История и культура племенных объединений
жүктеу/скачать 3 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- ХХ ҒАСЫРДЫҢ 1960 - 1980-ШІ ЖЫЛДАРЫНДАҒЫ ОРТАЛЫҚ ҚАЗАҚСТАН
| А.А. Абдрахманова,
Қарағанды мемлекеттік техникалық университетінің Қазақстан тарихы кафедрасының аға оқытушысы e-mail: aardasha@list.ru ХХ ҒАСЫРДЫҢ 1960 - 1980-ШІ ЖЫЛДАРЫНДАҒЫ ОРТАЛЫҚ ҚАЗАҚСТАН Көп салалы өндірістік және өндірістік емес инфрақұрылымды белсенді дамыту, қалалардың, ауылдық аудандардың өсуі, экономика мен әлеуметтік саладағы жетістіктер Орталық Қазақстанда 1960-1980-шы жылдарға келеді. Табиғи ресурстардың байлығы мен оларды пайдалану көмір алуды, қара және түсті металлургияны, металл сыйымды машина жасау, химиялық және мұнай-химиялық өнеркәсібін дамытуды қамтамасыз етті. Көмір өнеркәсібі Орталық Қазақстанның жетекші салаларының бірі болды. Ол 24 көмір шахталарымен және 3 разрезбен ұсынылды. Қарағанды көмір бассейні 6 одақтық, үш автономдық республиканы және 39 облысты жабдықтады, оның көмірінде 14 мың өнеркәсіптік кәсіпорындар, сонымен қатар көптеген шетел мемлекеттерінің кәсіпорындары жұмыс істеді [1, 71 б.]. Орталық Қазақстан осы жылы Республика үшін маңызы зор екенін қазақстандық кокстелген тас көмірдің 100 % осында алынғанын, осында шойын және басқа да көптеген металдардың балқытылғанын айтады. Өзара бір-бірімен өнеркәсіптік тұрғыда байланысты ірі тау-кен өндіруші және өңдеуші өнеркәсіпті дамыту аймақты бірыңғай аймақтық-өндірістік кешенді қалыптастыруға әкелді. Оның негізінде үш өнеркәсіптік торап жатты: Қарағанды - Теміртау, Балхаш және Жезқазған. Орталық Қазақстанның үш өнеркәсіптік тораптарынан едәуір мықты және дамыған Қарағанды – Теміртау болып табылды, оның құрамына Абай, Саран, Шахтинск және бірқатар қалалық типтегі кенттер кірді [1, 73 б.]. Ауыр өнеркәсіп салаларының кешені жеңіл, тамақ өнеркәсібі кәсіпорындарын толықтырды. Олар өнімді, ең бастысы, жергілікті қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін шығарылды. ХХ ғасырдың 70-ші жылдарынан бастап 80-ші жылдарына дейінгі кезеңінде тұрғын-үй массивімен салынған аудан қатты ұлғайды. Көптеген қалаларға эстетикалық түр беру үшін оларда арнайы әзірленген жобалар бойынша ғимараттар мен кешендердің құрылысы жүргізілді. Экономикалық әлеуеттің белгілі бір жоғарылауы, бюджеттің өсуі, денсаулық сақтауда, халықтық білім беруде, құрылыста материалдық-техникалық базаның кеңеюі Орталық Қазақстанда осы кезеңде кешенді әлеуметтік бағдарламаларды жандандыру үшін жағдайлар жасады. Соның ішінде, ауруханалар санын көбейту, жедел жәрдем жұмысын жақсарту жалпы аурушаңдылықты азайтуға мүмкіндік берді, ал Қарағанды Медициналық институты Кеңес Одағында алдыңғы қатардағылардың бірі болды. Орталық Қазақстанда болашақ Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевты қалыптастыру жүріп жатты. Белгілі қоғам қайраткері Ә.Кекілбаев «Казахстанская правда» газетінде 2000 ж. 6 шілдеде Н.Ә. Назарбаевтың 60-жылдық мерейтойына орай жарияланған «Біздің Президент» атты мақаласында оның зауыттағы қызметін әбден әділ сипаттайды: «Көп кешікпей оның осы саладағы жетістіктері, - деп жазды ол, - қалалық, облыстық, республикалық және одақтық деңгейлерде белгілі болды. Қарағанды облысында Нұрсұлтан Назарбаев горновойдан бастап облыстың бірінші басшыларының біріне дейін еңбек жолын өтті» [2, 562 б.]. Н.Ә. Назарбаевтың еңбек еткен жылдары Орталық Қазақстанда (1960-1980 жж.) Қарағанды облысында күрделі өзгерістер болды. Н.Ә. Назарбаев облыстың осы жетістіктеріне өзіндік үлкен үлесін қосты. Оның жұмыс істеген кезеңінде Қарағанды металлургиялық зауытының құрылысы басталып аяқталды. Зауытта шойын өндіру осы уақыт ішінде 17,4 есе, болат өндіру 21 есе, дайын илем 13,5 есе өсті [2, 562 б.]. Жоғары өндірістік көрсеткіштерге Қарағанды көмір бассейні қол жеткізді. Елеулі жетістіктерге Балқаш және Жезқазған тау-кен-металлургиялық комбинаттарының ұжымдары қол жеткізді. Ауыл шаруашылығы масштабтары дамыды және кеңейтілді. Маңызды дамуға облыстың қалалары мен аудандары ие болды. Көп салалы және едәуір дамыған әлеуметтік сала болды. Халықтың тұрмыстық жағдайларында және білім беруді дамытуда, денсаулық сақтауда, мәдениет пен ғылымда жақсы өзгерістер болды. 1960-1980 жж. – бұл Орталық Қазақстанда Қазақстанның басқа аудандарының бірінде бұрын соңды болмаған шаруашылық және мәдени құрылыстың кең өріс алуы іске асырылған уақыты, жалпы даму тарихындағы экономика мен әлеуметтік ортаның дамуындағы жемісті кезеңі болды. Өнеркәсіптік өнімді шығару бес есе өсті. Әсіресе қара және түсті металлургия, көмір өнеркәсібі, энергетика, химиялық және мұнай-химиялық өнеркәсібінде, машина жасау саласында, жеңіл және тамақ өнеркәсібінде ірі жетістіктерге қол жетті. Күрделі құрылыстың қарқындары және өнеркәсіптегі жаңа өндірістік күштерді іске қосу, қалалардың өсуі және халықтың қалалануы, құрылыс аудандарында және өнеркәсіптік кәсіпорындарда еңбекті қарқындату бойынша Орталық Қазақстанға тең аудандар сол кезде КСРО-да көп болған жоқ. Орталық Қазақстанға бүкіл ел жұмыс істеді. Бүкіл елге Орталық Қазақстан жұмыс істеді. Бұл Одақтық орталықтың, Мәскеудің Орталық Қазақстанға деген назар аударған кезеңі болды. Елбасының жоғары мүддесі аймақта ерекше атмосфера құрды. Бұқаралық ақпарат құралдары ежелгі Сарыарқа жеріне деген жастарды қиялға бөлену сезімін оятты. Өзін елде керек, қажет етілетін, керемет ынтамен жұмысшылар, инженерлік-техникалық және басқарушы қызметкерлер жаңадан іске қосылған өндірістік қуаттылықтарда еңбек етті. Мұнда өмір қайнап тұрды, көмір алынып жатты, металл балқытылды, бидай өсірілді. Адамдар өздерінің қабілеттерін белсенді жүзеге асырып жатты, еңбектік ерліктер көрсетіп жатты. Орталық Қазақстан жоғары өндірістік көрсеткіштерге қол жеткізудегі күресте көптеген мықты бастаулар мен көпшілік қозғалыстардың бастаушысы және маңызды экономикалық және әлеуметтік даму көрсеткіштері бойынша көптеген әлемдік және бүкілодақтық рекордтардың отаны болды. Әлеуметтік-экономикалық дамудың жағымды нәтижелеріне қарамастан, күрделі кемшіліктер де болды. Экономиканың дамуына ғылыми-техникалық прогрестің алдыңғы қатардағы жетістіктерінің техникалық деңгейінің артта қалуы да әсер етті. Сонымен, Қарағанды қаласының шахталарында қолмен істелген еңбек деңгейі жоғары болып сақталды. Көптеген көрсеткіштер шындыққа сәйкес келмеді, себебі асырып айтылған болды, көп жағдайда қағаз өнері мен хат жазысу орын алды. Орталық Қазақстанның қалалары мен өндірістерінің пайда болуының және дамуының арнайы ерекшеліктері олардың әлеуметтік дамуының өзіндік ерекшелігіне әсер ете алмады. Өсіп келе жатқан қалаларды жоспарлаудың бар тәжірибесі, ең алдымен, өндірісті орналастыруға жүгінді. Сонымен, Шахтинск қ. кокстелген көмірлердің жеткілікті запасы арқылы пайда болды. Сәтті жылдардың өзінде мұнда әйел адамға жұмыс табу оңай болған жоқ. Синтетикалық жуғыш заттар зауыты, кейін «Ақ-Толқын» АҚ, шикізат базасынан кеншілердің әйелдеріне жұмыс орнын қамтамасыз ету үшін салынған; Абай қ. – Шерубайды игеруге байланысты – Нұра көмір ауданы, және оның дамуы мен перспективалары отын алумен, кеншілердің еңбегімен алдын ала анықталған; Саран қ. игерілетін Саран көмір кенорны маңында пайда болған; Сәтпаев қ. – Қарсақпай мыс кенорнын өндірумен және бір комбинатын салумен байланысты; Қаражал қ. – темір рудалары кенорындарын әзірлеумен және онда Атасу тау-кен байыту комбинатын құрумен байланысты; Теміртау қ. – кейін Республиканың қара металлургия флагманына айналған Қарағанды металлургиялық комбинатына борышты [4, 249 б.]. Орталық Қазақстанда өнеркәсіп алыптарын салу өңдеу және қайта өңдеу өнеркәсібі өндірісінің өсу қарқынын төмендетті, халықтық тұтыну тауарларының өндірісі, тамақ және жеңіл өнеркәсіп кәсіпорындары жеткілікті дамыған жоқ. Орталық Қазақстан ғалымдарының аймақтың табиғи ресурстарын игеруге және өндірістік күштердің дамуына қосқан үлесінің мойындалуы Қарағанды қ. 1983 жылы Қазақ КСРО Ғылым Академиясының Орталық-Қазақстан бөлімін құру болды. Қазақстанда үстем болған жалпыға ортақ еңбек күшінің және шиеленісу жағдайы барлығын және әрқайсысын өз уақытының талаптары деңгейінде болуға міндеттеді. Дәл осы кезеңде ерекше жарқын тоталитаризмнің ортақ аясында екі аймақтық фактордың өзара байланысы мен өзара әрекет етуі байқалды, яғни еңбек құлшынысының керемет күйі мен тұлға энергиясының көрінуі. Әдебиеттер тізімі 1. Козина В.В. Население Центрального Казахстана (40-е годы- конец ХХ века). - Алматы, 2001. – 184 с. 2. Досмагамбетов С.К. Центральный Казахстан: природа и природные ресурсы, события и люди, реформы и развитие. - Алматы, 2003. – 562 с. 3. История Казахстана с древнейших времен до наших дней (очерк). – Алматы: Дәуір, 2010. – 363 с. 4. Даубаев Н. Карагандинский угольный бассейн. - Алматы, 2011. - 322 с. жүктеу/скачать 3 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|