И. Лакатостың зерттеу бағдарламаларының әдіснамалығы

45 
И. Лакатостың зерттеу бағдарламаларының әдіснамалығы
Поппердің идеялары оның оқушысы Имре Лакатос (1922-1974) 
жұмыстарында жалғасын тапты. Поппер мен Лакатос сияқты ғылымның 
философиялық зерттеуі ең алдымен оның кәсіби қызметін анықтайтын 
тиімді негіздерінің анықталуында түйлігуі керек деп санайды. Поппердің 
көзқарасы бойынша ескі теорияның орнына жаңа теория келгенде ескі 
теория толықтай терістеледі, ал Лакатос бойынша білімнің жоғарлауы 
зерттеу бағдарламалардың дағдарыс қатынасы түрінде жасалады. «Мен 
ғылымның үзіліссіздігіне «Поппер көзілдірігі» арқылы қараймын»,-деп
мойындайды ғалым. –Сондықтан Кун «парадигма» көрген жерден мен 
рационалдық зерттеу бағдарламаларын да көремін». Дәл солай ғылым 
дамуындағы негізгі бастама бірліктері болып табылады. 
Зерттеу бағдарламаларының құрылымы қатарына: 
қатты ядро-нақты ғылыми және антологиялық рұқсаттардың 
жиынтығын түзетін негізгі бастама;
«қорғаныс белбеу», қосалқы болжамдардан және теріске 
шығарудан қатты ядроны қорғайды. Ол түрін өзгертуге қалып 
сызықтарға және толықтай ауыстыруларға бейімделу керек;
алдағы ғылыми зерттеуге бағыт беретін алдын ала кеңес беруші 
(оң эвристика) немесе тиым салушы (теріс эвристика) ғылыми 
зерттеудің ережелері. Оң эвристика ережелері теріске шығарылатын 
нұсқалардың түрін өзгертетінін, «қорғаныс белдеудің» болжамдарын 
түрлендіретін, бағдарламаны қолданудың саласындағы кеңейту үшін 
қандай жаңа үлгілерін өңдеу керектігін көрсетеді. «Теріс эвристика» 
ережелері алдағы зерттеуде қандай жолдардан аулақ болу керектігін 
көрсетеді. Олар зерттеуші бағдарламаның «қатты ядросын» 
ауытқушылықтармен кездескен жағдайда да қайта ойлауға тиім 
салғандықтан, зерттеу бағдарламасы өзіндік догматизмге (қатаңдық) 
ие. Бұл догматизмдік дәлдіктің позитивтік мағынасы бар. Ол болмаса 
ғалымдар теориядан оның шамасын, күшін және маңызын түсінбестен 
бас тартар еді. Осылайша «теріс» эвристика кез-келген теорияның 
күші мен артықшылығын толығырақ түсінуге мүмкіндік береді.
Лакатос бойынша зерттеу бағдарламасының прогресті және 
регресті сатыларын ажыратуға болады. Зерттеу бағдарлымысының 
теориялы өсімі эмпирикалық өсімінен асқан кезде ғана прогрестік 
болып саналады. Яғни ол кейбір сәттіліктерімен жаңа деректерді 
болжай алатын дәрежеге жетеді. Бағдарламаның теориялық өсімі 
оның эмпирикалық өсімінен төмендесе регрестік болады. Яғни ондай 
жағдайда жаңа деректерге ескірген анықтамалар беріледі. Өзінен 
бұрынғының эмпирикалық сәттілігін түсіндіре алатын, өзінің 
эвристикалық шамасы бар және жаңа дәлелдерді болжай алатын 

46 

жүктеу/скачать 1,74 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: