была салды. Ал отбасы мүшесі өз ісін ашқысы келсе, туған-туысқандары қаржы жинады. Келінді не күйеубаланы да туыстары таңдады (немесе мақұлдады). Көршілермен кикілжің бола қалса, отбасы өз адамына жақ- тасты. Сырқаты ауыр болып, емдетуге отбасының шамасы жетпесе, сон- дай-ақ жеке іс бастауға қаржыдан тапшылық көрсе, әлде көршінің дауы зорлық-зомбылыққа ұласа бастаса, бүкіл қауым көмекке келді. Ал қауым еркін нарықтың заңдары бойынша емес, жергілікті дәс- түрлер мен экономиканың өзара қызмет көрсету үстындары негізінде қолғабыс жасады. Ортағасырлық қауымда, айталық, мен бір бақыт- сыздыққа ұшырасам, көршілер ешқандай сыйақы дәметпестен үйімді салып, қойымды бағып берер еді, өйткені олар да бір пәлеге тап бола қалса, мен де дәл солай қолғабыс етемін ғой. Олардың орнында жер- гілікті шонжар болса, бәрімізді тегін, ешқандай ақысыз сарай салып беруге қуалай жөнелетіні анық. Есесіне, біз қаратабан шаруалар, бізді шапқыншылар мен қарақшылардан қорғайды деп оған сенім арттық. Нарықтық қарым-қатынастар, әрине, бар еді, бірақ оның рөлі тым шек- теулі болатын. Ол жерден таңсық тәтті тағамдар, маталар мен аспап- саймандар сатып алып, дәрігерлермен немесе заң мамандарынан ақыл-кеңес алуға болатын. Дей тұрғанмен, айналымдағы тауарлар мен көрсетілетін қызмет түрлерінің 10%-дан азын базар көрсететін. Адами қажеттіліктің барлығын отбасы мен қауым қамтамасыз етіп тұрды. Сондай-ақ соғысқа басшылық жасау, жол салу және сарайлар тұр- ғызу сияқты аса маңызды міндеттер арқалаған корольдіктер мен им- периялар да өмір сүрді. Осынау мұқтаждықтарға әміршілер халықтан 307
ТӨРТІНШІ БӨЛІМ салық жинап, анда-санда солдат пен жұмысшылар тартты. Бірақ үкі-
