Ылым тарихы мен философиясы

59 
ғылым бүтіндігі тануға өту қажеттілігіне кездеседі, бұл таным
нысаны туралы жаңа сапалы білімді береді. Ғылыми әрекеттегі
қазіргі жетістіктер таным тұтастығына өтумен байланысты, 
сондықтан приоритетті бағыттар деп ғылым «шыңында» жүргізілген 
зерттеулер айтылады. Мысал ретінде физикалық химия, биохимия, 
биогеохимия және тағы басқа сияқты белгілі ғылымдарды айтуға 
болады. 
Таным құралдары мен әдістері – ғылыми әрекеттің
«құралдары» мен «аспаптары». Өндірістік әрекетте барлығы әрекет 
құралдары мен құрылғыларына байланысты, ал бұл саладағы
жетістіктер қоғамның ірі түрленуіне әкеледі. Қазіргі қоғам
ақпараттық технологияны, жоғарғы нақтылы техниканы
қолданусыз мәнсіз. Ғылыми әрекетте өз кезінде телескоп пен
микроскопты ойлап табу айтулы жетістік болып табылады.
Эмпирикалық және теоретикалық құрамы бар қазіргі ғылыми
әрекет үшін теоретикалық зерттеу құралдары мен әдістері үлкен
мәнге ие болуда. Бақылау мен өлшеу сияқты зерттеудің дәстүрлі
әдістері таным кеңістігін әлдеқайда кеңейтуге мүмкіндік беретін
модельдеу әдістерімен толығады. Бақылау жағдайында зерттеуші
зерттеу затына байланады, модельдеуде бұл шектеу болмайды, 
модельдер негізінде оны уақыт пен кеңістік бойынша бақылауға
мүмкүндік береді, бұл әлдеқайда толық ақпарат алуға болады. 
Ғылыми ақпарат нәтижесі (қорытынды) дегеніміз ғылыми
деректер, эмпирикалық жалпыламалар, ғылыми болжамдар мен
қағидалар (теориялар). Былайша айтсақ, ғылыми әрекет өнімі болып
табылады. 
Ғылыми деректер – анықталған және тиісті түрде көрінген 
(арнайы тіл негізінде) объективті үрдістер.Бұл ғылыми деректерді
белгілі білім жүйесіне синтездейтін эмпирикалық жалпылау негізі
болып табылады. Академик В.И Вернадскийдің пікірінше, 
ғылымның негізі болып табылатын ғылыми деректер мен
эмпирикалық жалпыламалар ғылыми ақпараттың негізгі бөлігі, ал
болжамдар мен қағидалар ғылыми деректер мен эмпирикалық
жалпыламалардың дамуына байланысты уақытында түрін
өзгертуді қажет ететін уақытша «құрылыс ормандары» болып
табылады. Ғылыми танымның іс жүзіндегі тәжірибесі – олардың
маңызы мен өзара байланысын растайды. «Құрылыс
ормандарынсыз» ғылымның жаңа ғимаратын салуға болмайды. 
Мысалға, жаңа ойлар мен болжамдарсыз кванттық механиканың
негізін құру мүмкін болмас еді. М.Планктың кванттық ойлары,
Н.Бордтың постулаттары, В.Гейзенбергтің белгісіздік және

60 
Бордтың қосымшалық принциптері кванттық механиканы құруға
мүмкіндік берген «құрылыс ормандары» болды. 
Ғылыми әрекеттің үш негізгі моделі: эмпиризм, теоретизм, 
проблематизм оның жан – жақтылығын көрсетеді. 
Эмпиризм - ғылыми әрекет зерттеу мәні туралы эмпирикалық
деректерді алудан басталады, одан соң индуктивтік жалпылауға 
әкелетін оларды логикалық – математикалақ өңдеу болады. 
Ғылыми әрекеттің бұл моделін Ф.Бэкон, Ст Джевонс, Г.Рейхенбах, 
Р.Карнап және тағы басқа ғалымдар жақтаған. Қазіргі ғылым
философтары бұл модельге қарсы - ол әмбебап емес, ішкі 
қайшылықтары бар. 
Теоретизм - эмпиризмге тікелей қарама -қайшы мәнді; ғылыми
ойлаудан туындаған жалпы ой – ғылыми әрекеттің негізгі шыққан
пункті дегенді ұстанады. Эмпирикалық тәжірибе – негізгі 
теоретикалық ойды нақтылау құралының бірі болып табылады. 
Ғылыми әрекеттің мұндай түсінігін Р.Декарт, Г.Гегель, А.Уайтхед, 
қазіргі философия мектептерінде Дж.Холтон, И.Лакатос және тағы 
басқалар дамытқан. 
Прагматизмді ғылыми әрекет модель ретінде К.Поппер
көрсетті. Бұл модельге сәйкес ғылым қағидалық – танымдық
мәселелерді шешудің спецификалық әдісі болып табылады. Бұндай
әрекеттің негізгі пункті ғылыми мәселе – эмпирикалық немесе
теоретикалық сұрақ болады, ол ғылыми тілде қалыптасады, оған
жаңа эмпирикалық немесе қағидалық (теоретикалық) ақпаратты
алуды талап етеді. 
Ғылым түсінігінің бірінші аспектісі – жаңашылдық аспектісі
ғылыми әрекеттің қазіргі түсіну сипаты. Ғылым жаңашыл
әрекеттің маңызды бөлігі ретінде мынадай құрылымды кезекпен
іске асыру ұғынылады: фундаментальды зерттеулер – қолданбалы
зерттеулер – тиімді модельдер сынамалы- кострукторлық өңдемелер. 
Жалпы жаңашыл әрекеттің құрылымында барлық зерттеулер
көлемінің 10 (пайызын) алып жатқан «фундаментальдық
зерттеулер» жаңа ғылыми білімді алуға тікелей бағытталған. 
Алайда қазіргі қоғамды ғылыми жаңашылдық қана емес, оны өмір
сүру саласында қолданатын ең тиімді жаңашылдық қызықтырады. 
Мысалға, ақпараттық үрдістер қағидасы бойынша теоретикалық
өңдеулер белгісіздіктегі ғылыми жетістік болды, бірақ қоғам үшін
олар қазіргі қоғам өмірінің барлық саласында белсенді
қолданылған ақпараттық технологиялар туған соң ғана ерекше
қызығушылық тудырды.
Ғылым түсінігінің екінші аспектісі – ғылым қоғамда
әлеуметтік институт статусына ие болумен байланысты. Ғылым

61 
тек пәндік қана ұйымдасқан жоқ, сондай-ақ әлеуметтік жағынан
ұйымдасқан. Бұның негізгі көрінісі ғылыми қызметкердің
мәртебесі, жоғарғы білікті мамандарды дайындау жүйесі болып
табылады. Жеке қызығушы ғалымдардың уақыты өткен; ғылым
иерархиялық құрылымы бар маңызды әлеуметтік институт болды. 
Ғылым түсінігінің үшінші аспектісі мәдениет саласымен
байланысты. Мәдениет жүйесіне дін (религия), философия, сана-
сезім, өнер жатады. Көптеген зерттеушілер ғылым мәдениет
жүйесінде үлкен мәнге ие болады және оның әсер ету саласы
кеңейе түсетінін айтады. Білім жүйесі, экономикалық әрекет, 
әлеуметтік және саяси болжам, әлемді танудың фундаментальдық
мәселелерін әзірлеу қазіргі уақытта ғылымсыз мүмкін емес. 
Ғылым – мәдениеттің басқа бөліктерімен өзара байланысты
мәдениеттің шектеу бөлігі болады, онсыз оның дамуы мүмкін
емес, ғылым қандай сілтеме негізінде дамитынына да байланысты. 
Жалған сілтемелер негізіндегі позитивизм әлемді тануды
ғылыммен алмастырғысы келген уақытта болған. Ақиқат «саналы»
болды, сонысымен қажетті болды. Ғылым – мәдениет бөлігі ретінде
өзіндік ерекшеліктерімен қызметі бар, өзіндік орны бар. Ол 
мәдениеттің басқа құрама бөліктерінсіз мәнсіз, мысалға ағаш
бұтақтары тамырсыз және діңгексіз тіршілік ете алмайтын
сияқты. 
Яғни, ғылым - философия, дін, сана, өнер сияқты мәдениет
«тамырына» жатады. Әсіресе бұл ғылыми әлемді тануға қатысты
болады. 
Ғылымның негізінде адамның әлемге өзгеше қатысы жатыр. 
Әлемді эстетикалық ұғынуға, оның әдемілігімен гармониясын 
қабылдауға, бейнелік образдар мен түсініктер негізінде көрсетуге 
болады. Әлем табиғаты, оның субстанциялдық негіздері, ғаламдағы 
адамның орны, өмірдің маңызы мен адам қызметі туралы сұрақтарға 
жауап іздеп, әлемді философия тарапынан қарастыруға болады.
Әлемді тану – түсініктердің, нанымдардың, зерттеулердің, 
эстетикалық және рухани-саналық бағалаулардың күрделі жүйесі 
болып табылады. Әлемді қалыптастыруда ғылым ерекше орын 
алады.
Ғылыми әлемді танудың ерекшеліктері қандай? 
Бұл мәселе философиялық және ғылыми ой тарихында бірнеше 
мәрте көтерілді, оған жауап ғылым қай тұрғыдан қаралғанына 
байланысты болды. Егер ол натурфилософияға енсе, онда ғылыми 
әлемді тану айырмашылығы тек танымдық және жалпылық 
деңгейімен түсіндірілді. Осы негізде Аристотель «Бірінші 
философия» (кейінгі метафизика) бөліп қараған. Егер ғылым 

62 
позитивизмге тән басқа әлемді тану түрлеріне қайшы келсе, онда ғылыми 
әлемді тану адами рухтың, сананың өсуі деп түсіндірілген. Бұл ойды 
О.Конт және оның жақтастары дамытты, ғылыми әлемді тану адамның 
бұдан әрі даму мәселелеріне жауап береді дейді. Бұл көзқарастар бір
жақты болды және ғылыми әлемді тану спецификасын ескерген жоқ. 
Ғылыми әлемді тану мәселесі ғылыми ортада талқыланды. Мысалға, 
Вернадский өзінің қазіргі ғылыми әлемді тану тарихы жөніндегі
дәрістерінде (Мәскеу университетінде 1902-1903ж. студенттерге
оқылған) ғылыми әлемді танудың басқа әлемді тану түрлерінен
айырмашылығын ғана емес, олардың өзара байланысының үздіксіздігі
туралы жазған. Ғылыми әлемді тану аяқталған, анық, дайын түрде
емес, өзінің қалыптасу, басқа әлемді тану түрлеріне әсер ету үрдісіне
философия, дін, өнерге әсерлесетін нақты тарихи түрде қаралған. 
Вернадскийдің пікірінше, ғылыми әлемді тану шындыққа тән
емес. Ақиқатты тек ғылым ғана іздемейді. Сондықтан ғылыми деген
таза және алмастырылмайтын ақиқаттың көрінісі деген ой дұрыс
емес. Ақиқат – үнемі қол жете бермейтін идеал. Тек нақты
дәлелденген деректер мен олардың эмпирикалық жалпыламаларда
көрінген ғылыми әлемді танудың біразы ғана ғылыми ақиқат
болады, ал гипатетикалық (болжамдық) және теоретикалық
құрылымдар – салынған ғылым және ғылыми ақиқат шіркеуінің
көмекші «ормандары» ғана болады. 
Ғылым әлемді тануда мынадай аспектілерді қарастырады: 
Біріншіден, адамның әлемге сан түрлі қатысынан (байланысынан) 
ғылым гносеологиялық, субъект – нысандық қатысты іріктеп алады. 
Ғылымды шындық аспектісінде қараластырады.
Екіншіден гносеологиялық қатыстылық негізгі ғылыми зерттеу
принциптеріне бағынуы тиіс. 
Қазіргі философиялық және ғылыми ортада пікір-таластар
туындауда: ғылыми және ғылыми емес деп санау. Бұл мәселеде
барлығы түсінікті, анық емес, мысалға ғылыми және ғылыми емес
арасындағы айырмашылықтар қандай өлшем тұрғысынан қаралады, 
сонымен бірге ғылым да бір тарапты емес. Ол ғылымның әртүрлі 
өлшемдерін ұстанатын, әртүрлі ғылыми мектептерге бөлінген. 
«Ортодоксальды» ғылым бар, жаңашыл көзқарастарды ұстанатын
ғылыми мектептер де бар. Консерватизм ғылымның өзіне қажет, себебі
бұрынғы позицияларды сақтап қалуға және оларды бекіте түсуге
ықпал етуге қажет, бірақ ғылымға сондай- ақ шығармашылық даму, 
алдыға жылжу үшін жаңа ойлар қажет. 
Осыған байланысты Вернадскийдің көзқарасы қызығушылық
туғызады. Адами ойдың тарихында мистикалық көру және айту орын
алған. Ғылыми ортада бұл мәселе басқаша қабылданады. 

63 
Вернадскийдің пікірінше, мистикалық ойларды есепке алу қажет, 
себебі оларда болашақ әлемді тану, болашақ ғылым элементтері
көрінуі мүмкін. 
Егер ғалым өзінің ғылымға белгілі болғандығын ұстанса, онда
ол жаңашылдық, ғылымның шығармашылық сипатын ұмытты деген
сөз, шығармашылық сипатқа шектелген тақырыптар мен құбылыстар 
жоқ. 
Қазіргі ғалымдар ғылымда шындықты басқа шындықпен 
ажырата қарастыру оймен шектелмеуі керек деген көзқарасты ұстануда. 
Қазіргілерден өзінің космостық негіздері кең таралған бұрынғы
ғалымдардың ойын есепке алу көп кездеседі. 
Мұнда бұрынғы зерттеулер мен Жаңа Заман дәуірінен бастау
алатын ғылымның арасындағы маңызды айырмашылықтарға назар
аударған жөн. Бұрынғы мәдениеттегі рухани ғылымның мақсаты – 
мәңгілік өмір, өзін-өзі тануды іздеу болса, қазіргі ғылымның мақсаты – 
Космос заңдарын, заттық-энергетикалық шындық заңдарын танумен
қолдануға байланысты прагматикалық міндеттер болып табылады.
Жаңа Заманның бастапқы кезеңінде екі ментальдық құрылым 
болды: бірі ғасырдан-ғасырға жалғасқан, екіншісі өз негіздерін енді
анықтаған, енді туып келе жатқан құрылым. Сол уақыттың ғылым
танушыларына осы екі ментальдық құрылым әсер етті. И.Ньютонның
пікірінше, Құдай кейбір таңдаулы адамдарға ғана натурфилософия мен
дін құпияларын ашқан. Кейіннен бұл білім жоғалып барып, қайта
табылған және мифтер мен ертегілерде көрініс тапқан, бірақ 
тәжірибелер мен ғылыми әдістердің көмегімен ғылыми қайта тууы
мүмкін. 
ХҮІІІ ғ.басында еуропалық қоғамда ғылым идеясы мен сиқыр
идеясының көп айырмашылығы жоқ, бұл тең құқылы білімнің түрлі
модельдерінің болуына әкелді. Олар еркін түрде өзара байланысты
болды, кейде әрекеттес, кейде бәсекелес қатыста болды. Бұл
ғылымның «парадигмадан бұрынғы» сатысында ғылыми әдіс
элементтері герметизм мен эзотеризм элементтерімен көршілес
болды. Механикалық таным және одан соң механикалық философия 
туған соң герматизмдік пен эзотеризмдік ойлар арасында елеулі
айырмашылық туындады. 
Қазіргі ғылым Жаңа Заманда қалыптасқан ментальдық
құрылымды көрсетуді жалғастыруда. Оның негізі - әлемге адамның
субъект – нысандық қатысында жатыр. Бұл қатыстық (байланыстық) 
ерекшелігін И.Кант түсіндірген, осы қатысты сот төрағасы мен
куәгердің байланысымен салыстырған. Ғалым судья сияқты сұрақтар
қояды, табиғат куәгер сияқты өз құпияларын ашқысы келмейтінімен
салыстырады. Тәжірибе тергелетін іс сияқты болады. Ғалым болжамдар 

64 
айтады, бірақ шешуші мән – тәжірибелік деректер (заттық дәлелдер
сияқты) болады. 
Ғылыми әлемді тану өз негіздерін Жаңа Заман дәуірінде 
қалыптастырған, бір жақты және бүтін емес. Бастапқыда ғылыми
әлемді танудың екі түрі қалыптасқан (В.И.Вернадский) – механикалық
және физикалық. Физикалық ғылыми әлемді танумен қалыптасқан
әлемді тану модельдерінде бас факторлар – температура, тығыздық
элементарлық бөлшектер, термоядерлік үрдістер және тағы басқа 
болып табылады.Тірі организмдер, биогеохимиялық үрдістер, 
эволюция цефализацияны (түр эволюциясында нерв жүйесі мен
мидың үздіксіз өсуі) қосқанда, ұйымдасушылық және тағы басқа 
биосфералық әлемді тануда табиғи әлемнің қолданыстағы
факторлары. 
Натуралистер көп уақыт тірі мен тіріні қосуға болмайды, 
қайшылық өте көп дегенді ұстанған. Биосфералық әлемді тану тірі
және жанама заттарды бір бүтінге біріктірді, оның түрлері күрделі 
табиғи жүйелер – биогеоценоз және жер биосферасына дейін жер
«қойнау» болады. Тенденциялары белгіленген, шектері әлі толық
анықталмаған жаңа ғылыми әлемді тану соңғы уақытта физикалық 
және биосфералық әлемді тануды біріктіруге қадам жасауда, күрделі
құбылысты зерттеуге ден қойған ғылыми әлемді тану бүгін, 
синтетикалыққа (қосылғанға) айналуда. Ғылымның қазіргі даму
сатысында күрделі құбылыстарға бүтіндік көзқараспен қарау үлкен 
мәнге ие болуда. Осыған байланысты жеке ғылыми бағыттардың
жетістіктерін қолданып, бүтін заңдылықтарын анықтау қажеттілігі
туындауда, әлем түсінігінде ғылыми әлемді тану дәстүрлі ұғымдар
зат, күш, энергияға ғана емес тірі организм түсінігіне, ұйымдасуына, 
санаға сүйенеді. 
Ғылыми әлемді танудың қалыптасу және даму
тенденцияларында қоғамға бағытталған кең әлемді тану және 
гносеологиялық іздеуге қосылған ғылыми іздеулерді ұмытпаған жөн. 
Сонымен, ғылым өзінің қалыптасу және даму үрдісінде
табылатын әлемді танудың белгілі түрі болып түсініледі. Өзінің
спецификалық ерекшеліктері бар ғылыми әлемді тану басқа әлемді
тану түрлерімен өзара әсерлеседі, олардың әсерін ғана емес, өзі де 
әсер ету арқылы байланысады. 

жүктеу/скачать 1,74 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: