Тым беріде - XIX ғасырда мықты дәрігерлер ауруды жұқтыру мен жара іріңдеуінің бетін тойтару амалдарын білмеді. Дала госпиталь- дарында хирургтер жарақаттанғандардың тіпті жеңіл-желпі сызат түскендердің барлығының аяқ-қолын кесіп тастай берді; гангренадан қауіптенді. Ол кезде бүкіл медициналық емшаралар сияқты ампута ция, соның ішінде тіс жұлу да наркозсыз жасалды. Алғашқы анестезия құралдары - хлороформ мен морфин Батые медицинасында тек XIX ғасыр ортасынан бері тұрақты қолданыла бастады. Хлороформ дәуі- ріне дейін жараланған жолдастарын терт солдат тырп еткізбей басып 233
ТӨ Р ТІН Ш І БӨЛІМ тұрды, ал дәрігер жарақаты бар аяғын не қолын арамен кесуге кірісті. Ватерлоодан (1815 жыл) кейінгі таң әлетінде далалық госпитальдің ал- дында кесілген аяқ пен қолдар таутөбедей үйіліп жатты. Сол кезеңде армия қатарындағы ағаш ұсталары мен қасапшыларды көбінесе ме- дициналық жасаққа жіберетін, себебі хирургтің көмекшілері ара мен пышақты шебер пайдалануға тиіс еді. Ватерлоодан кейінгі екі ғасыр ішінде ахуал түбірімен өзгерді. Дәрі- дәрмектер, екпелер, күрделі оталар бұрындары беті бері қарамайды деп есептелген талай адамды ауру-сырқау мен ауыр жарақаттан аман алып қалды. Бүгінде күнделікті сырқаттан да, ата-бабаларымыздың ажыра- мас бөлігіндей болып, әбден діңкелеткен ауру түрлерінен де қорғалған- быз. Өмір сүру мерзімінің орташа мөлшері, тұтастай алғанда, әлемде 2 5 -4 0 және 67 жасқа дейін, дамыған елдерде 80 жасқа дейін ұзарды8. Тажал ажал балалардың өлім-жітімі аясында оңбай жеңілді. X X ға- сырға дейін әрбір төртінші бала немесе аграрлық қоғамда туған әрбір үшінші бала кәмелет жасына жетпеді. Оларды сүзек, қызылша, қорасан
