикалық тәсіл ретінде көрсетушілер де кездеседі.

Көптік жалғау – бастауыш қызметінде келген екінші жақтағы жіктеу есімдігінің құрамынан басқа қолданыстарында сөз бен сөзді байланыстыруға еш қатысы жоқ қосымша. Бұл кезде ол зат есімге сол заттың көп екендігін білдіретін мағына (кейде басқа мағыналар да) немесе т.б. мағыналар үстейді. Ал бұл мағынаның басқа сөздермен мағыналық үйлесімге келу үшін еш қатысы жоқ. Мысалы, Кітап алынды – кітаптар алынды, баланың ойыншығы – балалардың ойыншығы – баланың ойыншықтары –балалардың ойыншықтары. Зат есімдердің бірі көптеліп келгенде, ол байланыстың екінші компонентінің де көпше тұлғада тұруын немесе басқа қосымша қабылдауын талап ете алмайды.

Жіктік жалғау да, негізінен, екі жақты қызметтегі қосымша. Ол да өз мағынасы арқылы сөздің синтаксистік қызметін белгілеуге және сөз бен сөзді (баяндауышты бастауышқа) байланыстыруға қатысады. Дегенмен жіктік жалғаудың сөзді баяндауыш қызметіне қоюдағы орны мен баяндауышты бастауышпен байланыстырудағы қабілеттерін қай сөз табына жалғанып тұрғандығына (есім сөзге немесе етістікке) және етістіктің қандай функциядағы қосымшасынан кейін келгеніне қарай айқындап алмасақ болмайды. Өйткені жіктік жалғау кей жағдайда көрсетілген екі қызметтің тек біреуін ғана атқарып тұруы да мүмкін.

Жіктік жалғау есім сөздерден болған баяндауыштарға жалғанғанда, өзі жалғанған сөзге сол сөзде аталған жай-күй (қалып-сапа, сандық, заттық, т.б. белгілер) жекеше немесе көпше үш жақтың біріне тән екенін білдіретін мағына үстеп, біріншіден, сөзді баяндауыш қызметіне қояды, екіншіден, бастауышпен үш жақтың бірінде үйлестіре байланыстырады. Мысалы, Мен мұғаліммін, Сен оқушысың, Сіз шәкіртсіз, Ол – сатушы, Асан – студент түріндегі жалаң сөйлемдерде баяндауыштар зат есімдерден болған және сол зат есімдердің баяндауыш қызметіне тұруына, дәлірек айтқанда, есім сөзден болған баяндауыштың ойды аяқтап тұрғанын көрсететіндей тиянақты тұлғаға айналдырған, сондай-ақ олардың бастауыштармен байланысқа түсуіне жіктік жалғауларының грамматикалық мағыналары негіз болған. Атап айтқанда, мұғаліммін деген баяндауыш құрамындағы -мін жіктік жалғауы өзі жалғанған сөзге (мұғалім деген зат есімге) бірінші жақ жекеше мағына жамаған. Басқаша айтсақ, мұндағы жіктік жалғау зат (мұғалім деген мамандық) бірінші жақтағы жеке тұлғаға тән екендігін білдірген. Осы мағынасы арқылы зат есімді баяндауыш қызметіне қойған және баяндауыштың жақтық, сандық мәндерін бастауыштың жақтық, сандық мәндеріне сәйкестендіре байланыстырған. Сол сияқты оқушысың, шәкіртсіз сөздерінің құрамындағы жіктік жалғаулары да өздері жалғанған сөздерге екінші жақтық жекеше мағыналар жамаған. Сөйтіп баяндауыштардың жақтық-сандық мағыналары өз бастауыштарының жақтық-сандық мәндеріне сәйкесе кеткен. Ал сатушы, студент сөздерінен заттың үшінші жаққа қатыстылығын аңғарамыз. Яғни баяндауыштар үшінші жақта тұр. Өйткені бастауыштар да үшінші жақта келген. Баяндауыштарды үшінші жаққа қойып бастауышпен сәйкестендіретін – тек жіктік жалғау ғана. Сондықтан бұл баяндауыштар да арнайы дыбыстық кешеннен тұратын қосымшасы болмаса да, жіктік жалғаудың нөлдік жалғауында тұр деп есептеледі.

Сонымен жіктік жалғау есім сөзден болған баяндауыштарға жалғанғанда, өзі жалғанған сөзді баяндауыш қызметіне тұруға итермелейді және сол сөзді бастауышпен қиыстыра байланыстырады.

Жіктік жалғау етістіктен болған баяндауыштардың құрамында кездескенде, негізінен, сөздің баяндауыш қызметіне тұруына өз мағынасы арқылы тікелей қатыспайды, бірақ сол баяндауыштың тиянақты тұлғаға енуіне ықпал етеді. Ендеше жіктік жалғаудың етістіктен болған баяндауыштардың құрамында келген кездегі басты қызметі – баяндауышты үш жақтың біріне қойып, бастауышпен қиыстыра байланыстыру.

Етістік сөйлемде баяндауыш қызметіне тек етістіктің функционалдық тұлғалары (шақ, рай, модаль тұлғалары) арқылы тұрады. Жіктік жалғау етістікке осы функионалдық қосымшалардан кейін жалғанады. Жіктік жалғау - етістіктен болған баяндауышты тиянақтаушы қосымша. Өйткені етістіктің функционалды тұлғалары арқылы жасалған баяндауыштар әрқашан тиянақсыз болып келеді. Мысалы, Біз келіп, үйдегілер тыныштала қалды деген сабақтас құрмалас сөйлемдегі бағыныңқы сөйлемнің баяндауышы, біріншіден, тиянақсыз тұлғада келген, оған себеп – баяндауыштың жіктік жалғаусыз қолданылуында. Егер осы көсемше арқылы етістіктен жасалған баяндауышқа тиісті жіктік жалғауын қоссақ, ол тиянақталып шыға келеді: Біз келіппіз.

Екіншіден, тиянақсыз баяндауыш құрамында жіктік жалғау болмағандықтан, ол бастауышпен жақтық, сандық мағыналары жағынан үйлесе байланыспаған. Яғни, баяндауыш жіктік жалғаусыз қолданылғандықтан, үш жаққа да, жекеше-көпше мәндерге де бейтарап: мен келіп, сен келіп, сіз келіп, ол келіп, біз келіп, сендер келіп, сіздер келіп, олар келіп. Бұл мысалдардағы байланыс біржақты ғана, бастауыштар өз баяндауыштарымен атау септігі арқылы ғана байланысқан, ал баяндауыштар жіктік жалғауды жалғанбағандықтан, бастауышпен қайта байланыс орнатпаған. Бұл сипаттағы байланыс сабақтас құрмалас сөйлемнің бағыныңқы сөйлемдерінің және үйірлі мүшенің баяндауышы мен бастауышы арасында болатын құбылыс.

Жіктік жалғау етістіктің шартты рай тұлғасы арқылы жасалған баяндауыштардың құрамында келгенде, баяндауышты бастауышпен байланыстыру қызметін ғана атқарады. Мысалы, Сен барсаң, ол икемге келер. Бағыныңқы сөйлемнің баяндауышы жіктік жалғауын қабылдағанмен, тиянақталмаған. Яғни, жіктік жалғау шарты рай тұлғасы арқылы жасалған баяндауыштарды тиянақтай алмайды.

Жақсыз сөйлемдердің баяндауыштары құрамында келген жіктік жалғаулары, керісінше, баяндауышты бастауышпен байланыстыру қызметін атқармайды, тек баяндауышты тиянақтаушы тұлға ретінде жұмсалады. Мысалы, Менің барғым келеді деген сөйлемдегі баяндауыш қалау райдың тұлғасы (-ғым кел) және ауыспалы келер шақтық мағынасы бар көсемше (-е) жұрнағы арқылы жасалып, олардан кейін үшінші жақтағы жіктік жалғауын (-ді) да қабылдаған. Көсемше тұлғалы (сол сияқты кез келген функционалдық тұлғадағы) етістік жіктік жалғаусыз тиянақсыз екені, жіктік жалғаудың оны тиянақтағаны көрініп тұр, бірақ баяндауышты үшінші жаққа қойған, ал сөйлемде бастауыш мүлде жоқ, өйткені ол – жақсыз сөйлем. Жақсыз сөйлемдерде қимыл (етістік) сол қимылдың иесін атайтын заттармен (жіктеу есімдіктері, зат есімдермен) тәуелдік жалғауының жақтық мағыналары арқылы сәйкеседі. Өйткені жақсыз сөйлемдердегі баяндауыш қызметіндегі етістіктердің бәрі әр түрлі жолдармен субстантивтік мағынаға ие болған етістіктер немесе фразеологиялық етістік құрамында зат есім болады және олар қимылдың иесі болатын (сөйлемде не ілік, не барыс септігінде жұмсалған) сөздермен тәуелдік жалғауы арқылы (ілік септігінде тұрған сөздермен) байланысады , не мүлдем байланыспайды (барыс септігіндегі сөз бен баяндауыш арасындағы байланыс тек бір жақты, барыс септігі арқылы орнайды). Мысалы, Менің келуім мүмкін. Сенің айтқаның жөн. Баланың тілі шыға бастады. Саған бару керек.

Синтаксистік компоненттер шылаулар арқылы да байланысады. Қаза тілінде синтаксистік байланысты жүзеге асыруға шылаудың екі түрі: жалғаулықтар мен септеуліктер қатысады. Шылаудың бұл екі түрінің бір-бірінен айырмашылығы сонда – бірі компоненттерді салалас байланысқа түсіреді, екіншісі сабақтастыра байланыстырады.