Ылым тарихы мен философиясы

103 
Сциентисттер ғылымды ең жоғарғы мәдени құндылық ретінде 
санайды. 
Ал антисциенттистер болса ғылымға теріс көзқарастарын 
өзгертер емес. 
Сциентисттер ғылымды қолдау барысында бұрынғы заман мен 
қазіргі заманды салыстырады және олар ғылым қоғамның негізгі 
өндіруші күші және шексіз танушылық мүмкіндіктері бар деп өте әділ 
айтады. 
Антисциентисттердің де аргументтері өте орынды деуге болады. 
Олардың пікірінше адамзат қанша ғылыми жаңалықтар ашса да одан 
бақытты болып кеткен жоқ, керісінше ғылым мен оның жетістіктері 
оның қайнар көзі болып табылатын әртүрлі қауіптердің алдында тұр. 
Сәйкесінше ғылым адамзат үшін тек қана пайда әкеліп қоймайды. 
Сциентисттер ғылымды барлық адамзат өмірінің салдарының 
ядросы ретінде санайды және барлық адамзат өмірін ғылымдандыру 
керек екенін айтады. Тек ғылым арқылы адам өмірі ұйымдасқан, 
басқармалы және сәтті болады.
Антисциентисттердің пікірінше «ғылыми білім» ұғымы «таза 
білім» ұғымымен сәйкес келмейді. 
Сциентисттер бүгінгі күнгі ғылыми жетістіктердің көптеген 
жағымсыз салдарынан туындайтын көптеген өзекті мәселелерге көз 
жұмып қарауға әзір. Ал мұндай мәселелер антисциентистердің ең негізгі 
аргументі болып табылады. Олар мұндай мәселелерді өзекті етіп көрсету 
арқылы өздерінің жақтастарының санын күн сайын арттыру үстінде. 
Бүгінгі күні сциентизм мен антисциентизм екеуі де әмбебап 
сипаттағы бағыттар. Бірақ кейде олардың екеуінің ойларының бір 
жерден шығатын кездері болады. Кейде мұндай жағдайлар ашық сипатта 
болады, бірақ көбінесе олар көрінбейді. Шынымен синтезделген 
химиялық тағамдардан улану, денсаулық сақтау және экология 
саласындағы өзекті мәселелер ғылыми жетістіктерге әлеуметтік 
бақылаудың қажеттігін көрсетеді. Бірақ өмір стандарттарының өсуі 
адамдардың сциентисттерді қолдауына себеп болады. 
Сьерен Кьеркегор өз сөздерінде сциентисттерге әр түрлі сұрақтар 
қою арқылы ғылымның маңызын төмен екендігін айтады. Ол «ғылым 
егер сондай көп жаңалық ашатын болса, әдепке қатысты қандай 
жаңалықтар ашты, егер адамдар күн жерді айналады дегенге сенсе, бұдан 
адамдардың мінез-құлқы өзгегере ме, адам жаны соңғы газеттер мен 
жаңалықтарды күте алады ма?». Міне осындай сұрақтар қою арқылы ол 
ғылымның маңызы жоқ деген қорытындыға келеді. Оның пікірінше 
әртүрлі ғылыми жаңалықтар адам мәселелерін шешіп бере алмайды. 

104 
Антисциентисттер пікірінше ғылымның адам өмірінің барлық 
салаларына енуі оны рухсыз және романтикасыз етіп көрсетеді. 
Технократизм жаны нағыз өмірді, жоғары сезімдерді және әдемі 
қатынастарды мойындамайды. Сциентисттер өмірінен капитал жасау 
арқылы оны коммерцияландырып жібереді және ол моральды ауыстыра 
алады деп сенеді. Сондықтан тек қана өте сенгіштер мен аңқаулар ғана 
ғылымнан қорғаныш іздейді. 
Антисциентисттердің белді өкілдерінің бірі Г.Маркузенің пікірінше 
ғылыммен айналысатын адам өзіндегі табиғи және жеке даралық 
қасиеттерін жоғалтады. Адам ойына өзінде орын болмайды. Ал ондай 
адамдар өз-өзіне тәуелсіз болады. Бұл тек техникалық мамандық 
иелеріне қатысты емес. Ондай адамның орнында кез-келген саладағы 
адам болуы мүмкін. 
1950 жылы әдебиет саласы бойынша Нобель сыйлығының иегері 
атанған Бертран Рассел өз қызметінің соңғы жылдарында 
антисциентизмдік көзқарасты ұстанды. Ол ғылымның дамуы адамда
гуманистік құндылықтар мен идеялардың жоғалуына себеп болады деп 
түсінді. 
Майкл Полани сциентизм адам ойын бұрынғы шіркеуден де артық 
шектейді деп санады. Ол біздің ең маңызды ішкі сенімімізге орын 
қалдырмайды. Біз оларды соқыр маска мен керек емес терминдердің 
астында тығып ұстауға мәжбүрміз. 
Антисциентизм ғылымның дамуын шектеп тежеуді талап етеді. 
Бірақ бұл жерде қажеттілігі күннен күнге өсіп келе жатқан халықты 
қалай қамтамасыз ету керек екендігі туралы мәселе көтеріледі.Оның 
үстіне қазіргі күні болашақтың бәрін ҒТР-ның жетістіктерінсіз көзге 
елестету мүмкін емес. 
Тағы да бір ескере кететін жағдай антисцентизм автоматты түрде 
антитехнологизмге айналып кете алады. Ғылымға қарсы идея 
көтерушілер ағартушылық дәуірінде өте күшті болды. Жан Жак Руссо өз 
сөзінде «Ғылыми зерттеулерден бізді қаншама қауіп күтіп тұр!Сол жету 
керек шындыққа жету үшін мыңдаған есе қауіпті жолдар арқылы жүру 
керек. Осындайлармен айналысу үшін орны толмас уақыт жоғалады». 
Осыдан шығатын қорытынды ғылыммен айналысу текке уақытты 
жоғалту. 
Бұл мәселеге қатысты орыс философтарының пікірлері де әртүрлі. 
Атап айтсақ Н.Бердяев, Л.Шестов, С.Франк ғылымды қатты сынға алды. 
Олардың ғылымды сынға алулары мен келтірген аргументтерінің 
жеткіліктілігімен емес, адамзаттың тағдырын рухани уайымдаумен 
маңызды. 
Бердяев антисциентизм және сциентизм мәселесін өзінше шешеді. 
Оның идеялары бойынша: ғылымның құндылығына ешкім күмән 

105 
келтірмейді. Ғылым дауласуға болмайтын, адамға керек нәрсе, бірақ 
ғылымның құндылығымен қажеттілігіне күмәндануға болады. Ғылым
мен ғылымилық екеуі екі түрлі түсінік. Ғылымилық ғылымның әртүрлі 
белгілерін ғылымнан және рухани өмірден тыс салаларға көшіру болып 
саналады. Ғылымилық ғылым адамзат өмірдегі ең жоғарғы құндылық 
және ол бекіткен ережелерге бәрі бағыну керек деп санайды. Сонымен 
қатар ол салған тыйымдар мен рұқсаттар шешуші роль атқарады деп 
ойлайды. Ғылымилық барлық салаға ортақ бір әдіс бар деп есептейді. 
Бердяевтің пікірінше ғылымилық рухани құндылықпен тең. 
Шестов ойынша ғылым адамзаттың барлық күмәндарын шешіп 
беру арқылы немесе олардың шешілмейтіндігін дәлелдеп беру емес, 
оларды ыңғайлы етіп беру арқылы ғана көңілін өзіне аудара алады. 
Шестов ғылымның теріс жақтарында қарастырды. Ол «Ғылым 
кейбір жекелеген фактілерді керек емес ретінде далаға тастайды. Ғылым 
тек әрқашан заңдылыққа сәйкес қайталанып отыратын фактілерге ғана 
көңіл бөледі. Ғылым үшін ең құнды материал қолдан жасалатын 
жағдайлар, яғни тәжірибелер. Шестов өз замандастарына «Ғылымның 
үстемдігін ұмытпаңдар, тек өздеріңе сеніңдер» деген ұран тастады. Оның 
ол ұраны егер адамдар сондай әлсіз, көмекке зәру және қорғанышқа 
мұқтаж тіршілік иесі болмағандар естілер еді. 
Бірақ үшінші мыңжылдық басталса да антисциентизм және 
сциентизм мәселелеріне қатысты ортақ жауап болмай отыр. Адамзат 
әртүрлі кедергілерден көптеген психотерапиялық және медиативті 
тәжірибелерден рухани көмек іздесе де, негізінен ғылымға сүйенеді. 
Қазіргі күні маскулиндік өркендеу кезінде ғылымды феминистік 
сынға алудың орны ерекше. Біз білетіндей феминизмде еркек пен әйел 
теңдігі мәселесін көтереді. Феминизм ХVІІІ ғ. пайда болды. Ол 
бастапқыда әйел мен еркек теңдігінің құқықтық аспектілерін көтереді. 
Ал кейін ХХ ғ.басында екеуінің шын мәніндегі теңдігі мәселесін көтере 
бастады. Феминистер қазіргі қоғамда әйел еңбегіне, интеллектісіне, 
ұйымдастырушылық және т.б. қабілеттеріне тұрақты тапшылықты 
айтады. Олар әйел қабілетін «ортадан» шығаруды сұрайды. Бүгінгі күні 
ҒТР кезінде әйел теңсіздігі анық байқалады. Экономикалық еңбек 
нарығында әйелдер қатысу құқығы болғанымен, олардың құқықтарын 
толық жүзеге асыру мүмкіндігі бар деп айтуға болмайды. Көп жағдайда 
таңдау кезінде еркектерге ғана тән жігерлік, бастамашылық тәрізді 
қасиеттерге көңіл бөлінеді. 
Бірақ тарихта көптеген әйел ғалымдар көп болса да, олардың 
мәдениет, ғылымдағы және саясаттағы орны туралы мәселе ашық қалып 
отыр. Симона да Бовуар өзінің «Екінші жыныс» еңбегінде қоғам 
маскулиндік бастауды қалыпты мәдени норма, ал феминистік бастауды 
теріс,стандарттардан ауытқу деп бағалайтындығын айтады. Қазіргі күні 

106 
ғылым 
барлық 
жаһандық 
проблемалардың 
барлығын 
шешу 
жауапкершілігін өзіне алып отыр. Қоршаған ортаға антропогендік әсер 
ету және әлемге технологиялық әсер ету адамзатты жаһандық 
проблемаларға алып келеді. 
Қазіргі күні сарапшылардың есебі бойынша әлемде жыл сайын 
3,5млрд тонна мұнай, 4,5млрд тонна көмір өндіріледі. Ғалымдар осы 
өндірілген заттардың қалдықтарын толық жою мүмкіндігінің жоқ 
екендігін айтуда. Адамдар өмірді жасанды ету арқылы табиғаттың 
ережелеріне өзгерістер енгізгісі келеді. Біз тарихтан білетініміздей бұрын 
қоршаған ортаның бұзылуы өте қауіпті табиғатты қалыптарының 
бұзылуы ретінде есептелген. Мысалы, ХІҮ ғасырда тас көмірді 
пайдаланудың нәтижесінде бүкіл Лондон түтіннің астында қалды. 
Қазіргі күні ғалымдар «әлем адам» жүйесіндегі адамзат өмірі үшін 
маңызды факторларды қамтитын бүгінгі күннің проблемаларын 
жаһандық проблемалар ретінде қарастыруда. Жаһандық проблемалар 
жергілікті емес,бүкіл планеталық сипатта болады. Ол қоғамды құрайтын 
индивидтердің өміріне, дамуына және психикасына тікелей әсер етеді. 
Жаһандық проблемалар экологиялық, экономикалық және техникалық 
салаларды қамтып қана қоймайды,сонымен қатар әлеуметтік, саяси және 
демография салаларында қамтиды. Әлемдегі елдердің даму деңгейінің 
әртүрлілігіне байланысты жаһандық проблемалар ХХІ ғ.басында өзінің 
шырқау шегіне жетті. Кейбір ғалымдардың пікірінше мұндай 
дағдарыстардан шығу үшін табиғат пайдалануға және бүкіләлемдік 
теңдікті сақтауға құқықтық белгілер енгізу үшін халықаралық тұрғыдан 
әсер еткен тиімді. 
Қазіргі 
күнгі 
жаһандық 
проблемаларға 
экологиялық, 
демографиялық, мәдениет дағдарысының және соғыс пен бейбітшілік 
проблемаларын жатқызуға болады. Соңғы жылдары жаһандық 
проблемалар 
қатарына 
терроризм 
де 
қосылады. 
Жаһандық 
проблемалардың шығу себептеріне ғалымдар адам қажеттіліктерінің 
өсуін, қоғамның қоршаған ортаға техникалық әсер етуінің күшеюін және 
табиғи ресурстардың сарқылуын жатқызады. Жаһандық проблемалардың 
бір ерекшелігі-олардың бір-бірімен тығыз байланыстығы, яғни, олардың 
біреуінің бұзылуы екіншісінің де бұзылуына әкеп соғады. Сонымен қатар 
жаһандық проблемалар тек қана кешенді түрде бүкіләлемдік сипатта 
шешілуі керек. 
Қазіргі күні ғалымдар әлемде болып жатқан демографиялық 
дағдарысқа алаңдауда. Оның себебі тек қана туудың азаюымен ғана 
байланысты емес, сонымен қатар отбасымен отбасылық қатынстардың 
жаңа даму тенденцияларымен байланысты. Ол біріншіден толық емес 
отбасылардың пайда болуы, екіншіден берік емес отбасылардың пайда 
болуы, үшіншіден дәстүрлі емес отбасылардың пайда болуы. Бұл жерде 

107 
тағы бір өзекті мәселе, ол халықтар арасындағы экономикалық теңсіздік. 
Бүгінгі күнде әлемдегі дамушы елдердің төрттен үші санитарлық 
нормаларға сай емес жағдайда өмір сүреді. Ал үштен бірі өте кедей 
жағдайда өмір сүреді. Мұның бәрі бүгінгі күнгі әлемдегі дағдарысты 
көрсетеді.Одан шығудың бірден бір жолы әлем халықтарын алғашқы 
қажеттілік заттармен қамтамасыз етуге бағытталған ғылыми негізделген 
бағдарламалар. 
Бүгінгі күні ҒТР-ның қарқынды дамуы кезінде жоғарыда атап 
өткен еркектер мен әйелдер теңдігі мәселесі ашық қалып отыр. Қазіргі 
күні қоғамда әйел интеллектісінің және ұйымдастырушылық қабілетіне 
деген сұраныс тапшылығы байқалады. Экономикалық еңбек нарығында 
олардың қатысу құқығы болса да, олардың таңдалу мүмкіндігі шектеулі. 
Осы мәселелердің барлығын талдай келе, ғалымдар әйел қабілетін 
«үндемейтін ортадан» шығару керек дейді. 
Қазіргі күнгі экологиялық проблемалар «адам-қоғам-биоорта» 
қатынастар жүйесінде орын алып отыр. Бұл проблемалар ғалымдар мен 
кәсіпкерлер тарапынан олардың қызметтерінің салдары 
мен 
нәтижелеріне үлкен жауапкершілікпен қарауды және мемлекеттік, 
үкіметтік құрылымдарын олардың жоспарлар мен бағдарламаларын 
дұрыстап жүзеге асыруды талап етеді. Дәрігерлер мен биологтар гендік 
инженерия саласында пайдаланатын жабдықтар үшін мораторий 
жариялау керек дейді Соңғы он жылдағы экологиялық апаттар 
себептерін талдау барысында олардың көбінің себебі дұрыс 
ойластырылмаған табиғатқа теріс әсер ететін техногендік әсер етулер 
екендігі анықталған. Адамдар жетілген сайын экологиялық мәселелер 
күрделене береді, сондықтан ағартушылық жұмыстар да бүгінгі күні 
өзекті мәселелердің біріне айналып отыр.
Ғылым жаһандық экологиялық дағдарысқа жаңа әлеуметтік 
экология деген сала жасап шығару арқылы жауап береді.Оның негізгі 
мақсаты болып: қоғам мен табиғат арасындағы тепе-теңдіктің 
бұзылуынан пайда болатын төтенше жағдайларды зерттеу, 
экологиялық дағдарысты күшейтетін антропогендік,технологиялық және 
әлеуметтік факторларды зерттеу, экологиялық апаттар зардабын 
азайтудың әдістерін іздеу, экологиялық проблемаларды шешудің 
бағдарламаларын жасау, экономиканы, техниканы, білім беруді және 
жалпы қоғамның өсуін экологияға сай ету жолдарын іздеу. Жаһандық, 
компьютерлік революция және жалпы қоғамның техно-логиялануы, 
адамдарда жаңа психикалық проблемалардың туындауына себеп болады. 
Жағымсыз ақпараттардың барлығы адамда ақпараттық шабуылды және 
әртүрлі психикалық ауытқуларды туындатады. 
Қазіргі күнгі қарулану саясаты мен ядролық соғыс қаупі 
радиоактивті ластану проблемасымен өте тығыз байланысты. Жаңадан 

108 
пайда болып жатқан қарулар адамзатты жоюдың жаңа түрлері. 
Ғалымдармен ойлап жасалынған коэволюциялық стратегия өркениеттің 
ХХІ ғ.дамуының жаңа парадигмасы ретінде қабылданған. Ол адамдарда 
жаңа экологиялық сезімдерді оятуға бағытталған. 
Әлемдегі экологиялық жағдайларды шешуде Рим клубының орны 
ерекше.1968жылы аталған клуб мүшелері итальян экономисі А.Печчеи 
басшылығымен өз баяндамаларының барлығын жер ресурстарының 
шектеулігіне және адамзаттың тұтыну қажеттілігі және өндірістің 
қарқынды дамуына арнап келеді.Оларды жаһандық, әлеуметтік табиғи 
процестердің даму тенденциялары қызықтыратын. 
Жаңадан пайда болған әлеуметтік социология өзінің теориялық негізі 
ретінде В.Вернадскийдің адамзат жердің белсенді қабықшасының негізгі 
құраушы факторы ретінде қарастырылатын биосфера және ноосфера 
туралы іліміне сүйенетін. Бұл ілім бойынша адам өзінің энергия 
трансформаторы және заттарды жер бетіне таратушы ретіндегі өзінің 
планетааралық рөлін білуі керек. 
Әлеуметтік психологияда ең маңыздысы техникатану болды. Ол 
жерде техниканың әртүрлі функциялары, техникалық жүйелердің және 
технологияларының құрылымы қоршаған ортаға әсер ету тұрғысынан 
қарастырылады. Ғалымдар адамзат қоғамы мен қоршаған географиялық 
кеңістіктің, әлеуметтік және мәдени ортамен қатынасын көп аспектілік 
зерттеуді ұсынады. 
Бүгінгі күні ғылыми таңдаулар болып жатқан дағдарыстардың 
көлемін анықтауда.Техногендік даму басталғаннан бері жер бетіндегі 
ормандардың үштен бірі жойылған. Мұхит бетінің мұнаймен, улы 
химикаттармен және ерімейтін пластиктермен улануы қауіпті жағдайға 
әкелді. Қазіргі кезде қоғамды техникаландыру оның барлық салаларын 
қамтыды. Өте жоғары қарқынмен қозғалып келе жатқан атмосфераның 
ластануы да бүгінгі күнге үрей туғызады. Ғалымдардың есебі бойынша 
жылына 10 млрд тонна отын жағылып, атмосфераға 1млрд тонна 
қалдықтар тасталады. Бүкіләлемдік медицина ғылыми зерттеу 
институтының деректеріне сүйенсек, соңғы 100 жылда атмосфераға 
1,5млн мышьяк, 900мың тонна кобальт және 1тонна өзге де улы заттар 
тасталған, атмосферадағы оттегінің қоры сақталуда. 
Сонымен қатар бүгінгі күні климаттың жылынуы да өзекті болып 
отыр. Кейбір ғалымдардың пікірінше ол органикалық отынның көп 
жағылып, атмосфераға парникті болып табылатын көмірқышқыл 
газының көптеп шығарылуы себебінен. Ал парникті болып табылатын 
көмірқышқыл газы жер бетінен жылудың өтуін нашарлатады. Ал кейбір 
ғалымдар климаттың жылыну себебін күннің белсенділігінің артуымен 
байланыстырады. 

109 
Озон қабатының жұқаруы қазір жалпы Жер бетіндегі тіршілік 
атаулының өміріне қауіп төндіріп тұр. Біз білетініміздей озон қабаты 
Жер бетіне дейін тіршілік атаулыны құртатын ғарыш сәулелерін 
жібермейді.Сонымен қатар Жер бетіндегі су қоры 2010 жылға жақсы 
сарқылуы мүмкін. Мұнай және көмір қорлары осы күнгі қарқынмен 
өндірілетін болса, кейбір ғалымдар есебі бойынша жақын 200-300 жылда 
сарқылуы мүмкін. Ал қорғасын және мыс қорлары 20-30 жылға ғана 
жетуі мүмкін. Сондықтан тапшы табиғи ресурстарды өтеу және үнемдеу 
үшін кешенді шаралар қажет. Ғалымдар барлық антропогендік 
процестердің барлығына бақылау мен реттеу қажет деп санайды. 
Сонымен қатар ҒТР табиғи ресурстарды пайдалануда қандай да бір 
шектеулерді алып тастауға жағдайлар жасауда. Осы себепті шектеулі 
табиғи ресурстар және шектеусіз қажеттіліктер және өндіріс 
мүмкіндіктері арасында қарама қайшылықтар туындайды. Сондықтан 
осы қатынастарды реттеудің қажеттілігі артуда. Адамзат қажеттілігінің 
өсуін тежеуге байланысты әртүрлі қоғамдық қозғалыстар көбеюде. Олар 
БАҚ арқылы адамдарды тұтыну әдістерін өзгертуге шақыруда. 
Қазіргі күні жаһандық проблемаларды шешудегі ғылымның рөлі 
ерекше болуының себебі, сол проблемалар зардаптарына ғылымның 
тікелей қатысы болуы себепті емес. Ғылым бүгінгі күні қоғамның 
дамуын реттеуші және өндіруші күш ретінде болып табылады. Ол біз 
жоғарыда айтқан проблемаларға қатысты нақты шаралар қолдана алады. 
Ғылым арқылы біздер қалдықсыз көрініс қалдықты тазалау және Күн 
энергиясын тиімді пайдалану сияқты әрекеттерді жүзеге асыра аламыз. 
Бүгінгі күнгі экологиялық тұрғыдан қауіпсіз өндіріс мүмкін емес,ең 
бірінші орынға табиғат пайдалану қағидалары қойылады. Ал олар өз 
кезегінде жаңа технологиялар мәселесін туындатады. Бүгінгі күні 
табиғат пен техника заңдылықтарын сәйкестендіру мәселесі көтерілуде. 
Ал бұл экотехнология деп аталатын жаңа бағыттың шығуына әкеп соқты. 
Бұдан біз бүгінгі күні технологиялардың экология негізінде қайта 
құрылуын көреміз, қазіргі күні көтеріліп жүрген альтернативті энергия 
көздерін пайдалану (жел және күн энергиясын пайдалану) - техникалық 
инновацияның болашағы. 

жүктеу/скачать 1,74 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: