АНТИКА МЕН ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІНДЕГІ

АНТИКА МЕН ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІНДЕГІ

БАТЫРЛЫҚ, ҚАҺАРМАНДЫҚ

ЖЫР – ШЫҒАРМАЛАРДАҒЫ ҮНДЕСТІКТЕР

ректерде басқа халықтар секiлдi өздерiнiң жазу тарихы пайда болмай тұрып, олардың ежелгi тұрмыс-тiршiлiгi жөнiнде нақты деректермен бiрге ойдан шығарылған оқиға-хиқаяттар, мифологиялық шығармалар көптеп кездеседi. Солардың iшiндегi қаһарман батырлары жөнiнде өзiндiк ой-түсiнiктерi ауыз әдебиетi мұраларындағы ең негiзгi де және жиi назарға iлiгетiн тақырыптардың бiрi. Мәселен, қолбасы немесе ел-жұртты басқарған адамдардың өз тұсында жасаған игiлiктi iстерi, азаматтық ерлiктерi үшiн халық оларды қаһарман, батыр дәрежесiнде көредi. Ал ата-бабаларына келгенде, оларды құдайлар өздерiнiң таңдауына iлiккен деген түсiнiк қалыптасқан, кейде, тiптi құдайлардың өздерiмен туыс-ағайын болып та кетедi. Халықтың түсiнiгiнде, мұндай қаһармандар құдайлардың қарапайым жер басып жүрген адамдармен некелесiп, содан пайда болған балалары деп те қабылдайды.

Грек пен римнiң атақты да мансапты отбасылары өздерiнiң шығу тегiн құдайлардан бастау алатындығын, ал қаһармандар солардан пайда болған деген ойды алға тартады. Қаһармандар мен олардың кейiнгi ұрпақтары халық пен құдай арасын байланыстыратын дәнекер, солардың жаратқан пендесi болып есептеледi.

Жазба әдебиетке дейiнгi кезеңде қаһармандардың ерлiгi мен өрлiгi, таңғажайып сапарлары жөнiндегi хикаялар грек халқының тарихында ауызша тараған.

Өздерiнiң құдайға жақын туыстығына орай қаһармандар қайратты, күш иелерi бола тұра, сымбаттылық пен даналықтан құр алақан емес. Тек құдайлармен салыстырғанда адамдардың ғұмыры секiлдi ажалды күнi өмiрден баз кешедi. Ал кейбiр (Геракл, Кастор, Полидевк т.б.) құдiреттi күшке ие болғандар Олимпке немесе пейiшке (Элисей алаңы) түсiп, әрi қарай өмiр сүре бередi.

Көне замандарда қаһармандардың о дүниелiк өмiрi қарапайым адамдардың “арғы дүниелiк” өмiрiнен еш айырмашылығы болмаған. Тек құдайлардың сүйкiмдiлерi мен серкелерi ғана пейiшке түсiп, рахат өмiр сүрген. Кейiнгi кезеңдегi аңыздарда қаһармандар Кроностың иелiгiндегi “алтын ғасырында” өмiр кешетiндiгi, ал олардың рухтары жер басып жүрген адамдарды қайғы-қасiреттен сақтап, желеп-жебеп жүредi екен деген сенiмге ежелгi гректер құлай сенген. Осы түсiнiк қаһармандардың культiн күшейте түстi. Сол себептен, оларға құрбандық шалу, ғибадатхана салу, культ есебiнде бейiттерi мен ескерткiштерiн тұрғызу белең алды.

Қаһармандардың iшiнде крит-микен дәуiрiндегi құдайларды (Агамемнон, Елена т.б.) Олимпiлiк дiннiң аластатқаны тарихи факт.

Қаһармандардың тарихын, адамзаттың мифологиялық шығу тегiнен, ең алғаш пайда болу кезеңiнен бастаған жөн.

Ежелгі гректердің түсінігінше, адамзаттың атасы Яфеттiң ұлы титан Прометейден басталады. Прометей адамдарды топырықтан жасаған-міс. Ең алғашқы адамдар жабайы, қарадүрсiн болатын, олардың тiршiлiк iстеп, iшер асын пiсiрiп жеу үшiн оттың құпиясын бiлмеген.

Зевс адамдарға от бермейдi. Мақсаты – дүйiм жұртты тәубасына келтiру. Оның ойынша – адам мал секiлдi, санасына не келсе соны iстейдi, кейiн ақылы толып, табиғатты өз игiлiгiне алып, қаншама залал келтiретiнiн де алдын-ала болжаған. Прометей болса, өз қолынан шыққан пенделерiн жанындай жақсы көрiп, құдайлардың иелiгiнде қалдырғанды қаламады. Прометей Гефестiң ұстаханасынан от ұшқынын ұрлап алып, адамдарға бергенi үшiн, Зевстiң әмiрi бойынша скиф жеріндегі Кавказ тауларының жақпар жартасына бұғаулайды. Адамзат атасы жартаста талай ғасырлар бойы бұғауланған күйде азап шеккенi аздай, күнде ұшып келiп, бауырын шоқитын бүркiттен көп жапа шегедi. Геракл Зевстiң рұқсаты бойынша, бүркiттi өлтiрiп, Прометейге азаттық әпередi.

Гректер Прометей мен оның көмекшiсiн пiр тұтады. Ол жөнiндегi аңызды алғаш рет көркем түрде жазып, жеткiзген – Гесиод. Бiр ерекшелiгi Гесиод Зевстiң iс-әрекетiн ақтайды. Оны қолдайтын себебi – түбiнде адамзат моральдық, адамгершiлiк деградациясына ұшырайтынына кәмiл сенедi.

Халықтың күннен-күнге көздерi ашылып, жан-жағын таныған сайын сондық пейiлдерi бұзылып, құдайларды қадiрлеу қасиеттерден арыла бастайды. Осыны көрген Зевс адамдарды құдайларын таныту үшiн зор сыннан өткiзедi.

Найзағай құдайының әмiрiмен Гефест топырақтан сұлулығына шек келмейтiн әйел бейнесiндегi әдемi ескерткiш жасап, оған жан бiтiредi. Құдайлардың әрқайсысы бұл әйелге әр беретiн сый ұсынады. Афродита-әдемi көркiн, Афина – қол шеберлiгiн, Гермес – қулық пен бал үйiрер тәттi сөз бен тiлiн сыйлайды. Құдайлар әйелдiң атын Пандора (“бәрi де сый сыйлаған”) деп қойып, жер үстiне түсiрiп, Прометейдiң бауыры Эпиметейге ұсынады. Прометей бауырынан “Зевстен келген сыйлықты қабыл алма” деп қанша ескертсе де Пандораның сұлулығына мас болған Эпиметей түбi сұлу әйелге үйленiп тынады. Пандора Эпиметейдiң үйiне төсек-орын, жасау есебiнде құдайлардың сыйлаған, қақпағы жабылған үлкен ыдыс әкелiп қояды. Бiрақ құдайлар Пандораға ол ыдысты ашуға тиым салады. Аз күн шыдаған Пандора ешкiмге бiлдiрместен ыдыстың қақпағын ашады. Бiр кезде одан құдайлар салып қойған зұлымдық атаулылар – арамдық, алдамшылық, ұрлық-қарлық, зорлық, адамзаттың жаны мен тәніне ауырлық әкелетін аурулардың түр-түрінің бәрi бүкiл жер бетiне тарайды. Зәресi ұшқан Пандора ыдысты дереу жаба қояды. Сол тұста орасан зор ыдыстың түбiнде тек жалғыз, шынашақтай ғана Үмiт қалады. Үмiт адамдардың қайғы-қасiретке ұшырағанда ғана қасынан табылатын болған. Құдайлардың ұйғаруы бойынша, Үмітті қалдырғаны – Прометейдің қолдан жасаған пенделері, жаны мен тәні қиналып, әбден өлермен күйге жеткенде, жалғыз сенер Үміті құдай қалса, соған жалбарынса ғана, жаны қалатынын әдейі ескерген.

Бұрын адамдар зұлымдық, ауыр еңбек және апатты аурулар дегендi бiлмей, бақытты өмiр сүрiп келген едi. Ендi олардың арасына қисапсыз ауыртпалықтар тарады. Жер де, теңiз де зұлымдыққа толады. Жамандық атаулылардың бәрi де адамдарға шақырусыз күндiз де, түнде де жетiп, өздерiмен бiрге азап ала келедi. Жаны, тәнi қиналған пенделер құдайларға жалбарынып, пана, көмек сұрайды. Адамзат құдайларды осы арқылы танып, оларға осы арқылы ерiксiз мойын ұсынады.

Пандораның оқиғасы қазақ мифологиясындағы “Қазақтың мифтік әңгімелері” атты еңбектегі “Кісі Һәм ит” деген тақырыппен берілген әңгімеде сюжеті, композициясы, кей айтар ойы мен идеясы дәл келетінін аңғару қиын емес. “Қазақтың мифтік әңгімелеріндегі” қысқаша сюжетіне тоқталсақ, “Құдай тағала әуелі адамның тәнін топырақтан жаратып болып, жерге қойып, итке күзеттіріп, өзі тәнге жан алып келмекші болып кетіпті” – деп басталады.

Атап өтетін жайт – екі аңызда да тәңір иелері (Прометей мен Құдай тағала) адамдарды топырақтан жаратқан. “Сол мезгілде тәннің жанына шайтан келіп, тәнді жоғалтпақшы болыпты. Көзіне жақсы көрінген соң ит тәнді шайтанға бұзуға бермей, үріп өзіне қарсы шауып тұрыпты. Сонда шайтан итке суық жіберіпті. Ит жүнсіз тақыр болған соң, суыққа ұшып өліп қалған мезгілінде, шайтан адамның тәніне жақын келіп, неше мәртебе түкіріп жіберген. Соның үшін күнәнің басы осыдан болып, азап көрмек, ауырмақтық бұдан қалған. Со мезгілде Құдай тағала қайтіп келіп, жанды тәнге салып, шайтанға қаһар қылып сонда да бұ ауру, күнәні адамда қалдырған. Дүниеде тұрған уақытта қажеті бар екен деп және итке жақсы адал қызмет қылғаны үшін оған жылы тон берген” делінген.

Екі әдеби мұрадағы ұқсастықта тоқталсақ, біріншіден, Гефест Пандораны жоғарыда атағанымыздай, топырақтан жасаса, Құдай тағала да адамның тәнін топырақтан жаратады. Екіншіден, бойында жан болмағандықтан, Гефест оған жан бітіріп, қалған құдайлар Афродита өзінің сұлулығын, Афина - қол шеберлігін, Гермес – бал үйірер тәтті тіл мен сөзін, қулығын Пандораның бойына дарытса, ал қазақ мифінде адамға жан бітіру үшін құдай тағала басқа жаққа кеткенде, шайтан адамның қасына келіп, неше мәрте түкіріп, бүкіл күнәнің бәрін – азапты, ауырмақты адам бойына дарытады. Сол уақыттан бастап, адам жамандықты, азап пен тәнді ауыртар небір ауруды басынан кешірмек болған. Мұндағы екі әдеби мұрадағы ортақ идея – адамдар арасындағы жамандық пен ауру атаулылардың пайда болуы мен оның таралуының басты себебін табу еді. Осы тұрғыдан алғанда, адамзаттың өмір сүру қағидасындағы дұрыс жүріп-тұру үшін, айналадағы суық пен ыстықтан, табиғи катаклизмдерден сақтану үшін, қорыта айтқанда, денінің саулығы, амандығы үшін Жаратушыға бас ию, табыну, одан жәрдем, көмек сұрау болмақ.

Уақыт өте келе адамдар табиғаттың сұрапыл күштерiн қалай жеңудi үйренiп, құдайларды мойындауды қойып, өз-өздерiне сенгендiктен, арамдыққа жиi баратын әдет таныта бастайды. Осы қылықтары мен қасиеттеріне орай, ашуға мiнген Зевс жер әлемiне топан су қаптатады. [Аңыздағы әлемдi топан суы басқаны туралы және Девкалион мен Пирраның үлкен жәшiкке отырып, қалай аман қалғаны жайында жоғарыда әңгiмелендi].

Топан судан тек Прометейдiң ұлы Девкалион мен әйелi, Эпиметейдiң қызы Пирра аман қалады, деп атап өткенiмiздей, осы екi мифтiк образдардан бүкiл Грекияның кейiнгi ұрпағы былайша тарайды: Адамзаттың жаңа ұрпағының атасы Девкалион мен Пирраның ұлы Эллин (гректер өздерiн Эллин-деп, мемлекетiн Эллада деп атайтыны да содан). Оның ұлдары Эол мен Дор грек тайпалары – Эолдар (Лесбос аралы мен соған жақын орналасқан Кiшi Азияның жағалуы) мен дорилiктер (Пелопоннестiң оңтүстiк-шығысындағы Крит пен Родос аралдары) солардың кейiнгi ұрпақтары. Эллиннiң немересi (үшiншi Ксуф атты ұлынан) Ион мен Ахей материктiк Грекияның шығыс жағындағы Аттика мен Пелопоннестiң орталық бөлiгiнде, Кiшi Азияның оңтүстiк-батыс жағалауы мен Эгей теңiзiнiң аралдарының бiр бөлiгiнде иондықтар мен ахейлiктер мекендедi.

Гректiң ортақ аңыздарымен бiрге жергiлiктi халықтардың әр жеке қала мен аймақтардың, айтар болса Арголида, Коринф, Беотия, Крит, Элида, Аттика және т.б. елдi мекендердiң атауы мен шығу тектерiнiң өз тарихы бар.

Арголида қаһармандарының аталары (Пелопоннес түбегiнде орналасқан мемлекеттер) өзен теңiзiнiң құдайы Инах. Ол жоғарыда Гермес туралы атап өткен хикаядағы Зевстiң сүйiктiсi Ионың әкесi. Гермес Ионы жүз көздi Аргустан босатып алған кейiн, Гераның жiберген бүгелегiнен қашып-пысқан сиыр кейiпiндегi Ио бүкiл Грекияда сенделiп, тек Египетте (Эллинизм кезеңiнде Ионы Египетте әйел құдайы Исидамен бiрге қадiр тұтқан) ғана тыныштық тауып, адам кейiпiне енiп, Эпаф атты ұл тауып, одан немерелерi Египт пен Данай тараған. Олар африкалық елдер Египеттiң батысындағы Египет пен Ливияны билеген.

Бiрақ Данай өз бауыры Египтiң 50 ұлының өзiнiң 50 қызына некелескенiн қаламай, иелiгiн тастап, Арголидаға оралады. Данай Арголиданың патшасы болады. Египтiң ұлдары Арголидаға келiп, Данайдың ерiк-рұқсатынсыз 50 қызына үйленедi. Әкесiнiң тапсырмасы бойынша, қыздары бiрiншi неке түнiнде өздерiнiң күйеулерiн пышақтап өлтiрулерi тиiс едi, бұйрықты қыздарының бәрi орындайды, тек кiшi қызы Гиперместра жаңа қосылған күйеуi Линкейдi ұнатып қалып, өлiмге бұйырмайды. Данайдалардың бәрi де екiншi рет тұрмысқа шығып, олардан сан жүздеген қаһармандар дүниеге келедi. Ал Линкей мен Гиперместрадан тараған ұрпақ аса даңқты болады.

Олардың немерелерi Акрисийге “ажалың өз немереңнен” деген сәуегей сөз әсер етiп, жер астынан үңгiр қаздырып, жалғыз қызы Данаяны сонда ұстауға мәжбүр болады. Зевс көрiктi Данаяға көзi түсiп, ғашықтық дертiне ұрынғандықтан, жаңбыр болып жауып, алтын тамшы суына айналып, жер астындағы Данаяға түсiп, көңiл қосады.

Сюжеттегі жаңбыр болып жауып, алтын тамшы суына айналып, жер астындағы Данаяға түсiп, көңiл қосуы, қазақтың “Күн нұры” ертегісіне дәл келетін мотивті аңғаруға болады. “Ертеде бір ханның керемет сұлу қызы болыпты” – дейді, “Ежелгі Қазақстан мифтері” деген кітапта. Хан қызын елдің көзінен қызғанып, қараңғы темір үйге тығып қойыпты. Оған тек бір қаусаған кәрі кемпір ғана қызмет етеді екен. Қыз бой жетіп, кемпірдің күнде белгісіз жаққа кетіп қалатын себебін білгісі келеп, “Қайда барып жүрсің?” деп сұрағанда, ол: “Жарық дүние бар, қызым сонда барамын”, деп жауап береді.

Қыз сол жарықты көрсетуін өтініп қоймаған соң, бірде кемпір оны сыртқа алып шығады. Күннің жарық сәулесін көрген бойда қыздың басы айналып, есінен танып құлап қалыпты. Біраз уақыт өткен соң ол өзінің жүкті екенін сезіпті. Сөйтсе, мұның себебі Күн нұрының киесі екен” делінсе, Даная да қазақ мифіндегі оқиғадағыдай, Аспан тәңірісі Зевстен жүкті болады.

Данаядан ақылы көркiнде тұрған, Персей атты ұл дүниеге келедi. Немересiнiң туғанын бiлген Акрисий сәуегейдiң сөзiн есiне түсiрiп, бұл тағдырдан қалай аман құтыларын бiлмей, талай уақыт бойы азапқа түседi. Ақырында Акрисий үлкен жәшiк жасатып, оған Даная мен немересiн салып, қақпағын жауып қақтырды да, теңiзге тастауға әмiр бередi. Даная мен оның ұлына өлiм қатерi төндi. Ақырында мәңгi шуылдап тұратын толқындар жәшiктi Сериф аралына айдап әкелдi. Ол кезде жағалауда Диктис деген балықшы балық аулап жүр едi. Оның балық ауына жәшiк оралып, жағаға сүйреп шыққанда, iшiнен керемет сұлу әйел мен кiшкентай еркек баланы көредi. Диктис оларды өзiнiң туысы, Сериф патшасы Полидектке ертiп апарады.

Персей Полидект патшаның сарайында өсiп, сымбатты әрi күштi жiгiтке айналады. Ол өзiнiң жасаған көптеген ерлiктерiмен даңқы шығады. Горгондардың iшiнде өзiне қараған адамды тасқа айналды-рып жiберетiн Медузаны өлтіріп, Кефей мен Кассиопейдiң қызы, жартасқа байланып, теңiз құбыжығының жалмауына берiлген Андромеданы босатып, сол аруға үйленедi. Өз отаны Аргосқа оралып, жарыс үстiнде лақтырған қола дискiсi алыс бұлттарға дейiн самғап ұшып, жерге құлдилаған кезде, Акрисийдiң басына тиiп, оны тiл тартқызбай өлтiрiп жiбердi. Сәуегейдiң айтқаны осылайша орындалды.

Персей ұрпағының iшiнде ерекше даңқы шыққан Алкменаға үйленген Амфитрион. Алкмена кейiн Зевспен көңiл қосып, одан атақты халық батыры Геракл туады.

1993 жылы фольклорист-ғалымдар С.Қасқабасов пен К.Iсләмжан-ұлы академик В.В.Радловтың “Түркi халықтарының халық әдебиетi үлгiлерi” атты он томдық еңбегiн ықшамдап, “Алтын сандық” деген атпен шығарған. Жинақты В.В.Радловтың өз қолымен жинаған қазақ фольклорының тұрмыс-салт жырлары, эпос, ертегi- аңыздар, қиссалар сияқты түрлi әдеби жанрлық мұра топтастырылған. Әлемге танымал ғалым В. Радловтың сол жинаған мұраларының iшiнде әдебиетте ұмытыла бастаған қазақтың ерте кездегi әфсаналарының iшiнде “Аңыздар, тарихи жырлар” циклiмен берiлген “Қазақтың түбi” атты аңызда жоғарыдағы айтылған Гераклдың атасы Персей жөнiндегi мифпен айна-қатесiз көп ұқсастық-үйлесiмдiлiктердi аңғардық.

Бiрiншiден, Персей грек халқының атақты қаһармандарының бiрi, шешесi-Даная Аргос патшасы Линкейдiң немересi Акрисийдiң қызы (Рембрандтың қылқаламына iлiккен мәңгiлiк полотно Даная). Алкмена Персейдiң ұрпағы Гераклдың шешесi, яғни бүкiл үрiм-бұтағы гректiң ақсүйек әулетiнен шықса, “Қазақтың түбi” аңызы да ақсүйектер әулетiн дәрiптейдi. Олардың шығу тегiн де сол позициядан бастайды. Мәселен, аңыз “Бiр Алтынбел деген хан болған, ханның жалғыз ұлы бар едi, аты-Қойшылыхан, сонан басқа баласы жоқ едi” деп басталады. Бiр күндерде ханның қатыны құрсақты болды, бiр уақытта бiр қыз бала келтiрдi, ай десе аузы жоқ, күн десе көзi бар. Тапқан шешесi қызын көрiп көп күнге дейiн талып қалды. Сондай бiр қыз келтiрдi деп ханға айтады. Хан айтты: “Адамға көрсетпе! Кiсi көрмесiн, бiр жерге жасырып асырат!”, – дедi. Сонан соң ханның қатыны бiр кемпiрдi шақырды, кемпiрге жылына бiр жүз дiлдә бердi. Кемпiр бұл баланы алып, қараңғы темiр үйге салып асырады” – дейдi.

Персей аңызында Данаяны да жер астында қараңғыда ұстайды. Зевс көрiктi Данаяны көзi шалып, жаңбырдың алтын тамшыларына айналып, жер астына түсiп, қызды құшады. Одан Персей туады. Қазақ аңызында қызға аллатағаланың көзi түсiп, Алланың әмiрiмен қыз құрсақты болып, одан Шыңғыс деген ұл дүниеге келедi, делiнген.

Екi аңыздағы персонаждар құдайдың перзенттерi. Екеуiнiң де шешелерi жер басып жүрген жұмыр басты пенделер. Тапқандары жай адам емес ақылды, дана, сымбатты да батыр, мерген болып келедi. Кез-келген қиындықтан өздерiнiң даналығы мен батырлығы арқасында, кейде әкелерiнiң құдiреттiлiгi мен таңғажайып iсi арқылы жеңiске жетедi.

Екi аңыздағы сюжет ұқсастығы мұнымен бiтпейдi. Аталмыш батырлардың басынан өткен оқиғалардың ұқсастықтары аңыздың әр деталь, бөлшектерiне дейiн сәйкес келедi: Акрисий қызы Данаяны немересiмен бiрге үлкен жәшiкке салып суға жiбередi. Жәшiк тұзды теңiздiң буырқанған толқындарымен ұзақ жүзiп жүредi. Ақырында толқындар жәшiктi Сериф аралына айдап әкелгенде, жағалаудағы Диктис деген балықшы ауға түскен жәшiктi жағаға шығарып, iшiнен сұлу әйел мен кiшкентай баланы тауып алады.

Қазақ аңызында: қыз бен баланы өлтiруге қимай, бiр алтынды абдыраға салып, аузын жауып, кiлтiн сыртына байлап, ағып жатқан дарияға салып қоя бередi. Абдыраны Домдағұл соқыр мен Тоқтығұл мерген көрiп, судан шығарып алады да, аузын ашқанда “iшiнде он төртiнен туған айдай боп бiр қыз жатады. Екеуi көргеннен соң, көркiнен есi ауып қалады”.

“Сонан уақыт жеткен соң, бiр ер бала келтiрдi, өзiнен көркем болды. Сонан соң некесiн қиып алды (Қыз тұрмысқа шығады Тоқтағұлға). Далада жүрмейiк деп, елiне келдi. Елiне келген соң, со бала ер жетiп өстi. Өзi жақсы, әдiл болды. Со баланың атын Шыңғыс қойды. Ол уақытта олардың тұрған жерiнiң патшасы өлген екен, бала қалмаған екен, елi патша қылуға жақсы кiсi таба алмайды. “Сол Шыңғыс деген баланы патша қылалық”, – деседi. Баланы патша қылады, “өл десең өлермiз”, – деп ант бередi.

Сол Шыңғыс патша болып, әдiл болды, кiсiге зұлма қылмады, зорлық қылмады, жұрты тыныш болды, елде ұрлық, өтiрiк жоқ болды”, – деп айтылады.

Аңыз соңында, Шыңғыстың кейiнгi даңқты ұрпақтарын санамалап өтедi. “Шыңғыстың шешесiнiң атасы Алтынбей хан, оның баласы Қайшылыхан, оның баласы Досымхан, оның баласы Есiм хан, оның үш баласы болған. Еңсегей бойлы Ер Есiм, Есiмнiң баласы Абылайхан болған”, – дейдi.

Персей мен Шыңғыстың таңғажайып жағдайда өмiрге келуi жөнiндегi оқиға әлем фольклористикасындағы мифологиялар мен ертегiледе кең және жиi ұшырасатын мотив. Мәселен, Афродитаның теңіз көбігінен пайда болуы (Киприда деп атайтыны да сондықтан), Гераның Гефестті әдемі, хош иісті гүлдің иісінен, Персейді жаңбырдың алтын тамшыларынан дүниеге әкелулері және т.б. әлем әдебиетінің мифологиясында жиі көрініс береді.

Шоқан Уәлихановтың “Бұғы тайпасының аңызы” деген мақаласында қырғыздар тайпасының дүниеге келулері жөнінде мынадай дерек келтіреді: “Тайпаның бұғы атануы жөнінде халық арасында тамаша бір ертегі бар. Қара мырза мен Асан Аламышық тауында бұғы аулап жүріп, бір топ маралдың ішінен бұғы мүйізді ғажайып сұлу қыз бен баланы көреді. Баланы өлтіреді де, қызды бауырының үстіне құлай кетіп, өлігін құшып, зар еңіреп жатқан жерінде ұстап алады. Мүйізді қыздың қарғысына ұшыраған Қара мырза мен Асан бала көрмей өтіпті, дейді аңыз.

Сұлуды ру басы Мырзағұлға алып келеді, сонан кейін Мырзағұл оған өзінің Жаманқұл деген немересін үйлендіреді. Кейінгі ұрпақтарының айтуына қарғанда ру анасы болған бұл әйелдің өзі жәй кісі болмапты (киелі, қасиетті деген ұғымда) және де өзінің ғажайып даналығымен даңқы шығып, мүйіз бәйбіше (мүйіз ана) атаныпты. Кейін бұл бәйбіше басын сумен жуып, жуындысын күңіне адам аяғы баспаған жерге төккізе жүріп, ақыры, маңдайындағы зейнетті әшекейінен айырылыпты, деседі. Бұл қызметті атқарып жүрген күң, әуестіктің салдарынан ба, әлде төгетін қолайлы жер табылмады ма, әйтеуір, сол қасиетті суды өзі ішіп, содан жүкті болады да ұл туады, ұлының атын Желден (Желден болған бала деген ұғымда) қояды.

“Орда тарихы” деген мақаласында да осы жайтқа байланысты екі аңызды алдыға тартады. Біреуінде: – Бір ханның қызы өзінің байырғы салтымен қырық қыз нөкерін қасына ертіп, елден шалғай шығып, серуендеп жүреді екен, – дейді. Бір күні Ханшайым өзінің дағдылы серуенінен қайтып келгенде, ауылының тек жұрты қалғанын көреді де шошып кетеді – сөйтсе елін тамтығына дейін қалдырмай жау шауып кетеді екен. Қырық қыз өз ауылының адыра қалған жұртынан қаңғып жүрген қызыл иттен басқа тірі жан таба алмайды. Алатау ордасының ата-тегі болған қырық қыз тұсында қызыл иттің қандай міндет атқарғаны беймәлім, бірақ қалай болған күнде де, қандай себебі болса да, әйтеуір әуелі Ханшайымның өзі, одан соң қырық қыз нөкері, қастарында еркек атаулыдан қызыл төбеттен басқа серіктері болмаса да, бәрі де бала көтеріп, ана болады. Қырғыз халқы осы қырық қыздан шыққан дейді аңыз. Бұл менің байқауымша, аңыздың өзгерілмеген негізгі нұсқасының өзі” – дейді.

“Этнографтардың мәлiмдеуi бойынша, – дейдi, академик В.М.Жирмунский архаикалық кезеңдегi “партеногенезис” (қыз күйiнде жүктi болу) құбылысынан бастау алатын ұғым. Мәселен, қаһарманның шешесi алма жегеннен, гүл иiсiнен, бастау бұлақтың сиқырлы суынан, күн сәулесiнен, жаңбыр немесе желден және т..б табиғи құбылыстан жүктi болып қалады.

Эпостың кейiнгi дамыған кезеңдерiндегi мотивтерде де бұл құбылыс сақталған. Бұл қадам халық қаһарманының поэтикалық образын мейiлiнше күшейту үшiн жасалған шара болуы мүмкiн.

Мұндай қаһармандардың қатарына “Давид Сасунскийдегi Сансар мен Багдасардың, кельт соғысындағы Конхабар мен Кухулиндi, Шыңғысхан жөнiндегi аңызды және т.б. мұраларды қосуға болады.

Бiрақ кейiнгi феодалдық кезеңдегi эпостарда бұл мотивтер мүлдем ұшыраспайды: Ролланд типiндегi рыцарь үшiн судан немесе алмадан пайда болу – оны ақсүйектiк әулеттен шықты деуге ауыз бармайды. Солай болды деп айтудың өзi-туған баланың Шыңғысхан жөнiндегi аңыздағыдай заңды некеден екенi күмән тудырады. Оңтүстiк славян жырларындағы патша қызы Грозданың әкесiнiң майдалап тастаған ұнтақты өлген адамның бассүйегiне сепкенде бала пайда болғаны жөнiндегi әфсана-аңыз ғана сақталған. Бұл жыр белгiлi тарихи есiм Стефан (Душан) атынан берiлсе де, қаһармандық эпос жанрына жатпайды, бұл сюжет көбiне кең тараған әлем ертегiлерi қапталынан шығатын әдеби мұра”, – дейдi.
Коринф қаһармандарының iшiнде аса белгiлi адамның бiрi - Сисиф пен оның немересi Беллерофонт. Сисиф Асопқа әйелi Эгинаның Зевспен құпия түрде кездесiп, “көзiне шөп салып” жүргендiгiн айтқаны үшiн, Тартарға тасталып, үздiксiз азап шегетiн жазаға ұшырайды. Оның жазасы – зілмауыр тасты тауға қарай итеріп, төбесіне жеткізу. Тасты төбеге жеткізгені сол-ақ еді, ол қайтадан домалап, еңіске жөңкіледі. Сисиф қайтадан төмен түсіп, тасты жоғарыға қарай қайта итермек. Халық арасында “Бостан-бос Сисиф еңбегi“ деген теңеу осыдан қалған. Қазақ әдебиетінде ара-тұра болса да, теңеулерде, образдық тіл-қолданыстарда жиі кездеседі. Мәселен, Шоқан Уәлиханов өзінің жолжазба мақалаларында Сизифті бірнеше рет ауызға алады. Ал ақын Қасым Ботанов “Қазақ әдебиеті” газетінде Сисиф туралы өлең де жазған. Өлең мәтіні төмендегідей келеді:

“Ширатылып тарамыс бұлшықтары,

Бірақ Сизиф құдайларды тағы да алдап кеткен еді. Ол әйеліне өз денесін жерлеме және жер асты құдайларына құрбандық шалма деп тапсырады. Күйеуінің сөзін әйелі бұлжытпай орындайды. Аид пен Персефона жерлеу кезіндегі беретін құрбандықты ұзақ уақыт күтеді. Құрбандық келмеген соң, Сизиф Аидтің тағының жанына келіп, жалынышты үнмен, өзін жер бетіне қайта жіберуін, жер асты патшалығына мол құрбандық шалып, қайта келетінін өтінеді. Аид Сизифті жерге жібереді. Сарайына оралған Сизиф, жер астына бармай, күндерін сауық-сайранмен өткізеді. Ызаға булыққан Аид Танатты жер бетіне шығарып, Сизифтің жанын аруақтар патшалығына мәңгілік, шықпайтындай етіп жібереді. Ол аздай, өзінің жер бетінде жасаған талай зұлымдықтары мен айла-шарғылары үшін Аид патшалығында мәңгі – бақи орасан дәу тасты домалатумен өткізеді. Бірақ ол еңбегі өзіне де, айналаға да пайдасы шамалы. Мифтегі оқиға қазақтың “Еңбегім еш, тұзым сор” дейтін мәтеліне сай келетін жайт екенін жазбай тануға болады.

Бұл мотив Еврипидтің “Алкестидасында” да “Қорқыт жырында” да бар. Мұндағы ажалмен күресетін батыр Геракл, ал Қорқытта Ер Домрул. Геракл Адметтің үйіне қонақ болып келіп жатқан тұста, бір құлдан Адмет үшін Алкеста жанын бергенін біліп, Аид патшалығына барып, жан алғыш әзірейілмен жекпе-жекке шығып, Алкестаны өлімнен алып қалады. Ал Қорқыттың ажалмен күресудегі басты мотивтерінің бірі “Ер Домрул” жырынан көрінеді (қысқаша сюжеті кейінгі жолдары айтылады).

Архаикалық кезеңдегі дінді, құдайларды дәріптеу тұрғысында, солардың идеологиясын жақтау мақсатын көздеген аңыз, жазуы дамыған елдің арасында кеңінен таралады. Мифтік аңыздың кең таралуы – шығарманың дидактикалық маңызында болса керек. Қулық, сұмдық ойлап, біреудің малын, дүниесін алдап алған адамның, құдаймен ісі бар екенін көрсету шығарманың басты идеясы.

Сизифтің ұлы Главктің (кейде Посейдонның ұлы делінеді) атағы жер жарған ұлының бірі – Беллерофонт. Бұл аңыз Гомердің “Илиада” поэмасы мен ақын Пиндардың өлеңдері бойынша біздің заманымызға жеткен. Беллер грек сөзі, мағынасы “Беллерді өлтіруші”, яғни коринфтік Беллер дегенді өлтіргендіктен, қойылған жанама есімі. Туғанда қойылған ныспысы – Гиппоной. Беллерефонттың әлем әдебиетінде кеңінен танымал болатын себебі – оның сансыз ерліктері мен аса танымалысы қанаты бар жылқысы Пегасқа байланысты. Пегас – әлем әдебиетінде романтикалық поэзияның, лирикалық шығарма-лардың тууына себепкер, шабыт шақырушы, күш-қуат, дем беруші абстракты, мифтік рух иесі тұрғысында бейнеленеді. Бұл қазақ әдебиетіне де қатысты мифтік-абстрактілі бейне.

Б.д.д. ІІІ ғасырдан бастап, александриялық ақындар Пегасты ақындардың шабыт берер жылқысы деген түсінікті қалыптастырған. Оған Аполлонның музалары жөніндегі миф себепкер болған. Музалар өздерінің байырғы мекені Геликон тауының бөктерінде ән шырқағанда, түксиген, мызғымас тау шамырқанып, кеуіп-ісініп, басын көкке тірейді. Посейдонның бұйрығы бойынша, Пегас алдыңғы аяғының тұяғымен ұрып қалғанда, тау өзінің бәз қалыпына оралады да, орнында Гиппокрена бұлағы пайда болады. Ауыспалы мағынасы: Пегасты ерттеп мініп алу, ақын болу. Бұл бүкіл әлемдегі әдебиет саласындағы жиі пайдаланатын мифтік-абстрактілі бейне екенін көре аламыз. Бір аңызда, жоғарыда атап өткен “Персей” турасындағы мифте, Персейдің горгона Медузаны өлтіргенде, соның денесінен туған сиқырлы жылқы, Хрисаордың бауыры. Тағы бір ежелгі мифте, Олимп тауына көтеріліп, Зевске найзағай отын жеткізетін қанатты жылқы болып есептеледі.

Беллерефонт осы қанатты, Пегас атты жылқысының көмегiмен құбыжық Химераны жеңiп, одан да басқа айтулы ерлiктер жасайды. Жасаған ерлiктерi үшiн ол құрмет пен даңққа бөленiп, бақытты өмiр кешедi. Даңқ оның басын айналдырғаны соншалық, ол олимпиялық құдайлармен тең болғысы келедi. Беллерофонт өзiнiң қанатты аты Пегасқа отырып, мәңгi жасайтын құдайлар тұратын сәулеттi Олимпке ұшып шығуды ұйғарады. Осындай өр кеуделiгi үшiн Зевс Беллерофонттың тұлпар-пырақ атын құтыртып, ашу-ыза жiбертiп, ат иесiн жерге аударып жiбередi. Жерге құлап түскен қуатты қаһарман ақыл-есiнен айырылып, көп қаңғырып мерт болып, Тартарға түседi.

Беллерефонттың сансыз ерліктері мен әсіресе, Химерамен соғысының оқиғасы Шоқан Уәлихановқа үлкен әсерін тигізсе керек. “Енді бірде Ш.Ш.Уәлиханов сирек қолданылатын “химера” деген сөзді келтірген”, – деп жазады Ш.Қ.Сәтбаева өзінің “Шоқан Уәлиханов – филолог” атты монографиясында. “Бұл сөз де ежелгі грек мифологиясының бірінде әңгімеленетін уақиғалардан алынған. Онда Химера басы мен мойыны жолбарыс та, денесі ешкі, құйрығы жылан айдаһар, Тифон мен Ехиднаның баласы. Оның мекені – таулар үңгірінде, аузынан жалын құсады, от шашады, оның атқан оты маңайдағы тірлік атаулыны жалмап қасірет әкеледі. Грек мифологиясында бұл айдаһарды Беллерефонт мерген батыр өлтіреді. Ол өзінің тамаша жүйрік, қанатты ақ аты – Пегасқа мініп көкке көтеріледі де Химера жатқан жерді тауып, оған улы оқтарын дәл тигізіп өлтіреді де, бүкіл жанды дүниеге тіршілік береді. Орта ғасыр көркем өнерінде Химераға (фантастикалық айдаһарға) арналған скульптуралық бейнелер аз болмаған. Кейінірек Химера басқарақ, орындалмас қиял, ғажайып фантазия деген басқа мазмұн алған. Ш.Ш.Уәлиханов “Химера” деген сөзді осы мағынада қиялшыл кейіпкерлер деген мағынада қолданған. Ол грек мифологиясындағы аспан тәңірісі саналатын Марс, шипа тәңірісі Эскулап, дария теңіз тәңірісі Нептун, қайғы-қасірет тәңірісі Ата, тағы басқа тәңірлердің аттарын қолданған. Сөйтіп, айтылмыш ой-пікірлерін ұштай, анықтай, дәлелдей түскен” – дейді.

М.Ломоносов атындағы Мәскеудің мемлекеттік университетінің профессоры Мұрат Аджидың пікірінше, Химера көне түрктердің көркемдік дәстүрінің жалғасы. Оның бейнесі Париждегі атақты Нотр-Дамдағы храм ғимаратының төбесінде готикалық стильде жасалаған ескерткіш есебінде орын тепкен.