Ііі халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары

111 
Key words: 
linguistic, suggestions, language suggestions, linguistic, public suggestions, cognitive 
linguistic, myth.
Суггестия
ұғымы – тіл білімінде тек соңғы уақытта қолданылып жүрген термин. 
Түпкі мағынасы «сендіру» болғанымен көптеген ғылыми мақалаларда «
суггестия
» термині 
аударылмай қолданылған. Атап айтқанда орыс ғалымдары Ю. Черепанованың «Дом 
колдунья», К.М.Варшавскийдің «Гипносуггестивная терапия», С.Н. Асхатовтың «Лечебное 
действия слова», А.Н. Киклевичтің, т.б мақалалар тобы осы тақырыпқа арналған болатын.
Дүние жүзінде тіршілік ететін халықтардың барлығы дерлік әлемді өздерінің ұлттық 
көзқарастары арқылы таниды, ғасырлар бойы қалыптасқан салт-дәстүрлеріне негіздейді және 
әртүрлі сеніммен қабылдайды. Суггестия – сенім.
Суггестия ұғымы – кез-келген елдің мәдениетінде бар әмбебап құбылыс. Ол 
халықтың – дүниені түсінуінен хабар беретін қойма іспеттес, яғни суггестиялық ғаламның 
негізгі бөлшегі ретінде ұлттың эстетикалық таным-талғамын, шаруашылық кәсібін, салт-
дәстүрін, мінез-құлқын, бір сөзбен жеткізер болсақ ұлттық рухын, сенім тұрғысынан тіл 
арқылы жан-жақты бейнелейді, жеке адам санасымен бірге өмір сүреді. Сол арқылы 
халықтың дүние туралы түсінігін айғақтайды, ұлттық танымын білдіреді. Кез-келген ұлттық 
тіл факторының астарында, шығу төркінінде негіз бар екендігі рас болса, көзбен көріп, 
қолмен ұстауға болмайтын, болмыс пен санаға қатысты құбылыстардың бейнелеуі тілдік 
суггестия арқылы жүзеге асады. Суггестия алғаш рет арнайы мақсаттан ғана туып, белгілі 
бір іс-әрекеттерді жүзеге асыру үшін жұмсалған. Оның ғылымға дейінгі кезі 19 ғасырдың 
ортасына дейінгі ежелгі уақыт болды. Ол кездегі суггестия ұғымы емші, сиқыршы, абыз 
бейнелері арқылы көрініс тапты. Олар емдік және діни мақсаттарға арналған дұғаларды 
оқумен шектелді. Жалпы халыққа түсініксіз дұға мәтіндері тек өздеріне ғана белгілі сөздер 
мен сөз тіркестерінен құралған болатын. Сиқыршылыққа, емдеу ісіне тән 
шырақ жағу, от 
айналу
сияқты әрекеттермен қатар негізгі сиқырлау, емдеу көзі дұға оқу, сиыну тілектері 
қолданылады. Әрі бұл әрекет кейбір адамдардың халық арасындағы беделін көтеруге және 
өздеріне табындыруға жұмсалады. Сондықтан да алғашқы суггестияда ешқандай ғылыми 
негіз болмады, ал 
суггестор
(арбаушы) құдай мен қарапайым адамдар арасындағы 
байланыстырушы қызметін атқарушымыз деп сендірген. Шіркеулік медицинада (Египет, 
Ежелгі Рим, Ежелгі Грекия, Парсы, Ассирия, Вавилон) суггестия сеансы (аурудың 
жұққанынан алғашқы белгісіне дейінгі жасырын кезеңі) деп, тәжірибеде йога аскетінің 
«вашитвасы» деп атады. Бұл батыс елдерімен қатар Шығыс елдерінде кездескен. Оны магия 
деп қабылдаған. Магия материалды дүниеге табиғаттан тысқары жолмен әсер ету үшін 
қолданылатын тәсіл. Ал «магия» сөзінің көне парсы тіліндегі түрі магуш. Көне Иранда 
магуш деп зоростиризм дініндегі абыздарды атаған. Олар да арбаушылықпен, 
көріпкелділікпен айналысқан болатын. Осыған орай қазақ тұрмысындағы бата беру дәстүрі, 
жыланның басына ақ құйып шығарып салу рәсімі осындай магияға жатса керек. Бұл – 
халықтың суггестиясы. Яғни жақсылық тілеуге деген құлшынысы немесе табиғаттың 
ықпалына деген сенімі. Суггестия – сананы билеуші, болмыстағы сенімді қалыптастыратын, 
реттейтін ұғым, адамның алдына мақсат қою жолына жетер биігі. Ал тілдік суггестия осы 
сенім көздерін сөз арқылы бейнелеп, адам баласының өзін-өзі сендіруін, сенім құдіретіне 
табынуын бейнелейді.
Суггестиялық лингвистика адам сенімін тілдің түрлі мағыналық қаббаттары арқылы 
бейнелейтін, сенімге ие болудың, сенімді қалыптастыру үшін қолданылатын тілдік иірім 
немесе тіл білімінің жаңа саласы [1.56] Яғни, сол тілдегі сөйлеу түрлері арқылы халықтың 
дүниеге көзқарасын, ұлттық ерекшелігін сенім тұрғысынан жан-жақты талдап, суггестия 
атрибутына таным тұрғысынан мән үстейді. Қазақ ғалымы Ш.Уәлиханов өз зерттеулерінде 
суггестия деп атын атап, түсін түстемесе де халықтың суггестиялық түсінігі қандай болғаны 
жайында құнды дерлік деректер қалдырған болатын. «Сиқырлы күшке сенетіндер, мойнына 
белбеу салып, ауру баласы жатқан үйді айналып жүріп, саған келген бәлекет мені алсын» 
деген екен. Бұл жердегі белбеу ортаңғы әлемді бейнелеген. Оның себебі аспанда адамдар 

112 
тұрады, олар белбеуді басынан буады, біз әлемнің ортасында тұрамыз, ал жер астында 
тұратындар белбеуді аяғынан буады деген ұғым қалыптасқан. Сол себепті де үш саны киелі 
де қасиетті мағынаға ие болған». [2.47] Сөздің әсер етуі, сендіру ықпалына қарай арнайы 
ғылыми тұрғыдан пікір келтірген, зерттеу объектісіне жол ашқан зерттеу еңбектері 
баршылық. Профессор Г. Смағұлова тіл білімінде сөзбен адамды сендіру, иландыру, ұйытып 
тастау сияқты тілдік қасиеттерді суггестиялық лингвистикада қалыптастырады. Мұндай 
тілдік фактілер қазақ ауыз әдебиетінде біршама жиналып, әдеби жанрлық жағынан 
зерттелген. 
Суггестияның өзіндік формалары болады. Олар, Алла суггестиясы, Қыдыр ата 
суггестиясы, әулие-әнбиелер суггестиясы, түсте аян беру суггестиясы, бақсылық 
суггестиясы, құмалақ ашу суггестиясы, ырым-тиым сөздер суггестиясы. 
Жалпы тілдік суггестияның табиғаты мен оған қатысты бағытталған пікірлерге назар 
аудара отырып, суггестиялық формаларды ғалымдар шығу тегіне қарай екі негізгі топқа 
бөліп жүр: 
Олар қарапайым 
тілдік суггестия
және 
халықтық суггестия.
Қарапайым тілдік суггестия дегеніміз – адамдардың қарым-қатынасынан туған түрі. 
Олардың жүзеге асу барысы: 
- 
Күнделікті қарым-қатынастағы суггесторлардың суггестиялық әрекеті 
- 
Суггестордың өзіндік мақсатына жетуі 
- 
Тыңдаушыны сендіре алу қабілеті
Ал халықтық суггестия дегеніміз – адамдардың дүниеге деген көзқарасының 
қалыптасуынан бастау алуы. Жүзеге асу барысы: 
- 
Халықтың мифтік түсінігі 
- 
Діни күштерге сенуі 
Соның ішінде халықтық суггестияны тудырушы ұғымдар өз ішінен үш топқа бөлінеді. 
Олар: белгісіз күшке сену, емшілік, бата-тілек[2.39] 
Ерте заманда өмір сүрген адамдардың ойынша, адам тілінің орасан зор күші 
бар деп түсінген. Сонымен қатар адамдардың көзі де орасан зор күшке ие деп ұққан. 
Мәселен, жақындарының қаза табуы, жақсы заттарының жоғалуының барлығын көз тигеннің 
әсері деп түсінген. Тіл мен көз тимесін деп дұға жаздырып, бойтұмар жасап тағып жүрген. 
«Тіл көзің тасқа» деген секілді тілектер осыған дәйек. Сол себепті де халық арасында сөздің 
сиқырлы құдіреті бар деп түсінгендіктен «көз тиеді», «сөз тиеді», «тіл табады», «сұқ өтеді» 
деген ұғымдар қалыптасқан. Көзбенен тіл жақсы адамға, затқа, жас балаға, жүйрік атқа тиеді 
деп иланады. Сондықтан да әдетте әйелдер жақсы адамды немесе жақсы затты көргенде «көз 
тимесін», «тфәй-тфәй», «тіл аузым тасқа» деген секілді тілектер айтып, жаман қасиеттерден 
арылтуға тырысатындығы осыдан. Сонымен қатар бала өмірге келген кезінде оны қырқынан 
шығарғаннан кейін, бесікке бөлейді. Содан соң сіріңке жағып, бесікті отпен аластайды. 
Аластаушы әйел «Ә, құдай, пәле-жаладан сақта, тіл – көзден сақта» деп сиыну арқылы 
тілегін айтады және де «Тіл көзім тасқа» деген қарғыс-тілек мәні жоғарыда келтірілген 
мысалдармен ашыла түседі. Бұл жерде айтылған сөздің ағашқа немесе басқада бір затқа 
емес, тасқа сіңуі тастың күшті қасиеті бар дегенге меңзесе керек. Тілдік суггестия сенім 
көздерін сөз арқылы бейнелеп, адамның өзін-өзі сендіруін, сөз құдіретіне табынуын 
білдіреді. Суггестиялық лингвистика адам сенімін тілдің түрлі мағыналық қабаттары арқылы 
бейнелейтін, сенімге ие болудың, сенім қалыптастырудың жолдарын сөйлеу арқылы 
танытатын тіл білімінің саласы. Ол тілдегі сөйлеу түрлері арқылы халықтың дүниеге 
көзқарасын, ұлттық ерекшелігін сенім тұрғысынан жан-жақты талдап, суггестия атрибутына 
таным тұрғысынан мән үстейді.

жүктеу/скачать 7,21 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: