История и культура племенных объединений
жүктеу/скачать 3 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- ОРТАЛЫҚ ҚАЗАҚСТАН АЙМАҒЫНЫҢ ҚАЗІРГІ КЕЗЕҢДЕГІ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУЫ
| М.Ж. Сүлейменова,
Қарағанды мемлекеттік техникалық университетінің Қазақстан тарихы кафедрасының доценті, т.ғ.к. е-mail: smj_46@mail.ru ОРТАЛЫҚ ҚАЗАҚСТАН АЙМАҒЫНЫҢ ҚАЗІРГІ КЕЗЕҢДЕГІ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУЫ Егемендік алуымен Қазақстан дербес дамуға бағыт алып, экономикалық қатынастарды қайта құру бойынша негізгі шараларды жүзеге асыруға кірісті. Орталық-Қазақстан аймағын дамыту нарықтық қатынастарға ауысуға байланысты экономикалық қайта құрулардың әсерімен өтетін болды. Орталық Қазақстан экономикасының негізінде дәстүрлі түрде қара және түсті металлургия, машина жасау, көмір өнеркәсібі, энергетика, химия өнеркәсібі, мал шаруашылығы, тағам өнеркәсібі, құрылыстық индустрия жатыр. Аймақ металлургия мен құрылыстық индустрияға арналған рудалы емес шикізаттың ірі запастарына ие. Ірі барланған және пайдаланылған минералды-шикізат кенорындарының арқасында, отынның молшылығы, сумен қамту және электр энергия көздері арқылы аймақ республиканың әлеуметтік-экономикалық дамуында жетекші орындардың бірін алады. Мұнда машина жасау және металл өңдеу саласының кәсіпорындарын дамыту үшін жеткілікті әлеует бар. Сонымен қатар, аймақ ауыл шаруашылығы өнімдерін қайта өңдеу үшін шикізат базасымен және өндірістік күштермен бай. Орталық Қазақстан экономикасының негізі кен-өндіру және өңдеу өнеркәсібі болып табылады. Аймақта 3 түрлі қара металдың, 29 түсті, 2 қымбат металдардың запастары, 84 түрлі минералдар, сонымен қатар энергия таратқыштары бар: алтын - 2,5 %; күміс - 14 %; мыс - 2,1 %; қорғасын - 1 %; цинк - 14,7 %; никель - 1,4 %; кобальт - 3,5 %; бокситтер - 1,2 %; темір - 5,8 %; марганец - 9,7 %; хром рудасы - 35 %; бариттер - 15 %; фосфориттер - 4,5 % [1, 400 б.]. Орталық Қазақстандық аймақтың жаңа кенорындарды ашуға геологиялық әлеуеті өте жоғары. Мыстың болжамды ресурстары шамамен 30 млн. тоннаға бағаланады (Жезқазған, Қарағанды және Қарқаралы рудалық ауданы), алтын – 600-1000 тонна, қорғасын – 21 млн. тонна, цинк – 23 млн. тонна. Көмірсутекті кенорындары тұрғысынан перспективалы болып оңтүстік-батыс және солтүстік-батыс аудандары саналады. Орталық Қазақстанның кен өндіру өнеркәсібінің үлесі 2012 жылы 9,7 % құрады. Кен өндіру өнеркәсібі көмір алудан, темір және металл рудаларын, сонымен қатар, түсті металдар алудан тұрады. Геологиялық көмір запастары 51 млрд. тоннаға бағаланады. Запастардың басым бөлігі 3 мың км² аймақта қимылсыз жатқан кокстелетін көмірден тұрады. Қарағанды көмір бассейні ТМД елдерінің көмір бассейндерінің арасында едәуір газды болып табылады. Көмір алу кәсіпорындарына «АрселорМиттал Темиртау» компаниясы, «Қазақмыс» корпорациясы, «Шұбаркөл Көмір» АҚ, «СарыаркаEnergy» ЖШС, «Разрез Кузнецкий» ЖШС, ГРК «Satkomir» ЖШС жатады. Жоғарыда көрсетілгендей, өнеркәсіптік өндіріс аймақтың экономикасының негізін құрайды. Мұнда 14,5 % өнімнің республикалық көлемі өндіріледі (100 % - жазық илемдеу, 98 % - дайындамалар түрінде тазартылған мыс, 90 % - мыс рудасын алу, 85 % - тазартылмаған күміс, 30% - тас көмір). Аймақтың жалпы қосылған құнының 50% астамы кен өндіру және өңдеу өнеркәсібінде құрылады. Облыс өнеркәсібінің базалық салаларына өнеркәсіптік өндірістің 90,4 % келеді. Өңдеуші өнеркәсіптің үлесі өнеркәсіптік өндірістің жалпы көлемінде 2012 жылы республиканың өңделетін өнеркәсібінің 78,7 %, және 19,7 % құрады. Өңделетін салалар – бұл қара және түсті металлургия, машина жасау және металл өңдеу, химиялық, фармацевтикалық және жеңіл өнеркәсібі, құрылыс материалдарының өндірісі, жиһаз және тағам өнімдері. Қара және түсті металлургия үлесіне аймақтың жалпы өнеркәсіптік өнімінің 60 % және өңделетін өнеркәсібі өнімінің 75 % келеді. Қара металлургияда Қазақстанның металлургиялық өнеркәсібінің ірі кәсіпорны «АрселорМиттал Темиртау» АҚ жұмыс істейді, ол 100 % шойын және қара металдан дайын илем және 75 % астам болат өндіреді [2, 67 б.]. Түсті металлургияны «Қазақмыс» корпорациясы ұсынады. Жезқазған және Балқаш филиалдарында мыс өндірісінің барлық кезеңдері ұсынылған. Сонымен қатар, салада «Завод обработки цветных металлов» АҚ – Орталық Азияда құю қорытпаларын және мыс негізінде түсті металдардан илем шығаратын жалғыз кәсіпорын. Аймақтың индустриясында маңызды орын машина жасау мен металл өңдеу алады. Саланың жетекші кәсіпорындары «А.Я. Пархоменко атындағы Қарағанды машина жасау зауыты» ЖШС, «Қарағанды құю-машина жасау зауыты» - «Қазақмыс» корпорациясының филиалы, «ҚарТКМаш» ЖШС, ««Имсталькон» Қарағанды металл өнімдері зауыты», «НПФ «Технология» ЖШС, «Kazcentrelectroprovod» ЖШС, «Құрылысмет» ЖШС («АрселорМиттал Темиртау» компаниясының біріккен машина жасау зауыттары) болып табылады. Аймақта тау-кен шахталық жабдықтарды дамытумен айналысатын Қарағанды машина жасау консорциумы құрылды. Резеңке және пластмасса бұйымдарын өндіретін негізгі өнеркәсіптік кәсіпорындар «Карагандарезинотехника» ЖШС, «Сараньрезинотехника» ААҚ, «Восход» ЖШС болып табылады. Химия өнеркәсібінде жұмыс істейді: «Теміртау химия-металлургиялық зауыты» ЖШС, «Монета Дитерджетс жуғыш құралдар зауыты» ЖШС. Құрылыс материалдарын өндірумен «Central Azia Cement» ААҚ және «Қарағанды асбоцементті бұйымдар зауыты» айналысады. Жеңіл өнеркәсіп кәсіпорындары «Гүлден» ЖШС және «Tomiris» ЖШС, «Тулпар» фирмасы болып табылады. Аймақтың экономикасын әрі қарай дамыту үшін өндірістің шикізат салалары маңызды. Азық-түлік және сусындар өндірісі бойынша едәуір ірі кәсіпорындар жылына 4600 тонна өнім беретін «Қарағанды кәмпиттері» АҚ кондитерлік фабрикасы, «Эфес – Караганда» шетелдік кәсіпорны ЖАҚ болып табылады. Зауыттың қуаттылығы жылына 1,5 млн.л. сыра шығару мүмкіндігін береді. Өндіорістің тұрақты дәстүрлері мен үнемі жаңарып отыруы кәсіпорынға жоғары сапалы сыра шығаруға мүмкіндік береді. Қарағанды мелькомбинаты Орталық Қазақстандағы ірі кәсіпорындардың бірі болып табылады. 1996 жылдан бастап ол «Қарағанды-Нан» АҚ құрамына кірді. Осы сәттен бастап өндірістің күрделі жаңаруы, өндірістік ғимараттардың құрылысы басталды. Тәулігіне 540 тонна бидайды ұнға және 400 тонна бидайды жемге айналдыруға қабілетті. Комбинат өз өнімін ТМД елдеріне экспортқа шығарады. «Қарағанды мелькомбинат» ЖШС, «Апрель-Кулагер» ЖШС, «Балқашсүт» ЖШС, «Дамир АА» ЖШС, «Барракуда KZ» ЖШС, «Айза» ЖШС, «Бидай Нан ЛТД и Со» ЖШС, «Қарағанды-Нан корпорациясы» ЖШС кәсіпорындарында өндірістің негізгі қорларын жаңарту жүргізіледі, ол осы кәсіпорындардың өнімдерінің сапасын жоғарылатуға әсер етеді. Құрылыс индустриясы саласында Қазақстанда мынадай ірі цемент өнірушілері қызмет етеді: «CentralAsiaCement» АҚ және «Қарцемент» АҚ. «Сантехпром» ЖШС және «Kaztherm» ЖШС – панелдік радиаторларды шығаруға маманданады, «Караганданеруд» ЖШС және «Техноиндустрия» ЖШС ашық түсті шағылды алады және өндіреді, «Казтрансметалл» ЖШС, «NORD Пром НС» ЖШС және «Нұрхан» ЖШС әр түрлі темірбетон бұйымдарын өндіреді, «Карал PLAST» СП ЖШС – пластмассыдан әр түрлі диаметрлі тораптарды, «Металл Профиль Зауыты» ЖШС – төбе жабатын жұмыстарға арналған металл черепица мен профильденген табақты шығарады. Қазақстан Республикасының жаңа, нарықтық қатынастарға ауысуынан кейін күрделі міндеттер облыстың ауыл шаруашылығының алдына қойылды. Ауыл шаруашылығының жеке салалары бойынша мемлекеттік дотация бітті, өнеркәсіптік тауарларға, жанар-жағармай материалдарға бағалар өсті. Бұрынғы совхоздар негізінде фермерлік шаруашылықтар, ЖШС, АҚ құрыла бастады, олар бойынша совхоздардың мүлігі таратылды. Агробизнесті 6 мың ауыл шаруашылығы құрылымдарына тиімді енгізу мақсатында 2 млрд көлемінде мемлекеттік қолдау көрсетілді. 180 млн. теңге, соның ішінде 299,6 млн. теңге – облыстық бюджеттен. Мемлекеттік инвестициялау субсидиялар мен бюджеттік несиелендіру жолымен бюджеттік бағдарламалар арқылы ғана емес, ауылдық кредиттік серіктестігі сияқты жаңа нысандар мен ауыл шаруашылығын қаржылық қолдау қоры арқылы жүргізілді. Ауылдық кредиттік серіктестіктері мен «Аграрлық кредиттік корпорациясы» АҚ өкілдігі үшін едәуір перспективалық аудандарды анықтау бойынша ауыл шаруашылығы департаменті кезіндегі облыстық комиссясының белсенді жұмысы 2005 ж. 207 ауыл шаруашылығы өндірушілерін біріктіруге және олардың дамуымен 3 ауылдық кредиттік серіктестіктерді Ақтоғай, Шет, Жанарқа аудандарында құруға мүмкіндік берді. Барлығы іске қосылған 7 ауылдық кредиттік серіктестікпен 2005 ж. 80 жобаға 191,3 млн. теңге сомасына жеңілдік несие берілді. Ауыл шаруашылығын қаржылық қолдау қорының филиалымен бірге республикалық бюджеттің қаражаты есебінен пилоттық шағын несиелендіру үшін ауылдық аудандар анықталды. Ақтоғай, Қарқаралы, Бұқар-жырау, Шет және Жанарқа аудандарының үй шаруашылықтарымен 34,2 млн. теңге сомасына 434 кредит алынды. Қалар мен облыстардың арасындағы шефтік байланыстарды жаңартқан ауылды қайта жандандыру бойынша іс-шаралар жоспары экономиканың нақты секторымен және ауылдық аудандармен 2005 ж. ауылға 1 млрд. 829 млн бюджеттен тыс инвестицияларды тартуға мүмкіндік берді. Лизингтік және кредиттік қарым-қатынастарды дамыту бойынша жүйелі жұмыс агроқұрылымдардың энергиямен қарулануды жақсартуға әкелді. 2006 ж. лизингіге бюджеттік бағдарламалар бойынша ауыл шаруашылығы техникасының 56 бірлігі иелікке алынды, соның ішінде 8 комбайн — областық бюджеттен. Бұдан басқа, жеңілдік несиелері есебінен «Казагрофинанс» АҚ арқылы Осакаров ауданында ХТБ орнатылды, Жанарқа, Абай және Бұқар-жырау аудандарында облыстық бюджеттен мамандандырылған агросервистікорталықтарды құруға 260 млн. теңге несиелік ресурстар бөлінді. Агротағамдық бағдарламасын жүзеге асыру кезеңінде іске «Магнитка» ЖШС өндірістік күштері қосылды, Қарағанды қаласында сүт зауыты салынды, құрама жем өндіру және құс сою бойынша «Нұр СХ» және «Аян М» ЖШС, «Кадер» ЖШС диірмен цехтері, «Сары Арка Нан» кулинарлық цехі, «Караганды Нан» желілері жұмылдырылды. Мал мен құс өсіру шаруашылығымен аймақтың барлық аудандары айналысады, бірақ негізгі мал шаруашылығы Бұқар-Жырау – 17,0 %, Қарқаралы – 15,3 %, Шет – 13,9 %, Жанарқа - 11,5 % және Ақтоғай – 9,3 % аудандарында шоғырланған. 2013 ж. ауыл шаруашылығы мәдениетінің егістік ауданы аймақта 996,8 мың гектарды құрады. Едәуір үлкен аудан (67,2 %) бидай және бұршақты дәнді-дақылдармен егілген. Бидай және бұрақ өнімдерін егу құрылымында салыстырмалы салмағы бидайға келеді - 77,8 %. Арпаның үлесі 19,2 %, сұлы – 2,2 %, бұршақты дақылдар – 0,8 % құрайды. Майлы өсімдіктер 32,3 мың гектарға салынды. Майлы дақылдардан егістік зығыр - 88,8 %, сафлор – 67,2 % ұлғайды [3, 2 б.]. Аймақта шетелдік инвесторлардың қатысуымен инвестициялық жобалар сәтті жүзеге асырылуда. Индустриаландыру картасының шеңберінде шетелдік қатысумен келесі жобалар жүзеге асырылды: «КазБелАЗ» «Запас бөліктерін өндіру және техника жинау, «КазБелАЗ» ЖШС. Серіктес ел Беларусь. Жоба 2010 жылдың маусымында іске қосылды, оның жалпы құны – 10 млрд. 500 млн. теңге. Іске қосу басталғалы 3 бірлік техника шығарылды (0,3 %). «БелАЗ» техникасының тораптары мен агрегаттарына күрделі жөндеу жүргізілуде. БелАЗ-7547 карьерлік самосвалды жинау іске асырылады, «Тарту-Стандарт» СО ЖШС сертификациялық талаптарына сәйкес құжаттарды дайындау бойынша жұмыс жүргізіледі Алайда кез келген мемлекеттің экономикалық дамуы қоғаммен, яғни адаммен іске асырылады. Сондықтан, Қазақстанда да, Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың ұсынысымен индустриялық-инновациялық стратегия әзірленіп жатыр, оған ғылымды және кәсіби білім беруді дамыту, денсаулық сақтау, халықтың әл-ауқатын жоғарылату, халыққа кепілді тегін қызмет көрсету көлемі және т.б бойынша бағдарламалар кіреді. Әлеуметтік ортаның даму ерекшелігі, мемлекеттің әлеуметтік міндеттемелерінің негізгі көлемі аймақтық (облыстық, қалалық) деңгейге көп шоғырланатындығы болды. Орталық Қазақстан аймағында әлеуметтік ортаны дамыту мәселелеріне бөлінеді. Әлеуметтік саясаттың негізгі принциптерінің бірі аймақтың экономикасына еңбекке қабілетті халықты тарту болып табылады. Сонымен, «Жол картасы - 2020» жүзеге асыру шеңберінде 2013 ж. қорытындылары бойынша аймақта 3600 тұрғын жұмыспен қамтылды, жеке ісін ашуға 372 адам несиелендірілді, 458 отбасы көшірілді және тұрғын-үймен қамтылды. Мүгедектерге арналған инфрақұрылым объектілерін 100 %-к қолжетімділігін қамтамасыз ету бойынша жұмыс жүргізіледі. Білім беру саласында мектептерді жаңа түрдегі кабинеттермен жабдықтау бойынша жұмыс жалғасуда. 2013 ж. аяғында 86,5 % мектеп Интернет желісіне қосылды. Үлкен жұмыс «Саламатты Қазақстан» Мемлекеттік бағдарламасын жүзеге асыру бойынша жүргізлуде. Сонымен, аймақта диспансерлік есепте тұрған 306 мың ауру тегін дәрі-дәрмекпен қамтамасыз етілді. Жаңа технологияларды енгізу және жетілдіру нәтижесінде 5 мыңнан астам ауру арнайы көмек алды. Аймақтың тұрғындарын медициналық қызмет көрсетуді жақсарту бойынша жұмыс жалғасуда. Әлеуметтік ортада жүргізілетін іс-шаралар облыс тұрғындарының санын көбейтуге әсерін тигізді, қазіргі таңда олардың саны 1369,8 мың адамды құрайды. Сыртқы миграция ағымында миграция қарқындылығы 7,3 % азайды. Республиканың басқа облыстарынан келгендер саны 2,5 % көбейді. Аймақта азық-түлік тауарларының сатылуы және қызмет көрсету (тұтынушылық нарық) сәтті дамуда. 8729 сауда объектілері жұмыс істейді, соның ішінде: 7094 дүкен, 1534 қоғамдық тамақтану объектісі, 58 сауда нарығы және 43 әлеуметтік павильоны, Қарағанды, Сәтпаев, Қаражал қалаларында және Жанарқа ауданында 4 коммуналдық нарығы құрылды. Бұл коммуналдық нарықтарда өнімді 10-15 % төмен бағамен өткізуге мүмкіндік береді. Дүниежүзінің 10 елімен салыстырғанда 2013 ж. аймақтың кәсіпорындары мен мекемелері сыртқы жкономикалық байланыстарды сақтады, соның ішінде 44 елге өнімді экспорттады, 74 елден импортталды [4, 1-2 б.]. Сауда объектілерінде халыққа сервистік қызмет көрсетуді жақсарту үшін сауда операцияларын іске асыру кезінде төлем карточкаларын пайдаланумен төлемдерді қолдану бойынша жұмыс жүргізіледі. Осы мақсатта облыстық әкімдікпен Ұлттық Банкінің Қарағанды филиалымен бірлесіп Қарағанды облысында ақшасыз есеп айрысу жүйесін дамыту бойынша Іс-шаралар жоспары әзірленеді. Қазіргі таңда 2,5 мыңнан астам (2530) POS-терминал орнатылды. Бөлшек тауар айналымының көлемі бойынша Қарағанды облысы республикада екінші орын алады. Сонымен, мықты өндірістік-техникалық базасы мен бай табиғи ресурстары бар Орталық Қазақстан әлеуметтік-экономикалық даму деңгейі бойынша қазіргі кезеңде Қазақстан Республикасын дамытуда маңызды рөль атқарады. Әдебиеттер тізімі 1. Досмагамбетов С.К. Центральный Казахстан: природа и природные ресурсы, события и люди, реформы и развитие. - Алматы, 2003. - 562 с. 2. Региональное социально-экономическое развитие региона /под ред. А.А. Алимбаева. Т.1. - Караганды, 2002. - 374 с. 3. Караганда и Карагандинская область: Энциклопедия. - Алматы: Атамура, 2008.- 528 с. 4. Абдишев Б. Системный прорыв в будущее. Отчет акима области // Индустриальная Караганда, 2014, 18 февраля. жүктеу/скачать 3 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|