История и культура племенных объединений
жүктеу/скачать 3 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- ОРТАЛЫҚ ҚАЗАҚСТАН – ҰЛЫ ОТАН СОҒЫСЫ МАЙДАНЫНЫҢ арсеналЫ
| К.С. Тлеуғабылова,
Қарағанды мемлекеттік техникалық университетінің Қазақстан тарихы кафедрасының аға оқытушысы е-mail: kair_st@mail.ru ОРТАЛЫҚ ҚАЗАҚСТАН – ҰЛЫ ОТАН СОҒЫСЫ МАЙДАНЫНЫҢ арсеналЫ Фашистік стратегтердің ойы бойынша, «Барбаросс» жоспарын сәйкес, Қазақстан аумағы «Гростүркістан» болуы керек. Оған Қазақстан, Орта Азия, Татария, Башкирия, Әзірбайжан, Солтүстік Кавказ, Қрым, Синьцзян, Ауғанстанның солтүстік бөлігі кірген. Фашизмнің басталған агрессиясы бүкіл елді жайлады, соның ішінде қазақстандықтарды. Патриотизмнің жарқын көрінуі еңбекшілердің Отан қорғаушылар қатарына өз еркімен қосылуы туралы жаппай өтінуі болып табылды. Соғыс жылдары іске қосылған әскерге 1 196 164 қазақстандықтар шақырылды. Өнеркәсіпте жұмыс істеу үшін 670 мың адам жұмылдырылды. 700 мыңнан астам Қазақстанның еңбек етушілері еңбек колонналарына шақырылды. Еңбекші әскерлер, көбінесе, қорғаныс объектілерін, қорғаныс бағытындағы кәсіпорындарын, теміржол тораптарын және электр станцияларын салуға қатысты. Қазақстанда Еңбекші әскеріне шақырылған адамдардың салыстырмалы салмағы өте жоғары болды. Сонымен, республиканың әрбір төртінші тұрғыны қорғаныс және майдандық объектілердің құрылысына тартылды. Республиканың ұтқырлық деңгейі екі майданға соғысқан Германиямен салыстырғанда жоғары болды. Егер немістер 12 % елдімекенді жұмылдырса, онда Қазақстанда – 24 % [1, 325 б.]. Бәріне мәлім, соғыстың бастапқы кезеңі өте ауыр болды. 1941 ж. соңына қарағанда Украина, Белоруссия, Ресейдің еуропалық бөлігін Мәскеудің шекарасына дейін қоса жоғалтты, мұнда стратегиялық ресурстар мен өндіріс шоғырланған. Осындай жағдайларда Қазақстанның рөлі өсті. Соғыс қара және түсті металлургия, көмір және мұнай өнеркәсібі өнімдерін, сирек металдар шығарылымын ұлғайтуды талап етті. 1941–1942 жж. Республикаға 220 зауыт пен фабрика, цехтер мен артельдер қайта базаланды, соның ішінде Украина, Белоруссия, Молдавия, Мәскеудің, Ленинградтың 54 зауыт пен төрт фабрика. Соғыс барысында 20 зауыт, фабрика, шеберлік, конструкторлық бюросы эвакуацияланған жоқ. Осы кәсіпорындарды орналастырудың негізгі аудандары Алматы, Уральск, Петропавловск, Шымкент, Семей, Қарағанды, Ақтөбе. Барлығы 1941–1945 жж. Қазақстанда 460 кәсіпорын пайда болды. Республика 85 % қорғасын, 35 мыс, 60 молибден, 65 висмут, 79 полиметалды рудалар беретін болды. Қарағанды кеншілері соғыс жылдары 34 млн тонна көмір берілді, 39 % мұнай өнімі өсті [2, б. 56]. Майдандық вахтада соғыстық сындық кезеңде тылдағы маңызды әскери-өнеркәсіптік база болған ірі одақтық республикалардың бірі Қазақстанның индустриалық ортасы – Қарағанды облысы үлкен рөл атқарды. Әскери кезеңнің жағдайларында біздің облыстың еңбекшілері «Барлығы Майдан үшін! Барлығы Жеңіс үшін» атты ұранымен өмір сүрді және жұмыс істеді. Жылдамдатылған қарқынмен Қарағандыда жаңа кәсіптер мен шахталардың, Қарсақпай мыс қорыту зауытының, Шығыс Қоңырат рудниктерінің құрылысы жүріп жатты. Мысалы, 38 күннің ішінде Жезді марганец руднигі салынды және пайдалануға берілді, себебі осы металдың барлығы өнімі басқыншылық зонасында қалды, ал марганецсіз жоғары қоспалы болатты дайындау мүмкін емес. Соғыстың бірінші күнінде Қарағандының шахталарында, өнеркәсіптік кәсіпорындарында, мекемелерінде жұмысшылардың және қызметшілердің жиналысы өтті. Митингте сөз сөйлей отырып, N 44/45 шахтасының бастығы, аға кенші Т. Күзембаев былай деді: «Әрқайсымыз өз постымызда нақты жұмыс істеуіміз және бұрын бергенге қарағанда көп көмір беруіміз керек. Егер қажет болса, біз кез келген сәтте қолымызға қару алып жауға қарсы жүруге дайынбыз» [3, 70 б.]. Кеңестік адамдардың барлығы сияқты, Қарағанды еңбекшілері Отанымыздың абыройын, еркіндігін және тәуелсіздігін қорғауға, жеңіс үшін барлығын жасауға дайындығын көрсетіп жатты. «Үш адам үшін жұмыс істеу! Көмір – ол да қару. Еңбекте ұрыста сияқты!» - қарағандылықтардың ұрандары осындай болды. Ортақ Отанның қорғаушылар қатарына шақырылған кеншілердің орнын көшкіндерде олардың әкелері, жұбайлары, ұлдары мен қыздары басты. Забойларға зейнеткерлер оралды, шахтада жұмыс істеу үшін жастар мен әйел адамдар оқытылды. Біріншілердің қатарында болып шахтаға Мария Каримова келді, ол көмір өндіру бойынша шебер болды, оның артынан көтергіш машиналардың машинистері N I шахтада Рыспаева және Садуақасова болды. Кеңестік ақпарат бюросы 1941 жылдың желтоқсанында N 3-бис шахтасында кеншілер Ж. Мұқановтың және К. Күлжановтың жұбайлары бірінші әйел-навал соққыштар болғанын хабарлады. Алғашқы соғыс жылдарында «Қарағанды көмір» трестімен 3268 жаппай біліктілік жұмысшылары даярланды, олардың 1354 әйелдер болды. Соғыс көмір өндіруді қарқындату қажеттілігін туындатты. 1941 ж. әскер қосылғандардың қатарына 3 жаңа шахта және 2 көмір разрезі енгізілді, 1942 ж. пайдалануға 28 жаңа көмір горизонттары және 6 жаңа шахта алынды. Көмір алу (млн тоннаны) құрады: 1941 ж. - 7,2; 1942 ж. - 7,0; 1943 ж. - 9,7; 1944 ж. - 10,9; 1945 ж. - 11,3. Қарағанды көмір бассейндерінің салыстырмалы салмағы КСРО көмір алуында 3,8 % бастап 1940 ж. 7,6 % дейін 1945 ж. ұлғайды. Коксталған көмірлерді алу 2,3 есе артты [4, 305 б.]. 39 шахтада 43 мың адам еңбек етті, соның ішінде 35 мың адам соғыс жылдары жұмыс істеді. Бассейн көміршілерінің арасында 12 мыңнан астамы әйелдер болды, соның ішінде 7166 көмір алу учаскілерінде тікелей еңбек етті. Кеңшілер қатары соғыс жылдары көшірілген жұмысшылармен және мамандармен толықты. Донбастан және Подмосковьеден Қарағандыға 10 мыңнан астам жұмысшылар мен мамандар келді. 1941 ж. Қарағандыға А.Я. Пархоменко атындағы Ворошиловград көмірлік машина жасау зауыты көшірілді, оның базасында өнімі Қарағанды облысының, Сібір мен Алыс Шығыс көмір бассейндерінің шахталары мен рудниктеріне кеткен тау-кен өнеркәсібі үшін жабдық шығаратын зауыт салынды. 1942 ж. Жаңа-Қарағанды тау-кен шахталық жабдығы зауытының және машина жасау зауытының құрылысы басталды, байыту фабрикасы қайта құрылды. Қарағанды шахталарының бірі донбастықтармен бірге келген А. Стаханов басқарды. Көмір алуда жаңа механизмдерді енгізу, жаңа шахталық машиналарды игеру және еңбек сыйымды тау-кен процестерін механикаландыру бойынша көмір шахталарының шеберлеріне және инженерлеріне жан-жақты көмекті Қарағандыға көшірілген Мәскеу және Днепропетровск тау-кен институттарының бірлескен ұжымы көрсетті. Соғыс жылдары Балқаш мыс қорыту зауыты өзінің өндірістік аудандарында Кольчугин түсті прокаттау зауытының прокаттау цехін орналастырды. Молибден рудасын әзірлеу бастау алды. Соғыстың соңында Балқаш өнеркәсібі елде балқытылатын қара мыстың үштен бір бөлігін өндірді. Жезқазған еңбекшілері қағаз, жарылғыш заттың, сұйық шынының, карбидтің өндірісін, күрделі запастық бөліктердің және жабдықты шығаруды игерді. 3 есе руда алу ұлғайды. Жезқазған марганец руднигінде соғыс жылдары шикізат алу Еуропа елдерін басып озды. Соғыс күндері қатарға енген Балқаш мыс қорыту зауытының еңбекшілері ерлікпен еңбек етті. Соғыстың қаһарлы жылдары ол өзінде Кольчугин түсті прокаттау зауытының жабдығын орналастырды. Молибден рудасын әзірлеу бастау алды. Қара мысты қорыту 1940-1945 жж. жылдары 203 % ұлғайды. Бұрынғы КСРО-да соғыс жылдары өндірілген әрбір 100 т молибденнен 60 т. Балқаштың «Шығыс Қоңырат» руднигі берді. Соғыстың соңына қарай Балқашта орналасқан өнеркәсіп КСРО-да балқытылатын қара мыстың үштен бір бөлігін өндірді, молибденнен, түсті прокаттау және вольфрам өнімінің маңызды бөлігін өндірді. Сонымен қатар, Жезқазған ауданының өнеркәсібі жарылғыш заттың, шыны, карбид, күрделі запастық бөліктерді және жабдықты өндірісін игерді. Ленинград тау-кен институтының профессорлары Н.С. Грейснер, П.П. Асеев, И.Н. Масленицкий Балқаш мыс қорыту зауытының инженерлік-техникалық жұмысшылармен бірге қоңырат рудаларынан молибденді өнеркәсіптік алудың жаңа амалын әзірледі. Бұл жұмыстар 1942 ж. КСРО Мемлекеттік сыйлыққа ие болды. Әскери сынаулар кезеңінде барлығы руда өндірісі 3 есе ұлғайды. Қарағандыға тау-кен-шахталық жабдықты шығару бойынша кәсіпорындарды көшіру, Қазақ металлургиялық зауытын салу шығыста әскери-өнеркәсіптік базаны кеңейтуді ғана емес, Қазақстан үшін жаңа индустрия саласы - машина жасауды, қара металлургия және химиялық өнеркәсіпті қалыптастыруды білдірді. Орталық Қазақстан еңбекшілерінің алдында қойылған бас міндет – көмір және түсті металл алуды ұлғайтулардан басқа, қарағандылықтардың істері мен кәсіптері майданға көмекті барынша көбейтуге бағытталды. Соғыс жылдары ауыл шаруашылығы өнімінің барлық негізгі түрлерінің нан жеткізу бойынша жоспарлар орындалды. Егістік аудандар 28 % өсті, 1944 ж. дәнді-дақылды мәдениеттер бойынша өсім 30 % құрады, қартоп және жемістер бойынша – 20 % құрады. Қоғамдық мал басы 133 951 басқа ұлғайды, тек бір ғана 1944 ж. облыстың қолхоздары мен совхоздары майданға жоспардан жоғары 70 250 бас берді [5, 51 б.]. 1944 ж. желтоқсанында әрекет етуші кәсіпорындардың құрылысына Қазақстанда алғашқы болат қорытуды жүргізген Самарқанд (Теміртау қ.) поселкісінде қазақ металлургиялық зауыты енді. 1942-1944 жж. Қарағанды көмір бассейнінің тресттері 6 рет МҚК және бірнеше мәрте КОБРОК, ХКК, Қазақстан КП ОК Қызыл Туын жеңіп алды. Облыста 32 % бос қалған жерлердің есебінен егістік аудандар кеңейді: өнімділік – 70 %-ке, жаппай бидай жинау – 124 %-ке, ауыл шаруашылығы жануарларының басы – 79,6 %-ке. Мал шаруашылығын және жоспардан жоғары бидай өндірісін дамыту бойынша Осакаров ауданы Мемлекеттік қорғаныс комитетінің ауыспалы Қызыл Туымен марапатталды [6, 67 б.]. Жоғары сапалы кокстелген көмірлерді алу және тиеу Магниторгорск металлургиялық зауытына. Көмір алу өсімі ең алдымен кеншілердің ерлікті және аянбай еңбек етуімен қолжетімді болды. Соғыс жылдары олармен 45 722 мың тонна көмір алынды, бұл біржарым есе бұрыңғыға қарағанда көп. Қарағандылықтардың Жеңіске қосқан үлесі осындай. Ел Қарағандыдан тек көмір ғана алған жоқ. Қорғаныс мұқтаждығы үшін мұнда мыс, вольфрам, молибден өндірілді. 31-ші шахтаның механигі С. Макаров жұмысшылар тобымен көмір комбайны құрылды, өндіріс процесі жақсарды. 1945 ж. оның сериялық өндірісі басталды. С. Макаров КСРО Мемлекеттік сыйлығына лайық деп танылды. Қарағандылықтарда қорғаныс майданына қаражат жинаудағы патриоттық қозғалыс ыстық ықыласқа ие болды. Алғашқы 5 айда Қарағанды бойынша 1 904 995 рубль аударылды. Жексембіліктің барысында 1941 ж. 17 тамызында Қарағанды облысының еңбекшілері майданға 451 175 руб.аударды. Қызыл әскер үшін осы кезеңде 13 130 жүк, 107 арнайы, 825 жеңіл автокөліктері, 57 мотоцикл, 1538 трактор, 110 118 ат және 10 260 арба жіберілді. Сонымен, бұл көмек жылдан жылға ұлғайды. Фактылар келесіні дәлелдейді: 1941 жылдың 21 желтоқсанында қазақстандықтар қорғаныс қорына 52 млн 354 мың рубль аударды, 1942 жылдың сәуірінде – 95 млн 315 мың. Халық өтеусіз 2970 кг алтын, 372 күміс, 640 платина тапсырды. Құнды заттары болмағандар ауыл шаруашылығы өнімдерін берді. Қарағандылықтар майдан үшін жылы заттар жинауға белсенді қатысты. 2,5 жыл ішінде 37 мың қысқа тон, күрте, шалбар, 24 мың пима, 10 543 бірлік іш киім және 100 мыңға жуық бас киім, қолғап, нәски тігілді. 1942 жылдың ортасында майданға 1 млн 335 мың әр түрлі қатты заттар жіберілді, соның ішінде 79 587 қысқа шуба, 232 244 пима, 32 мыңнан астам қолғап, сонымен қатар 1205 вагон әр түрлі сыйлықтар: ысталған және пісірілген ет, шұжық, шошқа майы, май, ет және балық консервалары, шарап, арақ, темекі, шылымдар, кондитерлік бұйымдар, кептірілген нандар. Тамақ өнімдерін жинау айлығында Ленинград майданының және Невадағы қала жауынгерлері үшін (1942 ж. мамыр-маусым) азық-түлікпен 20 вагон жөнелтілді. 1942 - 43 жж. майданға 94 вагон сыйлықпен кетті. 1944 ж. тағы 10 вагон азық-түлікпен және сыйлықпен жіберілді. Барлығы Орталық Қазақстан тұрғындарымен 52 млн рубль салынды, бұйымдардың маңызды бөлігі асыл металдардан. Қазақстандықтар «Қарағанды Шахтері», «Қарағанды Комсомолы», «Қарағанды Теміржолшысы» танк колонналарының, «Комсомолец Казахстана» жерасты қайығының, «Нұркен Әбдіров» ұшағының, «Қарағанды әйелдері» санитарлық-авиациялық буынының құрылысына қаражат жинау бойынша белсенді жұмыспен даңқы шықты. Адамдар бір ниетпен, бір мейірімділікпен, бір мақсатпен бірлесіп, бірін бірі қолдай келе, Жеңіске жетуге ұмтылды [7, 83 б]. Орталық Қазақстанның тұрғындарымен жоғары және барынша көмегі шахталарды қалпына келтіруде босаған Донбасқа көрсетілді. Сонымен, 1943 ж. және 1944 ж. қысында тау-кен шахталық жабдықпен, техникамен және азық-түлікпен 17 вагон жөнелтілді. Қарағанды облысының еңбекшілері бірнеше рет өздерінің еңбекақыларын майданға Сталинградты, Харьковты және басқа босатылған аудандарды қалпына келтіру қорына аударды. Киров атындағы жұмысшылардың бастамасы бойынша республика бойынша Донбастағы балалар үйінің құрылысына 1 млн. 367 мың рубль жиналды. Чистяков (Торез) қ. 150 орынға арналған балалар үйі салынды, қазіргі күнге дейін Қарағандының патриот әйелдерінің атымен аталуда. Бұл әскери жылдардың естелігі – Қарағанды және Донбасс кеншілерінің, Қазақстан мен Украина елдерінің еңбекшілерінің бауырластығы мен достығының символы. Патриоттық сезімдерді күшейткен және Жеңіске деген сенімді арттырған әдебиет пен өнердегі Отан қорғау тақырыбы қарағандылықтардың рухани өмірінің негізі болды. Әскери ауруханаларға, шақырту пунктілерінде, алқаптық жау тұрақтарын және шахталарға қызмет көрсету бойынша концерттік бригадалар жұмыс істеді. Қазақстандықтармен бірге Қарағандының мәдени өміріне көшірілген Украин қызы Лесяның атындағы Киев драмтеатрының және Мәскеу камералық театрының ұжымдары қатысты. 1943 жылдың 13 шілдесінен бастап 14 тамызға дейін Қарағандыда ақындар айтысы өтті, оған Доскей Әлімбаев, Шашубай Қошқарбаев, Қайып Айнабеков және басқа да республикаға белгілі халық орындаушылары мен композиторлары қатысты. 1943 - 1945 жж. Сары-Арқаның әншілері Балқаш, Жезқазған, Қоңырат, көптеген елдімекендерде айтыс өткізді. Отан қорғаушылардың рухани бейнесі жерлесіміз, әскери тілші, «Шығыс ұлына хат», «Өмір және өлім туралы» атты бірқатар мақалалардың авторы Баубек Бұлқышевтың публицистикалық мақалаларын сипаттайды. Н.Тихонов «қазақ поэзиясының маржаны» деп атаған Қ. Аманжоловтың «Ақын өлімі туралы» поэмасы соғыс жылдарындағы қазақ әдебиетінің жарқын поэмаларының бірі болып табылады. Біздің атақты жерлестерімізбен жарыққа шығарылған шығармалары күресуші елдің рухани арсеналын құраған жұмыстардың қатарына енді. Сонымен, Тәттімбеттің шығармаларының әуендері Е. Брусиловскийдің «Сары-Арқа» симфонияларында пайдаланылды [8, 111 б.]. Елбасы Н.Ә. Назарбаев Ұлы Жеңістің 65-жылдығына арналған өзінің сөзінде былай деп атап өтті: «Теңдесі жоқ ерлік пен қажырлылықты тылда да көрсетті. Республикаға ерлер ғана емес, әйелдер мен балалар да жұмыс істеген ондаған әскери зауыттар көшірілді. Қазақстан Жеңісті қамтамасыз етуде үлкен роль атқарды» [9, 493 б.]. Әдебиеттер тізімі 1. История Казахстана с древнейших времен до наших дней: / очерк. Алматы: 1993. - 415 с. 2. Козыбаев М. Казахстан – арсенал фронта. - Алма-Ата, 1982. – 240 с. 3. Артыкбаев Ж.О. История Казахстана. - Астана: 2004. – 159 с. 4. Великая Отечественная война 1941-1945: энциклопедия / Гл. ред. М.М. Козлов. М.: Советская энциклопедия, 1985. – 801 с. 5. Жумашев Р.М. История Казахстана с древнейших времен до наших дней. Караганда: - 2003. – 115 с. 6. Артыкбаев Ж.О. История Казахстана. Астана, 2004. – 159 с. 7. Могильницкий В.М. Люди победы [художественно-документальное издание]. Караганда: Гласир, - 2010. - 220 с. 8. Казахстанцы в Великой Отечественной войне // Под ред. д.и.н., профессора Б.Г. Аягана. Историко-документальное исследование. Алматы, 2010-640 с. жүктеу/скачать 3 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|