Феба – Артемида (римдіктерде

Тарихи деректерде оның сақ-скифтердің тәңіриесі делінген. Қырымда Боспор мемлекетімен бірге Скиф патшалығы бірге гүлденсе, оның басты қаласы Скиф Неаполінде б.д.дейінгі ІІ ғасырда үлкен бекініс салынып, онда дінге деген сенім артып, мавзолейлер, патшалар мен патша ханымдардың қабыры салынды. Сол тұста скиф патшалығының аса көрнекті өкімет билеушілері Скилур мен оның баласы Палак болды.

Б.д.дейінгі ІІ ғасырда Скиф патшалғы зор күшке айналды, ол Херсонеске шабуыл жасады және Боспор үшін де қауіпті болды.

Солтүстік Қара теңіз жағалауында Боспор мемлекеті мен скиф мемлекеттерінен басқа ірі қала-мемлекеттер де – Оливия, Херсонес, Танаис күшті дамыды. Ал сол аталған Херсонесті скифтің тавр тайпалары қоршады. Таврлар бірте-бірте қалаға сіңісіп кетті. Олар қаланың экономикалық, саяси және мәдени өміріне ықпал етті. Таврлардың әсіресе дін мен табыну салтына ықпалы күшті болды. Құдай Дева Херсонестің басты тәңіріне айналды, оны гректер Артемидамен теңеді, бірақ бұл жергілікті таврлықтардың құдайы болды” делінген “Ежелгі дүние тарихы” деген еңбекте.

“Сонымен тарихтың тамырын ашуды оның талма түбірінен бастайық”-дейді, профессор Т.Жұртбаев, Артемидаға бас ұрған таврлар мен скифтер, гректер, кемерліктер кезеңіндегі тарихи жайтты. Кемерліктер туралы алғашқы дерек сонау Ғұмар (Гомер) абыздың “Одиссеясынан” басталады. Марқұм Әлкей Марғұлан бұл дастандағы әрбір оқиғаға байланысты тарихи жайларды талдап, ондағы аңыздағы шындықтар туралы толғап, түркі тарихына қатысты жайларды шежіре дәрежесіне көтеріп, сүйсіне баяндап отырушы еді…

…Сол Әлекең сүйіп айтатын “Одиссея” жырында: “Күн қорасына кіріп, жолды қараңғылық тұмшалады, ал біздің кемеміз тұңғиық теңіздің (Қара теңізді айтып отыр – Т.Ж.) жағасына жетті. Онда мұнар мен бұлтқа оранған кемер халқының адамдары мен шаһарлары бар”, – деген жолдар ұшырасады. Жыл қайыруымызға дейінгі VІІІ–VІІ ғасырда өмір сүрді деп жорамал жасалатын Гесиот ақынның еңбегінде “бие сауатындар” туралы айтылады. А.К.Треножкин қымыз ашытатындардың кемерліктер екеніне бұлтартпайтын көптеген дәлелдер келіреді. Соның бірі – ғалым әрі ақын Каллимахтың “Артемидаға” арнаған мадақ жыры. Онда: “…Содан кейін сен қасиеттейтін жерге (Эфиске) кең сарай салынды; таң шапағына бөленетін одан асқан сұлу, одан асқан салтанатты сарай жоқ; ол Пифоннан да керемет. Сондықтан да томырық Лигдамис оны жермен жексен еткісі келіп, бие сауатын кемерліктердің қаптаған қалың қолын әкелді, олар Инақ бұғазында өзгелерден оқшау тұрды. О, бишара патша, қалай қателесті десеңші! Оның өзіне де, басқаларға да, Кайстр өзегін арбамен қоршағандардың барлығына да Скифияға қайтып оралу маңдайына жазылмапты, себебі, сенің жебеңді Эфестің өзі жебейтін еді”, – деп (Каллимах, 248-258 б.) жазылыпты. А.К.Треножкин бұдан: “Демек, гректерге Микен заманына дейін немесе Микен дәуірінің алғашқы кезеңінде Қара теңіздің солтүстік жағалауын мекендеген халық ретінде мәлім болды, ал скифтерді көп ғасыр өткеннен кейін, б.д.д. VІІ-ғасырдан бастап білді”, – деген қорытынды жасайды”.

Деректегі көне дәуірдегі тек таврлар мен скифтер ғана емес оның есімі бағзы замандағы “бие сауатын” кемерліктерге де таныс болса керек. Артемиданың есіміне қанық болатындығы көне дәуірдегі көшпелі халықтардың өмір-тіршілігіне байланысты. Адам баласының күн көру қажеттігінен Аң құдайына табыну көне халықтардың өлең-жырларынан, әңгіме-аңыздарынан анық аңғаруға болады.

“Тегінде тау мен тасты кезіп, өзен-су жағалап аң аулаған халықтың қайсысы болса да тағы дала хайуандарының мінезін, тірлігін көріп, соны неше түрлі әңгіме, өлең-жыр етіп шығарған.

Мұны қазақ атанған және қазаққа жақын елдердің ескілікті әдебиетінен де көруге болады. Соның ішінде V-VІІІ ғасырлардағы Орхон-Енисей жазбалары мен Махмұт Қашқаридың “Сөздігінде” кездесетін өлең шумақтар бұл алуандас шығармалардың ең ескі, көне нұсқалары болар деп шамалау керек. Ол үшін Тоныкөкке арналған ескерткіштің мына бір тұсын келтірейік:

Ақыл иесі,

Сөз иесі мен болдым.

Шұғай құзында,

Қара құмда отырушы едік.

Киік жеп,

Қоян жеп отырушы едік.

Халық тамағы тоқ еді,

Жауымыз тегіс жыртқыш құстай еді.

Біз жемтік едік…
Міне, осы бір шумақ текстің өзінен-ақ ерте замандағы түркі тайпаларының өмірін, тұрмыс дәрежесін танып білуге болады. Қара құмда отырған қалың қауым қағанаттардың күнделікті күн көріс тірегі – киік пен қоян еті екен. Соған қарағанда бұл аң аулап, құс қағып тіршілік еткен көшпелі елдің ежелден бергі ата кәсібі болған секілді. Мұның үстіне талай жыл жауласып жүріп жеңісе алмай келе жатқан дұшпандары: түстікте – табғашты, шығыста – құтанды, терістікте оғұзды тырнақты жыртқыш құсқа теңеп, өздерін соның жемтігі етіп бейнелеуінде де сол ескілікті аңшылық өмірдің ұғым-нанымдары бар екені даусыз” – дейді профессор Б.Уахатов қазақтың көне дәуіріндегі аңшылық дәстүр жөнінде.

Мұндағы деректе Артемиданың есімі аталмағанымен көне дәуірде-гі аңшылықтың қандай күйде болғандығын, оның халық үшін маңыз-дылығын атап өту еді. Ал аңшылыққа байланысты қазақтардың на-ным-түсінігіне келетін болсақ, Артемидаға ұқсас тәңіриелер мен пір-лер ауыз әдебиетінде там-тұмдап болса да кездеседі. Соның бірі – Ызықтар.

Аң тәңір иесі Артемидаға қазақтың мифологиясындағы Ызықтар сәйкес келеді. Ызықтар - аңыздық образ. Ызықтар қазақ түсінігіндегі таулардың биік жартастарында жүретін, аңшылардың пірі, аңшыларға көмектесетін мифтік бейне. Артемида адамдар ішіндегі түрлі аңшылықтың құдайы, орман мен ондағы мекендеген жабайы тiршiлiктiң және жылғалар мен бұлақтардың, жазық жердiң нулары мен сулары, таңғы шықтың қамқоршысы болса, Ызықтар тек аңшылықтың ғана пірі емес ол да сонымен бірге төрт түлік мал мен жер құтына қамқор бола алады. Осы жайды ескерген көне түркі халықтары оның көңілін аулауға тырысып бағады. Ызықтарға арнап садақа беріп, жыл сайын бір малды сойып елге береді. Өздеріне ұнайтын жүйрік, сұлу айғырды немесе қошқарды таңдап алып, оны сүтпен жуып, таудың хош иіс, ерекше шөптерімен аластап, бақсының үшкірген бойтұмарын тағып, түрлі-түсті маталармен безендіріп, әруақтарға сиынып, Ызықтарға арналған малды жайлымға босатып жібереді. Мұндай малды союға, мініп жүруге тиым салынады. Халықтың түсінігі бойынша, сондай ырым жасалған малға кие қонып, Ызықтарға айналып, үйірлі жылқыны, қоралы малды ит-құстан сақтап, ұрыларды жолатпайды. Кие қонған мал ұрыға немесе қасқырға мал қорыған адам секілді, кейде қорқыныш билетер бейне түрінде көрініп, жұт пен жамандық-кесапаттан сақтайды деген түсінік қалыптасқан.

Артемида да ел көзіне көрінбей, аң мен құс атаулыларға қамқорлық жасаушы, оны көбейтетін пір, жанын сақтай алатын тәңірие, аңшылардың қамқоршысы болып әдебиетте орын алған. Аңшылар аңға шыққанда, немесе түз тағысын атпақ болғанда Артемиданың есімін атап, оған сиынып іске кірісетін болған немесе аса маңызды, қауіпті сапарға шығарда Артемидаға немесе от иесі Гестияға құлшылық ету рәсімі орындалатын.

Гомердің “Илиада”поэмасында елдің зығырданын қайнатып, Еленаны алып қашқан Паристен кек алу үшін, асығып-аптығып, Артемидаға құрмет көрсетпегендіктен Трояға аттанған Эллада ерлерінің үш ай бойы Арголидада тұрақтап қалатын эпизод бар. Аралда жауынгерлер арасында толқу басталып, елге қайтпақ болып, бел шеше бастағанда, сәуегей Тиресийдің болжамы ел ішіне тез тарайды. Құдіретті құдай Артемидаға құрбандық шалыну керек еді. Әскердің қолбасшысы, көсемі болып белгіленген, Спарта патшасы Менелайдың ағасы Агамемнонның қызы Ифигения құрбандыққа шалынған соң, теңізде жел тұрып, кемелеріне мінген данайлықтар ұзақ, қауіпті сапарға аттанады. Мұндағы Артемиданың эллада-лықтардың арасында құдіретті, тіпті Зевстен де бетер қадір тұтатын құдай екендігі танылады.

Ежелгi гректердің аңызында Артемида ай құдайы Селенаны ысырып, соның орнындағы тәңірие болып көрiнедi. Аңшылық – құдай ретiнде үстiне қысқа киiм киiп, (ұзын киiммен орманда жүгiрiп жүру мүмкiн емес) қасындағы бұғының лағымен бiрге бейнеленедi. Айдың құдайы есебiнде – ұзын көйлек киiп, қолына шырақ от (факел) ұстап та суреттеледi. Айдың жарқын белгiсi ретiндегi Феба – Артемида түннiң жарығына да иелiк етедi, сондықтан оны босанар әйелмен қараңғыдан жарыққа келер нәрестенiң қамқоршысы есебiнде де сиынып, оған Эйлифия (Илифия) эпитетi қосарланып айтылады. Бұл жерде қазақтың Ұмай Анасына сәйкес келетінін айта кеткен жөн. Босанар әйел қиналып, азап шеккенде Ұмай Ананы ауызға алып, сиынатын әдет көне дәуірден келе жатқан дәстүр.

Дегенiмен, Артемиданың басты атқарар iсi аңшылық. Қасында ерiп жүретiн бұлақ нимфаларымен (үр қыздары) аң аулайды. Өзi тұрмыс құрмайтындықтан, нимфалар да күйеуге шықпай өмiр кешуге ант етедi, өз сертiне тұрмағандар Артемиданың ортасынан қудала-нады. Осы жайт Артемиданың жақсы көрер құрбыларының бiрi аркадтық Каллиостоның басынан өтедi. Каллиоста жер үстiндегi қарапайым адамдардың махаббатынан ада, тек күндердің күнінде Зевстiң ыстық ықыласына бөленген нимфа, құдай жүрегінің әмiрiне бас иiп, жүктi күйге ұшырайды. Бұл күйі Артемиданың көзiне iлiнедi.

Аң аулап, шаршап қайтқан Артемида нимфаларымен өзiнiң қасиеттi бау – бақшасына кiрiп, тап – таза, мөлдiр суға шомылады. “Осында суға түсемiз” дегені сол–ақ екен, нимфалар сол мезетте – ақ көйлектерiн шешiп, суға қойып кетедi. Тек Каллиоста ғана состиып жағада тұрып қалады. Секем алған аң құдайы көзiнен ұшқын шашқанда ғана, ерiксiз көйлегiн шешiп, суға беттегенде, нимфаның көп ұзамай ана болатынын көрген қыздар Каллиостаға аяныш бiлдiредi. Сүйiктi ортасынан қуылған Каллиоста көп ұзамай, қызғаншақ Гераның қаһарына iлiгедi. Нәрестенiң Зевстен екенiн бiлген Гера нимфаны аюға айналдырып жiбередi. Сол уақыттан бастап, қорқынышты аю, адамдар iшiнде өмiр сүрiп жатқан баласының маңындағы орманда сенделiп жүредi. Бала 15 жасқа толғанда аңға шығып, орман iшiнде аю кейiпiндегi анасына жолығады. Баласын көрген шешесi зар илеп жылайды, аюдың жылауы – аңның айқай – сүреңiне ұқсайды, содан тiксiнген баласы қолындағы найзасына жармасып, құшақ жайып келе жатқан шешесiне ұмтылады. Бәрiн сезіп тұрған Артемида болмаса, баласы шешесiн өлтiрер едi. Құдiреттi аң құдайы екеуiне де залал келмесін, ғұмыр бойы бірге болсын деген оймен жұлдызға айналдырып, аспан әлемiне көтередi.

Өркөкiрек Артемида жалаңаш денесiн байқаусызда көзi шалып қалған аңшы Актеонды да қатiгездiкпен жазалайды. Аңшыны бұғыға айналдырып, өз иттерiне талаттырып, азаптап өлтiредi. Сол мезеттен бастап, түн уақтысында аспанда жарқырап, сәуле шашып тұрған көп жұлдыздардың iшiнде жетi қарақшы (Большая медведица) мен оны күзетiп тұрған Бақташы жұлдызы (Венера орысша аты Волопас) пайда болады.

Бақташы жұлдызы (Венера) жөнiнде Шоқан Уәлиханов: “осы жұлдыз туғанда қазақ малшылары қойды түнемеге, қотанға айдап келедi” деген түсiнiк бередi. Қазақ арасындағы аңыз бойынша – дейдi, Ш.Уәлиханов “Қазақтардың космологиялық түсiнiктерi” атты еңбегiн-де, бұл жұлдыз – (жетi қарақшы – Большая медведица шоқжұлдызы жөнiнде) – жетi қарақшының рухы, олар өлгеннен соң жұлдызға айналған, тағы бiр аңызда: жетi қарақшы күнi бойы ұрлық жасайды да, түн бола өздерiнiң күндiзгi жасаған күнәларына қайғырады. Жетi қарақшы өлгеннен кейiн, жетi жұлдыз болып кетiптi. Жетi ұрының тұтқынында Үркердiң қызы бар – дегенге түсiнiк берiп, басқа халықтардың да бұл турасындағы аңызды келтiредi: “Монғолдар Жетiқарақшыны – Жетiқарт шоқ жұлдыздары деп атайды. Құрбандыққа сүт, қымыз, мал бағыштайды. Банзаровтың айтуынша “Книги о молитве и жертвоприношений звездам и богам” деген қолжазбада жетiқарт шоқ жұлдызы туралы өте маңызды кiшкене ғана аңыз бар. Банзаров сол аңыздың қазақтардыкiне ұқсайтынын айтпады ма екен?” – деген ескертпе жасайды.

Артемида төңiрегiндегi эпитеттердiң молдығы (Кинфия, Тавропола, Артия және т.б.) жергiлiктi көп құдайлардың уақыт өте келе есiмдерi көмескiлене келе, жеке дара Артемида құдайына ойысуынан екенi анық. Артемида жөнiндегi аңыздардарда адамды құрбандыққа шалатын салт – дәстүрлерге қарағанда, аң құдайының культi көнеден келе жатқан наным – сенiм екенiдiгi шүбәсiз.

Гермес, Эрмий, (римдіктерде - Меркурий) Зевс пен плеяда (Үркер) Майяның (аспан кеңiстiгiн көтерiп ұстап тұрушы Атлант пен океанида Плейонның қызы) ұлдары. Ол Аркадиядағы Киллена тауының үңгiрiнде туған. Қазақ халқында Герместі Тот деп те атайды. “Тотының тоқсан тарауы” деп келетін “Мың бір түн” ертегісінің бір үзіндісі осы Тотқа байланысты. Ал Тоттың алхимия ғылымына да қатысты. Ақжан әл-Машанидің пікірінше: “Алхимия – химия ғылымының арабша аталуы, ертедегі аты екенін білеміз. Мұндағы “ал” буыны араб тілінің ережесі бойынша зат есім сөзді саралау үшін қосылатын бөлімше. Ал химия деген сөздің өзінің шыққан тегі жөнінде бірнеше пікір бар. Алдымен оның шыққан тегі Египет (Мысыр) елі деп санайды. Олардың тілінде хима қаратопырақ деген сөз. Химия содан шыққан деседі. Химия – құйма деген сөзден болу керек, ал құйма – құйған деген сөздер ертедегі емдеу мағынасында болған деседі. Қытайша алтынды ким дейді, сондықтан алтын іздеушілерді химик атаған деседі.

Химия тарихының ресми қағидаларында химия ғылымын шығарған адамның атын Тот деп атайды және оның мекенін Египеттің (Мысырдың) ертедегі орталығы Манфис қаласы деп санайды.

Тот тек қана химия емес, басқа да көп өнерге, ғылымға үйреткен дана – әулие деп есептеледі. Мысал жазу-сызу таңбаға сол үйреткен деседі. Египетті Александр Македонский (Ескендер) алғанда Тоттың қабырында измруд тастан қойылған бет тасы болған екен. Сол тастың бетінде қашалып жазылған даналық қағидалар болса керек. Изумруд қымбат тас, оны жұрт сындырып ала берген соң, Ескендір патша сол сөздерді гранит тасқа қашатып көшіртсе керек. Сонан бері қарай сол сөздер елден елге тарауда келеді. Сонан бірнешесін аударып көрелік.

“Жалған айтпаймын, шындықты паш етем. Төменде барлар, жоғарыда барларға ұқсас, ал жоғарыда барлар, төменде барларға ұқсас. Мұның бәрі бір жалғыздың ғажайып істерін көрсету үшін…”

Тоттың екінші аты Гермес. Бұл атаудың түсіндірмесінде екінші аспан жұлдызының аты, яғни Ғұтарад (Болпан-Айқыз) аты. Оны Римдіктер Меркурий (Сынап) атаған. Сонымен бірге оны ғалымдарды, өнерпаздарды, саяхатшыларды, сәудегерлер қолдаушы әулие ретінде танитын болған. Гректердің түсінігінше, “…тәңірлердің хабаршысы, жолаушылардың қамқоршысы, өлгендердің жанын о дүниеге жеткізуші…”.

Гермес деген көрінбе, жабық, жасырын мағынасында болса керек. Қазіргі техникада ғылыми тілдегі “герметикалық” жабық деген сөз сонан шыққан деседі. Ғұтарад Күнге ең жақын, кішкене планета. Сондықтан көзге түсе қоймайды, жабықтау планета. Барлық сандардың басы, табиғат дүниесінің басы екіден (егізден) басталатыны айтылады. Сол себепті екінші аспан иесі Ғұтарадтың металы, барлық металдар анасы сынап.

Сынап деген сөздің өзінде сыр жатыр. Он сын (сан) деп бір аламыз да, екінші бөлшегі ап (аб) деген буынды су мағынасында аламыз, абжад, есебінің басы мағынасында аламыз. Сынап алтын мен күмісті ерітетін зат, тамаша зат екені белгісі…

Сынап сөзін ауыстырып, апсын деп жазамыз. Апсын сыйқыр мағынасында айтылады.

Гермес деген сөз арабша Һармес болып жазылады, айтылады. Мұны екі бөліп қарасақ болады: һар – мысық, мес-мес (мыс) (табиғат). Бұл арадан келіп Барс (Мысық) мүшел жылдың аспаны Ғұтарад деген жоғарыдағы түсінікке екінші жағынан келіп соғамыз. Сонымен байланысты сол жұлдыздың тасы “ғайы һар” – “Мысық көз” аталатынын еске ала кетеміз.

Мысықтың көзі Күн сәулесінің күшіне байланысты өзгеріп отыратыны белгілі. “Күннің жарығынан мысықтың көзі сығырайып ұялады, түнде керісінше жарқырап кетеді…” Ғұтарад (Гермес) жарығы сол сияқты.

Сынаптың күкіртке қосылған минерал түрін сыр дейді (киноварь). Ол түсі қызыл, алхимиктердің көп қолданатын дәру тасы осы қызыл сыр. Ол Сырдария өзенінің басындағы таудан табылады. Әзімнің іздегені Герместің ғажап тасы осы болар ма? Бәлки, Сырдарияның аты сол сыр кеніне байланысты болар? Ол кендер ерте замандардан қазылған (Хайдархан, Қадамжай, Сынап) кендер ғой?”.

“Герместің шешесі Майя, яғни, Үркерлердің (плеядалардың) бірі болған Майяның баласы. Бұл – біздің Қыран Қарақшыны Үркерлермен байланыстыруымызға Герместі де жақындастара түсуге мүмкіндік береді (айтпақшы, римдік Меркурийдің шешесінің есімі де – “басқа” Майя). Алтыннан жасалған қанатты кебістері бар Герместің “жүйріктігі” өз алдына, грек мифологиясындағы Герместің айлакерлігі мен ұрлығы (ол – ұрылар мен жылпостардың қамқоршысы) да оны “ұры әрі жүйрік” Қыран Қарақшыға жақын етеді (Гермес бейнесінің грекке дейінгі немесе гректік емес, анадолылық тегі жөнінде тұспалданады. Қыран Қарақшыға қатысты ертегідегі “Күлмес”, “Көрмес”, “Өлмес” есімдерінің “герма”, “гермес” сөзіне ұқсас болуына қарап та тұспал жасап көруге болады. “Адам жерленген тұстарды көрсету үшін” үйілген тас обалар мен құлыптастарды, жол көрсеткіш белгілерді білдірген “ерма” (герма) сөзінің астарында “көр” (мола, сондай-ақ “көру” (видеть, смотреть, глядеть етістігі) сөзімен сабақтасып жатқан ежелгі ұғымы болуы ықтимал).

Міне, Гермес пен Меркурийдің “жүйріктігі”, “бақыт пен сәттілік сыйлаушылығы”, “ұрлығы” біздің Қыран Қарақшымыздың да бойынан табылады”- дейді, С. Қондыбай Гермес туралы.

Гермес пен Меркурийдің “жүйріктігі”, “бақыт пен сәттілік сыйлаушылығы”, “ұрлығы”, “ерлiк iстерi” анасынан туғаннан кейiн төрт күннен басталады. Грек аңызында Гермес шешесiнiң жоқтығын пайдаланып, үңгiрден шығып, жер бауырлап бара жатқан тасбақаны ұстап алып, өлтiрiп, сыртындағы тасы мен ағаштың үш бұтағын құрастырып, тәттi әуендi iшек iлiп, лира (лираны ойлап тапқан Гермес) жасап шығарады. Үңгiрiне келiп, лираны өзiнiң жатқан бесiгiне тығып тастап, жаңа хикаяттар iздеп, сапарға аттанады. Хикаяттардың iшiндегi ең мәндiсi - жайылымда жайылып жүрген Аполлон сиырларын ұрлауы. Шешесiнiң жұтаң тұрмысын есiне түсiрген Гермес табынның iшiнен елу сиырды бөлiп алып, iз қалдырмау үшiн сирақтарына шөп байлап, ел бiлмейтiн жолдармен жүрiп отырып, Киллен тауының үңгiрiне беттейдi. Қалайда бiр iздерi қалар деген қауiптен, сиырлардың iздерiн үңгiрден шығып кеткендей етiп жасап, қасиеттi iрi қараларды үңгiр iшiне кiргiзiп, жымын бiлдiртпей түпкiрге апарып тығып тастайды.

Табын иесi Аполлон сиырларын Гермес ұрлағанын бiлiп, Маяның үңгiрiне келгенде, бесiкте жаялығымен ойнап жатқан, еш күнәсiз, пәк нәрестенi көредi. “Жаның барында, сиырларымның қайда тығылғанын айт!” деп дүрсе қоя бергенде, Маяның баласы таңдана “мен шешемнiң сүтi, ұйқы мен ойыннан басқаны ойламаймын, тiптi сиырдың не екенiн де бiлмеймiн?”- деп жауап қатады. Жаңа туған нәрестенің “сиырымды ұрлапты” десе Аполлонға жұрт күлер едi?

Гермеспен дауласудың ешбiр нәтижеге шықпайтынын сезген Аполлон баланы бесiктен жұлып алып, Зевске жол тартады. Алғашын-да сиыр ұрлығына еш қатысым жоқ, деп қанша қасарысқанымен Зевстiң күлiп жiберiп, “сиырларын қайтып бер” деген сөзiне мойын ұсынған Гермес үңгiрiне қайтып келiп, Аполлонға лирамен небiр әдемi әуен төгедi. Тәттi әуенге елiткен Аполлон сиырларын лираға айырбастап, көңiлi хош болып, үйiне қайтады. Сол уақыттан бастап Гермес пен Аполлон арасында бұлжымас достық басталады.

Осы оқиғадан – ақ Герместiң бойындағы етене жақын қасиеттерiн байқауға болады. Бiрiншiден, оның басқа жануар емес сиырды ұрлағанының аркадтық ежелгi құдай екенiн аңғарсақ, кейiнгi дәуірдегі Гермес олимпиялық құдай ретiнде алғашында табиғаттың күшi, қуаты есебiнде дәрiптелсе, кейiн – мал шаруашылығы, бақташылардың қамқоршысы есебінде көрiнедi. Көп мал дәулеттiлiктiң, байлықтың негiзi деп, соны бере алатын, байлыққа кенелтетiн құдай, сауда–саттықтың дамуымен сауданың, сатушылардың қамқоршысы есебінде көрінеді.

Сауда iсiне қатыстылығы жөнiнде жоғарыдағы мифологиялық оқиғада лираны сиырға айырбастаған сәтiнен анық аңғарамыз. Алдын – ала бiлу, қулық – сұмдық, алдап – арбау, сонымен бiрге ұрлық iстеу, сауда – саттықпен байланысты, сондықтан Герместi алдампаздар мен қулығына құрық бойлай алмайтын қу – сұмпайылардың және тәттi сөз бен тiлдiң бастаушысы деу орынды.

Әдетте сауда – саттық үнемi қозғалыс үстiнде жүредi. Бiр орында тұрақтап қалу – сауданың тоқтауы, сондықтан жол иесi де осы Гермес. Аттикада жол үстiнде әр екi мың адым сайын герма деп аталатын Гермеске арналып баған қойылған. Әр жолаушы осы германың түбiне тас қойып өтуi мiндеттi болған. Бұл – егiстiктегi тастарды тазартудың бiр жолы. Кейiнiрек, гермалар қалың шашты Герместiң архаикалық бейнесiмен безендiрiлетiн болған.

Б.д.д. V-IV ғасырларда өнер шеберлері Герместi аяғына қанаты бар салдал киіп, немесе бас киiмінде қанаты бар жасөспiрiм адам ретiнде бейнелейдi, яғни тез, жылдам қозғалатын құдай деп қабылдайды. Өйткенi, оның қолында кадуцей – хабар жеткiзер қанатты таяқша ұстап, Зевстiң үкiмiн не хабарын дәл жеткiзетiн хабаршы ретінде көрінеді. Герместi сонымен бiрге қайтыс болған адамның жанын о дүниеге апарушы деп те қадiрлейдi.

Кадуцей (екі жылан оралған асатаяқ) Герместің ажырамас атрибуттарының бірі. Екі жылан оралған асатаяқ Герместің аса құдіреттілігін танытатын зат. Асатаяғымен тірі адамды өлтіріп, о дүниеге аттандыратын да, өлген адамды қайта тірілтетін қасиетімен ерекшеленеді. Көбіне ажалы келген адамды Аид патшалығына жөнелтсе, ал қайта тірілту мойралардың атқаратын қызметі және Зевстің қатал қадағалауындағы міндет болғандықтан, ондай жағдайлардан Гермес бойын аулақ салатын. Осы қызметіне қарай Гермес қазақтың діни аңыздарындағы жан алғыш Әзірейілге де келеді.

Антикалық автордың мәліметі, сондай-ақ археологиялық материалдар скиф мифологиясында да жылан аяқты, “иығында өсіп шыққан қос жыланы бар” қатын-тәңіриелерінің болғанын бізге жеткізіп отыр” – делінген “Әлем елдеріндегі мифология” кітабында.

Дж.Бирлайн “Параллельная мифология” еңбегінде: “Ежелгі үнді мифологиясындағы нагаларды осындай, “біріне-бірі оралған екі жылан” кейіпінде суреттеген сыңайлы. Сондай-ақ ежелгі грек мифологиясының тәңіриелерінің бірі – Герместің асатаяғында да (“кадуцей”) деп аталатын жезлінде осындай оратылған қос жыланның бейнелері бар. Гермеске арналған тас бағандар (“герма” деп аталады) ұшына тәңіриенің кеуде мүсіні орнатылады; бұл бағанның да бір бетіне біріне-бірі оратылған екі жылан кескінделсе, екінші бетіне фаллос кескінделіпті. Бұл жыландар жыныстық қатынас процесі сәтінде бейнеленгендіктен, германың өзін тудырғыштық (плодородие) символы деп қабылдауға әбден болады” – дейді.

Гермеске байланысты жоғарыда аталған эпитеттер мен аңыздар-дағы бейнесіне қарағанда, оның хтоникалық тәңіриелердің қатарына қосудың қисыны бар. Оған себеп – “Герместің мифтік функция-ларының біреуі – оның өлгендердің жанын жер асты дүниесіне өткізуші жолбасшы болуы. Гермес әлгі жезлін қолына ұстап (осы жезл адамды ұйқыға жібере де, оята да алады) өлгендерді о дүниеге бастап апарады, жалпы алғанда осы жолбастаушылық – мифтік Герместің ең ежелгі функцияларының бірі болып табылады” делінген.

“Гермес жезліндегі (асатағындағы, кадуцейіндегі) біріне-бірі таяқты бойлай оратылған екі жылан да, ең алдымен осы екі дүние арасындағы байланыстырушылыққа қатысты болса керек.

Түрлі халықтар мифологияларын зерттеушілер Гермес тұрпатын анадолылық бастаудан шығуының мүмкіндігін де атап көрсетеді (возможно, малоазиийского происхождения), бұл оның тұрпатын о бастағы гректік емес Арес, Артемида, Аполлон сияқты тұрпаттардың қатарына қояды, сондықтан да біз оның есімінен де әлдебір жаңа мағыналарды іздестіруге мүмкіндік аламыз.

Қазақтағы екі жыланның (біресе – қарсылас, біресе егіз болып жүрген) мифтік-нысандық нақтылануының мынадай мысалдарын беруге болады.
Екі жылан – От пен Су

Екі жылан – Күндіз бен Түн

Екі жылан – Күн мен Ай

Екі жылан – Кеш пен Таң, т.б.

Екі жылан бейнесі екі құс, екі ат, екі бала бейнелерімен сабақтасып жатыр, олардың барлығы да – о бастағы егіздік архетип пен дуалистік принциптердің әр замандық варианттары болып табылады” – дейді, Серікбол Қондыбай Герместің асатаяғындағы екі жыланның бейнеленуі турасында.

Герместің тағы бір қыры – шешендігі. Ол сөйлегенде алдына жан салмайды. Оның сөзуарлығын мен қызыл тiлдi қасиетін Зевстiң көп сүйiктiлернің бірі – сиырға айналған Иомен болған оқиғадан да көремiз. Жұлдызды аспанның тәңiрiсi, Зестің әйелі Гера жүз көздi Аргусқа, қызғаныштың құрбаны болған, бейшара Ионы күзетудi тапсырады. Ал Зевс болса Гермеске Ионы босатып кел деп жiберген едi. Гермес тiл мен жағына сүйенiп, өзiнiң бiлетiн тәттi әңгiмелерiн айтып, сазды сыбызғысын ойнап Аргусты ұйықтатып, оны табан астында өлтiредi. Сол мезеттен бастап оны “Аргусты өлтiрушi” деп те атайды. Ал сол өлген Аргустың нұр жайнаған жүз көзiнен Гера өзiнiң қасиеттi пейіш құстарының құйрықтарын безендiредi.

Гермес - әр жайттың анық – қанығын анықтаушы, сәулелендiруші құдайы десек, оның сиқырлық пен құпия дүниені ашушы ретінде лингвистика ғылымында мәтiннiң жай-жапсарын түсіндіретін, зерттейтiн саланы герменевтика дейдi, сонымен бiрге тұмшаланып, бекіген жабық нәрсенi “герметикалық” деп те айтуымыз да сондықтан.

Герместiң бiзге белгiлi балаларының iшiнде орман құдайы - Пан туралы аңыз төменде айтылады. Гермафродит – Гермес пен Афродитаның балалары, атақты ұры Автолик – көп айлалы Одиссейдiң атасы. Одиссейді көркем шығармаларда “көп айлалы” деп атайтын себебі де сол. Демек, шежіре бойынша Одиссейдің арғы атасы Гермес болмақ

Дионис, Вакх (римдіктерде – Бахус) табиғаттың өсiм, өсiмдiк кү-шiнiң құдайы, жүзiм мен шараптың қамқоршысы. Б.д.д. VІІ-V ғасыр-ларда аристократтардың Аполлонды қадiр тұтқанындай, қарапайым халық та Дионистi көтермелеп, оған тәу етiп, ерекше қадірлеген.

Шығыс халықтарында, қазақ жұртында шараптың пайда болуы, оны пайдалануы жайы жөнінде түрлі аңыздық сарындар бар. Шарап көне дәуірден бастап, адамдардың шөлін бастын, шаршағанды ұмыттыратын сусын есебінде пайдаланса, шарап жөнінде көптеген өлең-жырлар, рубайаттар, аңыздар да бар екенін әдеби мұралар жоққа шығармайды. Шығыстың жұлдызы, әрі ғалым әрі ақын Ғиясиддин Абдулфатих Омар ибн Ибраим-Һаямидың (1048-1132 жж.) бір өзі шарапқа байланысты елуге тарта рубайат арнаған. Сол рубайаттардың ішінде шарап туралы аңызды жазып қалдырған екен. Бұл аңыз қазақ ішіне кең тараған әдеби мұралардың бірі. Енді осы “Наурызнама” атты кітаптағы шараптың пайда болу туралы аңызына көңіл қойсақ, онда гректің мифтік шарап тәңіриесі Дионис бойындағы кей образдық ұқсастықтарын байқай аламыз.

Біріншіден, Дионистің әкесі ұлы Зевс болса, шешесі – Фивы патшасы, құдіретті Кадмның қызы айдай ару – Семела еді. Дионистің бойындағы аса көңіл қоярлық құдіреттілік пен мықтылық осында жатыр. Ал адамдарға қисапсыз қуаныш пен шаттық сыйлайтын шарап та ұлы тәңірие Зевстің ұлына, аспаннан, құдайлардың берген сыйы есебінде түскен еді. Қазақ аңызында да жүзім дәні аспаннан түсіп, одан шарап жасалынады. Қазақ аңызының қысқаша сарыны төмендегідей келеді:

“Хорасанда Жәмшид әулетінен шыққан Шамиран атты дәулетті патша болған деседі. Оның Бадам есімді батыр, жау жүрек ұлы бар еді. Сол кездерде оған барабар келетін мерген болмаған. Күндердің бір күнінде Шамиран терезе алдында, ал барша төрелер оның қарсысында тік тұрған еді. Бадам әкесінің жанында болатын. Ойда жоқтан хұма құсы пайда бола кетті де, тақ алдындағы жерге келіп қонды. Шамиран шах оған қарады да құстың мойнына оралған жыланның оны шағуға әрекеттеніп жатқанын байқады. Шамиран шах: “Ей, адамдар, арыстандарым! Жыланды бір оқпен жайратып, құсты құтқара алатын қайсың бар?” – деп жұртқа қарады. “Ей, шахым, құлыңның жұмысы емес пе?” деп іле жауап берген Бадам хұмаға зәредей зиян тигізбестен жыланның басын көзді ашып-жұмғанша жерге қадап қойды. Ажалдан аман қалған хұма бірер айналды да, ұшып кетті.

Келесі жылдың дәл осы күні Шамиран шах төрелерімен тағы да терезе алдында отыр еді. Әлгі хұма тағы да ұшып келіп, жылан өлтірілген жерге қонды. Ол тұмсығындағы бірдеңені тастады да, бірнеше мәрте қарқылдап барып қайта ұшып кетті. Мұны шах төрелерге қарап: “Бұл әлгі былтыр біз жыланнан құтқарған құс қой. Қараңдар, бізге сауға алып келгенге ұқсайды. Барып, кәне, қолдарыңа алып көріңдер”. Екі-үш адам барып жерде жатқан екі-үш дана ұрық тауып, Шахтың алдына алып келді. Шах әрі-бері қарап ұрықтың қаттылығын аңғарды. Осыдан соң ол сарайындағы барша ғалымдары мен ғұламаларын шақыртып, олардың алдына әлгі екі-үш түйір қатты затты қойды да: “Бұл ұрықтарды бізге хұма сауғаға қалдырды. Енді мұны біз не істеуіміз керек?” – деп сұрақ тастады. Ғұламалар мен ғалымдар бірауыздан: “Жерге егіп көру керек, егер өніп шықса, қорып, баптап, өсіру керек”, – десті.

Ертесіне Шах ұрықтарды бағбанға берді де: “Оңаша жерге ек. Аяқасты болмау үшін айналасын қоршап қой, ит-құстан сақта, қалай өсіп жатқаны жайында ауық-сауық бізге хабарлап тұр”, – деп тапсырды.

Бағбан мұны қалтықсыз орындады. Наурыз айы болатын. Арада біраз күн өтті. Ұрықтар өніп, өсе бастады. Бағбан бұл жайында хабар беріп тұрды. Шах төрелері мен ғалымдарын ертіп ұрық өскен жерге келді. Бәрі де: “Бүгінге дейін біз өсімдікті көргеніміз жоқ”, – деп таңданысты.

Арада біраз күндер өтіп, өсімдік бұтақтары көбейіп, жайыла бастады. Бағбан патшаның алдына келіп бау-бақшадағы ешбір жеміс ағашы дәл мына жүзім ағашындай жайылып өспегенін айтты. Мұны естіген патша ғалымдарын ертіп екінші мәрте бұл ағашты тамашалағалы келді. Ол өсімдіктің өсіп, қанат жайып кеткенін және онда жүзім шоқтарының асылып тұрғандығын көрді. Ол қуанып, басқа жеміс ағаштарының мәуесі пісіп-жетілгенін, күту керектігін, сонда мына ағаштың мәуесі қандай болатынын білуге асықты”.

Аңыздың соңында, жүзім ағашы өнім беріп, одан сусын дайындап пайдаланғанда, шараптың дәмінен масайған адам қуаныш-шаттыққа бөленіп, патшаны құл құрлы көрмей, айналадағы дүниенің шыр айналып кеткені суреттеледі. Шараптың дәмін татқан патша оны мейрам немесе басқа да той-томалақтарда қасиетті сусын есебінде ішіп, масайрайтын. Бұл құдайдың берген сусыны деп дәріптеп, оны тек лауызымды адамдар ғана ішетін немесе жауларын жеңген жеңімпаздар ғана жеңіс тойында ішу құрметіне бөленетін.

Геродоттың жазбаларындағы скифтердің бұл шарап – сусынды жауын жеңгенде ғана, дұшпанының бас сүйегінің терісін сыпырып алып, ішіне алтын тостаған салып ішетін дәстүр соның сарқыншағы болса керек.

Дионистің шешесі Семеланы Гера жек көргендіктен өзін және ішіндегі нәрестесімен бірге көздерін құрту үшін, айла–амалға көшіп, Зевстің қолымен Кадмның үйіне өрт қояды. Өрт лаулап Семеланың өмірін алса да, нәрестесі Дионис құдайлардың құдіреті арқасында аман қалады. Шарпыған от ішінен жүзім ағашының шырмауықтары шығып, әлжуаз Дионисті қорғап қалады. Жүзім ағаштары Дионистің қорғаушылары. Оны жіберген құдайлар болса, сол жүзім ағаштарын адамдарға беріп, оны өсіріп, шарап жасатады, яғни бұл тегін өзінен-өзі шыға салған ағаш емес. Оның тотемдік қасиеті бар. Айталық, Омар Һайамның аңызындағы жауыз Жылан аллегориялық образ есебінде қатігез Гера болса, Жыланнан қорғанған құдай елшісі Құс Зевстің өзінің баласы Дионис болмақ. Екі құдірет иелері - Құс пен Дионис аман қалып, жерге жүзім ағаштарына өмір береді, өсіп-өніп, жемісінен шарап жасатып, адамзат атаулыға қуаныш, жақсылық сыйлайды. Дионис өсіп, ержеткен соң халық арасында “ұлы Дионисий” мерекелерін өткізіп, “Афиныда театрландырылған ойындардың бастамасын салып береді. Афиныдағы мерекелер (ұлы Дионисиялар) кезінде ешкі терісін жамылған әншілер хоры өнер көрсетіп, ерекше гимн – дифирамбаларды орындаған; оларды ән бастаушы бастап, ал хор оған жауап беріп отырған; ән салу би билеумен ұласқан. Бұл дифирамбалардан трагедия туған (Tragikos-сөздің өзін гректің “ешкілер әні” деп түсіндіруге болады). Ал Дионис құрметіндегі ауыл (село) мерекелерінде (ауыл Дионисияларды) әзіл әндер орындалған, бұларды да бастаушы бастап беріп отырған; олар да би билеген; осы мерекеден комедия пайда болған”.

Негізінен Дионис культі Кіші Азиядан келуі мүмкін. Дионисийді көне элладалықтар “Фракиядан келген келімсек” де те атайды. Кіші Азияда дәріптелген Дионис культі Шығыс, одан көне түркілерге келуі де ғажап емес.

Жоғарыда айтқан Шығыс елдері мен қазақтың көнеден келе жатқан аңыздарында оны қадір тұтып, аңыз желісінде, аспаннан келген, тәңірдің жаратылысымен пайда болған жеміс есебінде культтық дәрежеге көтереді. Оның тағы бір жарқын мысалы ретінде – Насыретдин Рабғұзидің “Нұх пайғамбар және топан су” аңызын алдыға тартуға болады. Аңыздың қысқаша желісінде – Нұх пайғамбар топан су қаптаған кезде, кемесіне абайсызда шайтанды алады. Шайтан кемедегі жүзімнің тұқым түйіршіктерін ұрлап алып, тығып ұстайды. Тұқымның жоғалғанын білген Нұх іздеу салады. Шайтанның ұрлағанын білген соң, оны қайтарып беруін сұрайды, есесіне шайтанның сұраған өтінішін орындауға үәде береді. Шайтан Нұх пайғамбардан су тартылып, қара жерге түскенде, жүзім ағашын егіп, күтіп-баптап, суғаруға рұхсат алады. Суда алты ай тұрған кемеден түскен тіршілік иелері, әрқайсысы әр жаққа кеткенде, шайтан жүзім тұқымын жерге салып, күтіп-баптап, үш рет суғарған секілді. Бірінші рет түлкі қанымен, содан кейін жолбарыс қанымен, ең соңында доңыз (шошқа) қанымен суғарады. Шайтанның берген суынан шарап пайда болады. Кім осы шарапты ішсе, алғашында түлкі болып, бұрын көрмеген адаммен дос болып, ауыз жаласады. Кейін одан да масырақ болғанда, жолбарыс сияқты көңіл-күйі көтеріліп, кез-келген адамға сыйлық жасайды. Өйткені, жолбарыс жемтігін бір асайды да, қалған бөлігін өзге жыртқыштарға қалдырып кетеді, аңызда осыны мегзесе керек. Одан да масырақ болғанда, адам кейіптен кетіп, доңыз сияқты ешнәрседен қорықпай, ойына келгенін жасайды. Бұл шайтанның берген суынан пайда болған жаман әдеттер.

Аңызда осы жаман әдетті, шайтанның азғыруынан құтқарған, оны орнына келтірген Нұх пайғамбар еді. Ол пейіштегі Ранжбибил бұлағынан су құйғанда, одан тәтті шырын пайда болып, ал Салсабил бұлағынан су құйғанда одан мейіз пайда болады. Бұл жемістердің қай үйде пайда болса, сол үйде ақ қанатты періштелер ұшып жүреді-міс деген ұғым қалыптасқан. Аңыздағы айтылған жүзім ағашы мен оның жемісі ерекше қадір-қасиетке бөленген. Адамдар оны аялап, қадір тұтар қонағының алдына қойып, періштелердің қамқорлығындағы жеміс деп асқақтатқан.

Дионистің өзі де жүзімге ерекше көңіл қойған. Мифтік шығарма-ларда Дионисті көбіне жүзім, оның жемісі мен шырмауықтарды бірге бейнелеп, суреттейді. Дионис культі сонау б.д.д. ІІ мың жылға дейiн дәрiптелдi, кейiн тiптi ұмыт болып кеттi. Гомерде Дионис туралы аз айтылады, бұдан б.д.д. I мыңжылдықтың басында аристократтар арасында оның есiмi танымал болмағанын айқын аңғарамыз.

Дионистiң архаикалық бейнесi ұзын сақалды, есейген ер адамның кейiпiнде суреттеледi. Б.д.д. V-IV ғасырларда Вакханы әйел тәрiздес, нәзiк, жүзiм ұстап тұрған, немесе, басына жүзiм өрiлген тәж киген жас жiгiт ретiнде көре аламыз. Бұл сыртқы тұрпатының өзгешiлiгi – оның культының өзгергенiн көремiз.

Дионистiң Грекияда пайда болуы, оған деген қарсылықтың қандай дәрежеде болғаны жөнiнде бiрнеше аңыздың шығуы да тегiн емес. Сондай аңыздың бiрi – Еврипидтiң “Вакханкалар” атты трагедиясына негiз болған. Еврипид Дионистiң өз аузымен осы құдайдың пайда болу тарихы туралы көркем түрде суреттеп жазады. Дионис Грекияда туған, бiрақ өз отанында ұмыт болып, тек Азияда аты шығып, культі дәрiптеле бастағаннан кейiн ғана, туған жұртына оралады. Грекиядағы Диониске қарсылықтың болуы – оның өз жерiнде бөтен еместiгiнен емес, отанына мүлдем жат салт – оргаизмдi (оргазм – гректің orgao-шектен асқан ләззат, шексіз ләззаттың ең жоғары сатысы) әкелуiнен туған қарсылық.

Нақты вакхалық мерекелер (оргия) Грекияның классикалық кезеңiнде мүлдем белгiсiз едi, осы жаңа элемент Дионистiң культымен бiрге туып, өсiм-өнiм құдайларының наным – сенiмдерiмен біргіп, (мысалы фригийлік Сабасия культы) үйлесе келе, Грекияға тарала бастады.

Динонистi жас кезінде нисейлiк нимфалар (үр қыздары) мен өмiр бойы мас болып, көңiлдi жүретiн, шәкiрт – құдайға адал берiлген шайтан Силен тәрбиелейдi. Силен Дионистің жақсы көретін ұстазы. Бірде Силен мас болып, көштің соңында қалғанда, Мидас патша оны қарсы алып, қонақжайлылық жасайды. Кейін Дионис көшін қуып жетіп, қолына тапсырғанда қуанған Дионис Мидастан не қалайтынын сұрайды. Ашкөз Мидас “қолым тиген нәрсенің бәрі алтынға айналса” деген тілек айтады. Бұл тілегі орындалып, масаттанған Мидас үйіне қайтады. Оның қолы тиген заттың бәрі алтынға айналып, көл-көсір байлыққа батса да, сормаңдай, аш күйде қалып, әбден азапқа түседі. Аузына апарған ас-тамақ бірден алтынға айналып, ашыққан Мидас өлермен күйге ұшырайды. Амалсыз Диониске барып, өзінің бұрынғы қалпына келтіруін сұрап жалбарынады. Дионис бейшара күйге ұшыраған Мидасты аяп, қалпына келтіріп, аштан аман алып қалады. Бұл аңыз әлем халықтарына кең тараған әдеби мұра. Мұнда мифтен гөрі, тәрбие – дидактизм сарыны өте басым келеді.

Дионистiң культы Грекияда екiншi мәрте дәріптеуі жөнінде әр түрлi мифологиялық аңызда көрiнгенiмен, құдайдың нақты Кіші Азиядан Грекияға кеме арқылы жүзiп, сапар шегiп, келгендігі анық айтылады. Гомердің бір гимнінде Дионистiң Икария аралынан Наксос аралына көшкендiгi жөнiнде мынадай аңыз сақталған:

Кездейсоқ кездесіп, алдында тұрған құдай қарапайым адам екен деп қалған қарақшылар, жас, сұлу жiгiттi аяқ – қолын байлап, кемеге отырғызып алып, басқа жерге апарып, құлдыққа сатпақ болады. Бірақ көп ұзамай, қарақшылар таң – тамашаға қалады. Жолда кемеде жүзіп келе жатып, жас жiгiттiң аяқ – қолындағы кiсеннiң сусап, түсiп қалғанын, кеменiң үстi жүзiм бұтақтарының шырмауықтары қаулап, өсiп шыққанының күәсi болады. Арыстан кейпiне айналған (метаморфоза) Дионис қарақшылардың басшысын табанда жұлмалап өлтiредi. Қалған қарақшылар, тек Дионисті алғашында көрген кезде құдай деп таныған адамнан басқасы суға қойып кетiп, сол заматта-ақ дельфинге айналды. Гимндегі суреттелген таңғажайыптар – Дионистiң пайда болуы, шарап субұрқағының шапшуы, шынжырдың өзiнен - өзi сусып түсуi, арыстан кейiпiне айналуы т.б. жайттар Дионистiң бойын-дағы нақты бейне. Аңыздардағы айтылған жайттар ежелгі гректердің бейнелеу өнерiнде Дионисті теке, кейде өгiз, сiлеусiн, арыстан бейне-сiнде жиi суреттейдi, немесе осы аңдардың атрибуттарымен көрсетедi.

Дионистiң қасында серiктерi тиастар (гректiң tiuo – жан ұшырап, қимыл-әрекет жасау) құрамында сатирлар мен вахканкалар (менадалар) ерiп жүргеді. Вахканкалар мен Дионистiң өзiнiң негiзгi атрибуттары қолдарында плюш матамен оралған тирс-таяқша ұстап жүреді.

Әдебиетте Вакханың көптеген есiмдерi мен эпитеттерi бар. Оны Дифирамба (екi рет туған, Диониске арналған гимн осылай аталады), Иакх (бақылдаған), Бромий (жабайылар айқайы), Бассарей (сөздiң этимологиясы түсiнiксiз), Лисий (шешiлiп, босаңсыған). Соңғы есiмi, шарап iшкенде түрлi азап пен қамқор-лықтан босап, шешiлiп, ләззатқа батып, адамның түрлi тиым–тежеудi ұмытуға байланысты қойылған болса керек–тi.

Пан – орман құдайы, жайылым мен табын және бақташылардың иесi, Гермес мен Дриопаның (басқа аңызда Зевстiң ұлы) ұлдары. Оның мүйiзi мен сирағы текенiкi, өйткенi, әкесi Панның болашақ шешесiне сөз салып жүргенде, текенiң кейiпiне енген-дi. Сатиралар жүзiм бұтақтарын ұстап бейнеленсе, Пан олармен салыстырғанда қолына сыбызғы ұстап суреттеледi.

Панның қолындағы сыбызғының шығу тарихы жөнінде жекелей аңыз бар. Бұл аңыз – Аполлонның басындағы лавр шоғырының оқиғасына ұқсас келедi. Орман құдайы Пан сұлу нимфа (үр қызы) Сиринганы сүйiп қалады. Бiр күнi Пан Сирингаға жақын келiп, сөйлеспек ниетін білдірмек болғанда, сұлу қыз жалт қарғанда, ұсқынсыз Панға көзi түсiп, зәресi ұшып, қаша жөнеледi. Пан артынан қалмай, қуа жөнеледi. Жанын арашалаған Сиринга қамысқа айналып кеткенде, Пан сол қамыстан жетi көздi музыкалық аспап сыбызғыны жасап шығарады да, үр қызын есіне алғанда, өзінің қолдан жасаған сыбызғысы сиринганы (Сиринга гректердің сыбызғысы) ойнай жөнеледі.

Қазақ аңыздарында Панның мифтік образы орман перісі Көнаяқққа сәйкес келеді. Оның түрі адам шошырлық. Адам аяғы бара бермейтін, қалың, ну орманда тіршілік ететін Көнаяқ нағыз Пан (паникалық үрей сөзі осыдан бастау алады) сияқты адамдарға қорқыныш әкеліп, зәресін ұшырады. Орманға шыққан адам келе жатса, оны тырп етпей күтіп алып, артынан аңдып көп жүреді. Елден алыс шығып, ұзаған шақта, адамның алдынан шыға келіп, зәре–құтын алады. Аз уақыт өткен соң, жолаушының атын атап, онымен емен-жарқын әңгімелесіп, бағыт-бағдар көрсетеді. Көнаяқ әккі, қу, сөзге шешен келеді. Өзімен бірге ерген жолаушыны майлы ішектей айналдырып, сеніміне кіріп алған соң, шаршаған, дәрмені біткен адамның үстіне қарғап мініп алып, аяқ-қолын қалың қайысымен байлап-матап, өлермен болып, құлағанша үстінен түспейді. Бұл Көнаяқтың іші пысып, ермек ететін қасиеттернің бірі саналады. Өйткені онымен ешкім қатынаспайды, қасына барып сөйлесуден қорқады. Пан да болса, сондай образдардың бірі. Айналадағы тіршілік иелері одан зәрелері қаламай қорқады. Көнаяқ сияқты адамдарға мініп алып, асыр салмаса да, оның жалғыз қалғанда ермек ететіні, мұңдасып – сырласатын музыкалық аспабы сирингасы ғана. Қазақ мифоло-гиясында Панға ұқсас тағы да бір қорқынышты образ Шимұрын. Ол да қалың орманда тіршілік ететін, адамдарға жайсыздық әкелетін қорқынышты бейнелердің бірі.

Жалпы, орман ішінде тіршілік ететін небір кіші құдайлар мен әр түрлі құбылыс иелердің айналасында мифтер мен аңыздар көптеп саналады. Грек мифологиясындағы тау құдайы турасындағы аңыз түркі тілдес халықтардың ішінде де бар. Профессор Бекмұрат Уахатов өзінің “Алтын бастау” деген еңбегінде тау құдайы турасында мынадай пікір білдірген: “Рас тәңірге сыйыну, жаратылыстың кереметті істеріне табыну әр халықтың өмірге, күн көріс кәсібіне, тіршілігіне байланысты әр түрлі болған. Мысалы, ертедегі гректерде күн күркіретіп, найзағай ойнататын, немесе отқа табынып, ұсталық құратын өзге жүзім, шарап құдайы, теңіз құдайы секілді құдайлар болған. Сондай-ақ өмір бойы малшылықпен айналысқан қазақ тіршілігінде әрбір түліктің өз иесі, тәңірісі бар деп ұқса, бірыңғай аңшылықпен айналысқан алтайлықтар әр таудың өз иесі, тәңірісі бар деп түсінген. Сондықтан олар тау иесін шошытып, ренжітіп алмау жағын ойлаған. Алтайлықтардың түсінігі бойынша, тау тәңірісі өлең-жыр шығарып, ертегі айтқан, би билеген аңшыларды сүйген, солардың өлең-жыр, әңгімелерін тыңдаған” десе, рим ақыны Овидийдiң “Метаморфозасында” осыған ұқсас мынадай аңыз айтылады: “Пан Аполлонды музыкалық бәсекеге шақырады” делінген. Ал осы бәсекеге “төрешi болып тау құдайы – Тмол тағайындалады. Жарыс қыза түседі. Аполлон үстіне алқызыл, салтанатты жағдайда ғана киетін шапанын жамылып, жан-жағына такаппарлана қарайды. Аполлон шын мәнінде ұлы еді. Бір бойында ақылдылық пен сұлулық, маңғаздылық пен сырбаздық тұнып тұр. Оның үстіне құдайға тән құдіреттілік бар. Осы қасиетімен – ақ, әсем, жап-жасыл табиғат аясында айналасына нұр шашып, мерекелік сән-салтанат туғызады. Қолына ұстаған алтын кифарасы күн сәулесіне шағылысып, онсыз сұлу бойына ерекше жарасым тапқанын байқап отырған айналадағы жұрт Аполлонға қарап, тамсана күбірлеседі.

Бәсекені бірінші болып орман құдайы Пан бастайды. Аяулы сүйіктісінен қалған асыл көздей құдіретті сирингасынан шыққан сиқырлы дыбыс үні айналаны нәзік тылысымға бөлейді. Табиғат та, айналадағы тіршілік атаулының бәрі де Панның сирингасынан шыққан үнге елітіп, күнделікті таусылмас тіршіліктің қамын мүлдем ұмытып, қоғадай жапырылады.

Аполлон қолына алтын кифарасын алып, ішектерін қаққанда тым-тырыс жатқан тылысым дүние әсем күйге айналады. Ағаштың жапырағы да желдің баяу соққан екпінімен еркелей сыбдыр қағып, сұлу үнге елітсе, тау үңгіріндегі тас түбінен аққан тіс жарар, мұздай таза бұлақ та сылаң қағып, сыбдырлап, кифараның түрлі әуеніне өзіндік үн қосып, әр ішектің дыбысына ілеседі. Әуеннің құдіреттілігіне жетер нәрсе жоқ, Панның да Аполлонның да өнерлері қарапайым адамға берілмеген, олар сонысымен де құдіретті еді.

Төреші тау құдайы Тмол жеңісті ерекше өнер көрсеткен алтын кифараның иесі Аполлонға береді. Шын мәнінде Аполлон осы жеңіске лайық еді. Бірақ аяқ астынан жік шығып, жарысқа түскен құдайлардың ойынына болған Мидас орман құдайы Панның өнерін мадақтауын қоймайды. Тыңдап тұрған музыка мен әннің тәңірісі, бейбіт өмірді сүйгіш Аполлон қаһарына мініп: “Мұндай ақымық құлақтың адамдікі болуы мүмкін емес” деп, Мидас патшаның құлағын созғылап тартып, есектiң құлағы тәрiздес етiп қалдырады.

Мидас құлағын үлкен сәлденің астына тығып, ешкiмге көрсетпей жүредi. Шашы өсіп, сиықсыз бет-бейнесінен шаршаған Мидас еріксіз шаштараз жалдап, қауғадай болып кеткен шашын алдырады. Патшасының құлағын көрген шаштараз таң-тамаша болып, тілге келмей қалады. Патша Мидас бұл құпияны ешкімге айтпа деп тапсырады, егер айтатын болса, өлім жазасына ұшырайтынын ескертеді. Біраз жылдар өтіп, өзi бiлетiн құпияны iшiне сиғыза алмай әбден азапқа түскен шаштараз айдалаға, өзен жағасына барып, шұңқыр қазып, соған, “Мидас патшаның құлағы есектiкi” деп сыбырлап, шұңқырды қайта жауып, үйiне қайтады. Бiрақ, бұл құпияны көп ұзамай бүкiл аймақ бiлiп алады, себебi шаштараздың қазған шұңқырына қамыс өсiп, жел соққанда қамыс “Мидас патшаның құлағы есектiкi” деп сыбырлайды. Сол сыбыр бүкiл елге сол мезетте тарап, Мидастың құпиясы жария болады”.

Пан мен Аполлоның жарысынан кейін, көңілі ештеңеге соқпаған орман құдайы түлкі тұмсығы батпас қалың, ну орман ішіне кетіп, сирингісінен қапалы, нәзік үнді әуенді ойнап, ел алдына шықпайтын болған. Бақташылардың үлгiсi бойынша Пан көшiп-қонып жүру өмiрiн қалайды. Орман аралап, көз көрмес, құлақ естiмес айдаладағы тау үңгiрiнде дем алып, немесе адасып жүрген жолаушыларға “паникалық қорқыныш” үйiрiп, еркiн өмір кешкендi жаны сүйедi. Гректердiң түсiнiгi бойынша, орман құдайлары өте көп, бірақ негiзгi, басты құдай Пан болғандықтан, қалған екінші қатардағы орман құдайларын панискалар деп атайды.

Панискаларға қазақтың аңыздарындағы әртүрі албастылар, тейран мен пері қыздар, көк періштелер сәйкес келеді.

Жоғарыдағы аталған Мидас туралы аңыз Шығыс елдерінің ішінде арабтарда кеңінен танымал болған сюжет. Қазақ жұртына бұл сюжет ислам дінінің таралуы арқылы аңыз әңгімелерімен бірге келсе керек.

Аңыздағы әңгіменің негізгі желісі - адам бойындағы тәрбиелік-адамгершілік мәселесіне арналған. Негізі идеясы - досқа адал, дұшпанға қатал, сөз бен антқа, үәдеге берік болу керектігін мегзеген шығармада Мидастың ақымықтығы мен шаштараздың құпияны берік сақтай алмайтын қасиеті үшін жазаға тартылғаны арқау болған.

Ертеде өмір сүрген қазақтарда да бұл жаман әдет халық арасында қатты сынға алынған. ХІХ ғасырдың бірінші жартысында өмір сүрген белгілі ақын Дулат Бабатайұлы (1802-1871ж.ж) бұл турасында жекелей мысал түріндегі аңыз-дастан да жазған. Оның сюжеті жоғарыдағы аталған патша Мидастың басынан өткерген ақымақтығына ұқсас тип – қылышынан қам тамған, қатал патшаны персонаж етіп алады. Шығармадағы патша Ескендір Зұлқарнайын екені талассыз.

“Таққа мінген бір патша,

– деп суреттейді.

Бір айырмашылығы – Мидастың ақымақ екендігін айғақтайтын деталь - құлағы есектікі болса, көрсе көзі тоймайтын, ашқарақ, тойымсыз, қатал патша ретіндегі тәңірдің жазасы, басына мүйіз орнатады. Екі патша да дәулетті, бастарынан бақ кетпеген пенде болса да жаратушылардың оларға берген жазасы - біреуіне – есектің құлағы да, біреуіне - мүйіз шығарып, елден ерек етіп көрсетеді. Ал ұқсас деталь – екеуінің басындағы шаш өскенде, еріксіз шаштаразды жалдауларына тура келеді. Шаштараздардың есімдері аталмайды, олардың ең басты қызметі - патшаларының басындағы шашты алу да, көргендерін тіс жарып, ешкімге айтпау. Грек аңызындағы Мидас та, Дулаттағы “Қатал патша” да шаштараздардың ауыздарынан шыққан үәделеріне сеніп, жайбарқат өмір сүреді. Ал екі шаштараз көргендерін біреуге айтпаса көңілдері көншімей, бойларына дерт болып жабысып, кеуделері мұңға толады. Дулат Бабатайұлы бұл жайды былай деп бейнелейді:
“Құрбы, құрдас, танысқа

Айтқысы келіп құмартып,

Кеудесі толып шебердің,

Екі көзі мұнартып,

Уақиғаны айтпауға

Бір күннің өзі мұң болды.

Қаға алмады кірпігін,

Қас қарайды, түн болды”

– дейді.

Шаштараздың аузынан шыққан сөзі топыраққа сіңіп, жеті жыл жатады. Жеті жыл өткеннен кейін, өзен қатты тасып, ойылған әлгі шұңқырға бір топ құрақ шығып, өскен құрақ топырақтан шаштараз-дың айтқан сөзін ұғады. Құрақтан сай-сайланы кезген жел естиді.

Онан басқа кім айтты?!

Екі шығармадағы ұқсас детальдар – екі шаштаразды патшалары үстілерін үлде мен бүлдеге орап, не ішем, не жемеймін дейтін күйге келтіреді. Бастарына үй-жай орнатып, мол дәулетке кенелдірсе де екеуі көргендерін айтуға асығады.

Екі шаштараз да көргенін өзен жағасына барып, шұңқыр қазып, сыбырлап айтады. Шұңқырға өскен қамыс-құрақ өздерінің тамырлары арқылы мән-жайды білсе, қамыс-құрақ желге айтады. Жел айналадағы елге болған жайды сол мезетте-ақ жайып салады. Ел білген хабарды патша естіп, қаһарына мініп, айтқан үәдесін орындай алмаған шаштараздың басын алады.

Сұрақтар мен тапсырмалар:
1. Зевс құдайының қазақ мифологиясындағы орны.

2. Аполлонның қазақ аңызындағы аналогі кім?

3. Герместің қазақ мифіндегі ұқсас персонаж?

4. Ұмай ананың грек мифіндегі аналогі?

5. Деметраның мифтегі орны қандай?

6. Гестияның мифтегі орны.

7. Артемиданың шығу тегі.

8. Дулат Бабатайұлының шығармасындағы әйгілі грек кім?

9. Мидас деген кейіпкердің бейнесі.

10. Дионистің мифтегі орны.