Ж. И. Намазбаева Бас редактордың орынбасары
жүктеу/скачать 4,65 Mb.
|
2019 4(61)
| Keywords: self-esteem, adequate self-esteem, low self-esteem, individual, psychological factors, meditation, positive thinking, visualization.
Қоғам дамуының барлық салаларындағы түбегейлі өзгерістер адамды адамгершілік тәрбиені, өзіне және басқа адамдарға құрмет көрсетуді, өзін-өзі тану мен өзін-өзі жетілдіру қабілетін сақтай отырып, динамикалық ортада бағдарлануды және әрекет етуді талап ететін жаңа жағдайларға қойды. Осыған байланысты тұлғаның дамуына себепші болатын, онда одан әрі тіршілік ету үшін қажетті қасиеттерді қалыптастыруға ықпал ететін ішкі факторлардың рөлі артады. Біз толыққанды өмір сүруге және әр түрлі істерде табысқа жетуге кедергі келтіретін ең маңызды проблемалардың бірі төмен өзін-өзі бағалау болып табылады. Өзін-өзі бағалау – адамның өзін өзі, өзінің қабілетін, адамгершілік қасиеттері мен іс-әрекеттерін бағалайтын білімдермен қатар өзін-өзі тану компоненті. Өзін-өзі бағалау деп адамның өзінің маңызды-лығы туралы, қоғамдағы жеке қызметтің маңыздылығы туралы ерекше түсініктерін, сондай-ақ өзін, өзінің жеке қасиеттерін, сезімдері мен эмоцияларын, кемшіліктері мен қадір-қасиетін бағалауды түсінеді. Өзін-өзі бағалау тұлғаның құрылымында орталық білім алады. Ол, ең алдымен, тұлғаның қаншалықты әлеу-меттік бейімделгенін, оның мінез-құлқы мен қызметін реттеуге қабілетті екенін анықтайды [1, с. 21]. Өзін-өзі бағалау тек өзін, өз артықшылықтары мен кемшіліктерін бағалау ғана емес, сонымен қатар басқа адамдардың арасында сапалары мен орнын бағалау болып табылады, бұл өз кезегінде жеке тұлғаның мінез-құлқын маңызды реттеушілердің бірі болып табылады. "Өзін-өзі бағалау" ұғымын енгізген бірінші адам Уильям Джеймс болды. Ол "Психология" атты еңбе-гінде өзінің жеке теориясын ұсынды. Оның теориясында Джеймс жеке тұлғаны 3 бөлікке бөлді: О құрамдас элементтері. Осы элементтерден туындайтын сезімдер мен эмоциялар (өзін-өзі бағалау). Жеке тұлғаның осы элементтерінен туындайтын іс-әрекеттер (өзіне қамқорлық және өзін-өзі қорғау). Джеймс тұлғаның құрамдас элементтері үш топқа бөлді: физикалық тұлға, әлеуметтік тұлға және рухани тұлға. Жеке тұлғаның құрамдас элементтерін зерттеуден кейін ол осы элементтерден туындайтын сезімдер мен эмоцияларды, атап айтқанда өзін-өзі бағалауды қарады. Өзін-өзі бағалау, өз кезегінде, ол 2 түрге бөлінді: өзіне қанағаттану және қанағаттанбау [2, c. 279]. Одан кейінгі тұлға өзінің жеке теория-ларын дамытып, адамның өзін-өзі бағалауын осындай теориялардың әрқайсысының негізінде жатқан философиялық көзқарастардың призмасы арқылы қарастырды. Зигмунд Фрейд адамды су сексуалдық және агрессия ретінде көрсетеді, оның басты инстинктары санаға ығыстырылған. Нақты адам өзін, сондай-ақ өз сезімдері мен іс-әрекеттерінің шынайы себептері мен уәждерін сезінбейді. Сондықтан Фрейд өзін-өзі бағалау туралы аз айтады және негізінен оны суперэго функциясымен байланыстырады [3]. Беррес Фредерик Скиннер өзін-өзі бағалау табиғатын бірнеше басқаша көрді. Ол үшін адамның дамуы мен тәлімі тәжірибе арқылы өтеді. Ол әзірлеген "оперативті оқыту теориясы" адам дамуын жеке тұлғаның қоршаған ортамен өзара іс-қимылының нәтижесі ретінде көрсетеді, ол оң немесе теріс тәжірибе арқылы жүзеге асырылады. Мұндай тәжірибе мінез-құлықтың келесі қайталануын күшейтеді немесе басады. Сондықтан өзін-өзі бағалаудың негізгі қалыптастырушы факторы оң немесе теріс тәжірибе болып табылады. Осыдан жеке тұлға өзі туралы түсінік алады [4, c. 141]. Альберт Бандура ұсынған тұжырымдама Скиннердің бихевиоральды көзқарастарының дамуы болып табылады. Бірақ Скиннерге қарағанда Бандура оқыту тікелей тәжірибе арқылы ғана емес, бақылау арқылы да орын алады деп санайды. Бақылау арқылы алынған тәжірибені, ол "жанама бекіту" деп атады. Мысалы, тест кезінде оның көршісінің конспектісін сәтті толықтыратынын байқайтын студент оң жанама күшейтуді алады және осы студенттің осындай тәжірибені ойнату ықтималдығы артады. Бірақ Бандура-ның пікірінше, адамды реттеуші және оны қозғаушы басты фактор-өзін-өзі бекіту. Бұл процесс адамдар өзіне жетістіктер шегін белгілеген және оны қол жеткізгені, асыра пайдаланғаны немесе сәтсіздігі үшін өзін көтермелейтін немесе жазалайтын кез келген уақытта орын алады. Өз кезегінде, өзін-өзі бекіту немесе өзін-өзі реттеу Бандура үш процеске бөледі: өзін-өзі бақылау, өзін-өзі бағалау және өзін-өзі жауап беру процесі. Мұнда өзін-өзі бағалау ерекше рөл атқарады. Бандура адамның мінез-құлқының кең спектрі өзін-өзі бағалау реакциясы арқылы реттелетін, өзіне қанағаттанушылық, өз жетістіктерімен мақтаныш, өзін-өзі сынауға және өзін-өзі сынауға қанағаттанбаушылық [5, c. 105]. Мінез-құлықты бағалау өзінің жеке стандарттары бойынша жүргізіледі, бұл стандарттар салыстырмалы түрде анықталады, яғни өзін қоршаған ортамен немесе эталондық топтың құндылықтарымен салыстыру арқылы. Сондықтан салыс-тыру факторы өзін-өзі бағалауды қалыптастыруда маңызды рөл атқарады. Бандураның өзін-өзі бағалауы "өзін-өзі бағалау", "өзін-өзі тану" және "өзін-өзі құрметтеу"санаттарында қарастырылады. Бандура өзін-өзі бағалау әрекетін ақыл-ой көрінісі арқылы көреді: "Өзін табысқа жете алмайды деп санайтындар сәтсіз сценарийдің ойлы көрінісіне бейім және бәрі нашар болады деп ойлайды. Табысқа жету қабілетсіздігіне сенімділік мотивацияны әлсіретеді және мінез-құлықты құруға кедергі келтіреді... Өзіндік тиімділігін жоғары санауға бейім адамдар мінез-құлықты қалыптастыру үшін оң бағдарларды қамтамасыз ететін сәтті сценарийді оймен елестетеді және ықтимал мәселелерге сәтті шешімдерді саналы түрде дайындайды". Отандық психологтардан Л.И. Божович, Л.С. Выготский, А.И. Липкина, В.С. Мухин, С.Л. Рубинштейн сияқты авторлардың жұмыстарын айтуға болады. А.И. Липкинаның пікірінше, өзін-өзі бағалау - адамның өз қабілеттеріне, мүмкіндіктеріне, сапа-ларына, сондай-ақ сыртқы келбетіне қатынасы. Отандық психологтар өзін-өзі бағалау кезінде, ең алдымен, адам қызметінің маңыздылығын атап көрсетеді. А.Н. Леонтьев бойынша өзін-өзі бағалау жеке тұлға болатын анықтайтын шарттардың бірі болып саналады. Ол индивидтің мотиві ретінде сөйлейді, оның күтілу деңгейіне, сондай-ақ айналасын-дағылардың талаптарына және өз қалауы деңгейіне сәйкес келуге итермелейді [6, с. 304]. Кеңес энциклопедиялық сөздікте осы ұғымның анықтамасы, өзін-өзі бағалау – субъектінің өзінің жеке ерекшеліктері мен қылықтарын бағалауы. Психологиялық әдебиеттегі "өзін-өзі бағалау" термині индивидтің өздігінен қарым-қатынасының сипатын көрсететін және өзін-өзі құрметтеу деңгейін көрсететін жалпы өзін-өзі бағалауды, өзін тұтас қабылдауды немесе қабылдамау деңгейін көрсететін күрделі жүйе ретінде және жеке тұлғаның жекелеген тараптарына, іс-әрекеттерге, қызметтің жекелеген түрлерінің табыстылығына қатынасын сипаттайтын парциалды, жеке өзін-өзі бағалауды қамтитын күрделі жүйе ретінде түсініледі. Қазіргі психологияда өзін-өзі бағалаудың келесі деңгейлерін ажырата алады: 1) адекватты; 2) жоғары; 3) төмендетілген. Адекватты өзін-өзі бағалау деп адамның өзін, өз қабілеттерін, қасиеттерін және іс-әрекеттерін шынайы бағалауын түсінеді. Жоғары өзін-өзі бағалау – бұл адамның өз мүмкіндіктері туралы бұрма-ланған түсінігі, өз күштері мен маңыздылығын асыра бағалау. Өзін-өзі бағалау төмендеуі – бұл жоқ кем-шіліктерді өзіне қосып жазу немесе оларды төмендету жағына қайта бағалау. Бұл мақаланың негізгі тақырыбы төмендетілген өзін-өзі бағалау терапиясының әртүрлі тәсілдерін қарастыру болып табылады. Оны еңсеру жолдарын іздеу төмендетілген өзін-өзі бағалауды қалыптастыру себептерін түсінбей мүмкін емес. Сондықтан адамда төмендетілген өзін-өзі бағалауды қалыптастыруға әсер ететін факторларды қарастыру орынды болып табылады. Төмендетілген өзін-өзі бағалауының қалыптасу себептері: Тұқымқуалаушылық. Қоршаған орта. ата-ана. Мектеп. Ересектік өмір. Жеке тұлғаның қалыптасуы туралы айтатын болсақ, тұқымқуалаушылық бойынша берілетін ішкі кепілдіктердің әсері туралы айтпауға болмайды. Гиппократ бастаған дәстүр қазіргі уақытта да үлкен қолдауға ие (Фрейд, Юнг, Кеттел, Айзенг, Маслоу, Роджерс, Шелдон). Тұқым қуалаушылыққа аз мән беретін психологтардың арасында Бандура, Эриксон, Скиннер сияқты персонологтарды атауға болады. Американдық психологтар, егер оларды жеке топ ретінде қарастырса, - тұқым қуалаушылық факторлары-ның рөлін мінез-құлықтың детерминанты ретінде азайтады [7]. Кеңес психологиясының мектебі де тұқым қуалайтын факторлардың маңыздылығын арттыру үрдісі болды. Соңғы уақытта жүргізілген психологиялық зерттеулер адамның ішкі әлемі мен мінез-құлқын қалыптастырудағы генетикалық факторлардың маңызды рөлін көрсетті. Мысалы, егіздерде жүргізілген зерттеу эмоциялық тұрақтылық, экстраверсия, альтруизм және ұялшақтық тұқым қуалаушылыққа берілетініне сенімді дәлел береді. Кем дегенде орташа айқындалған генетикалық компоненті бар басқа да жеке ерекшеліктеріне иеліктен айыру, агрессивтілік, жетістіктерге ұмтылу, көшбасшылық, қиял және әл-ауқат сезімі жатады [8, c. 52]. Мәселен, адамның негіздері тұжырымдамада салынады. Сол кезде болашақ тұлға ата-аналардан қасиеттер мен ерекшеліктердің тұтас кешенін алады, және де бала мұра бойынша алған нәрселерді кейіннен өзін толық емес сезінетін мүмкін салаларды ішінара алдын ала анықтайды. Бұл физикалық, ақыл-ой немесе әлеуметтік қабілеттерге қатысты. Физикалық негізінен сыртқы келбетке қатысты. Сондай-ақ өсу, қосу, дене күші, дене кемістіктері мен ауыр аурулардың болуы немесе болмауы маңызды рөл атқарады. Мұның бәрі іс жүзінде өзгермейтін тұрақты болып табылады, олар өмір бойы адаммен бірге болады және ол туралы басқалардың әсерін қалыптастырады, олар жоғары атап өткеніміздей, оның өзін-өзі бағалауына, әсіресе оның ішкі бейнесіне қатты әсер етеді. Бұл фактор әйелдер үшін ерекше рөл атқарады. Ақыл-ой қабілеттері да үлкен рөл атқарады. Олар физикалық сияқты, ішкі жолмен, атап айтқанда, құзыреттілік сезімімен тығыз байланысты. Ақыл-ой қабілеттері өмір бойы дамитын болса да, олар көбінесе осы ерекшеліктерге тәуелді. Негізінен, жоғары ақыл-ой қабілеттері ерлер өмірінде үлкен рөл атқарады, өйткені олар мақсаттар мен жетістіктерге бағытталған. Адамның коммуникативтік қабілеті да маңызды рөл атқарады. Бұл адамның жеке ерекшеліктеріне қатысты. Біріншіден, темперамент. Мысалы, сангвиниктер көбінесе меланхоликтерге қарағанда қоғамда үлкен табысқа ие. Олар компанияны оңай табады, адамдармен жақындасу оңай. Меланхоликтер, кері-сінше, тұйықтыққа, өмірге пессимистік көзқарасқа бейім, олардың ішкі әлемі кейде өте жаралы түсіну қиын және басқа ұсақ-түйектерді елеусіз қабылдайды. Бұл ерекшеліктер осы темперамент тасымал-даушыға деген қандай да бір қарым-қатынасты, басқалардың бағасын және басқалардың тарапынан сыйластық деңгейін қалыптастырады. Өз кезегінде, оны басқалардың қалай бағалайтыны оның өзіндік бағалауына қатты әсер етеді. Мысалы, егер ұзақ уақыт бойы адам онымен сөйлесуді қаламаса, онда бұл жара өмір бойы қалады. Тіпті ол басқа қоғамда және басқа да адамдардың арасында болған жылдар арқылы да, қарым-қатынаста аздаған қиындықтар оларға әлі де қарым-қатынас үшін қолайлы емес деген белгілер ретінде қабылданады, ол одан қашады және ол жағымсыз. Көптеген зерттеулер отандық және шетелдік, адамның өзін-өзі бағалауына құрдастарының, ата-аналардың пайымдаулары үлкен әсер ететінін көрсетті. Бірақ бұл ретте адам өміріне ата - ана қатысуы, ең бастысы, бала кезінде, өзін-өзі бағалау тек қалыптасқанда, оның жалпы өзін-өзі бағалауына, ал құрдас-тары – оның қабілетін бағалауға әсер етеді. Адам туралы барлық пікірлердің жиынтығы балада өзін тануды қалыптастырады, өзіне қатысты бағалау пікірлерінің дамуын ынталандырады. Адамның өзін-өзі бағалау дәрежесі оның зияткерлік қызметінің нәтижелеріне елеулі әсер етеді. Әсіресе, өзін-өзі бағалау төмен адамдарда анық байқалады. Өзін-өзі бағалауының төмендігі алаңдаушылық, депрессия, оқудағы және істердегі "жеткіліксіз" табыстар, адам жақындығынан, бақытынан қорқу; алкоголь мен есірткіге құмарлық, отбасылық зорлық-зомбылық, тәуелділік және жыныстық бұзылулар, пассивтілік, өмірлік мақсаттың созылмалы болмауы және тіпті өзіне-өзі қол жұмсауға дейін алып келеді. Төмен өзін-өзі бағалау серіктің дұрыс емес таңдауында, тек өкініш ғана әкелетін некеде; қандай-да бір дамуды қаламайтын мансапта; бір себептермен үнемі бұғатталатын талпыныстарда; туылмастан өлетін перспективалы идеяларда көрінуі мүмкін. Ол табысқа қуануға қабілетсіздіктен, іске асырылмаған армандар, созылмалы үрейлер мен депрессиялар, ауруларға қарсы төзімділіктің төмендігі, есірткіге тәуелділік, үнемі махаббат пен ризашылықтың жеткіліксіздігінде. Жоғары айтылған төмен өзін-өзі бағалаудың себептері мен салдарын талдай отырып шығаратын қорытынды: төмен өзін-өзі бағалаумен күресу керек. Төмендетілген өзін-өзі бағалауды жеңудің ықтимал тәсілдері, атап айтқанда: Медитация. Визуализация. Позитивті ойлау. Медитациялық емнің негізін Индиялық ғалым Махариши Махеш Йоги 1958 жылы «Адамзаттың рухани өрлеуі үшін» ұранымен, алғаш Америкаға одан кейін басқа елдерге таратып, оның көмегімен әр түрлі ауруларды емдеуге болатынын анықтап, емдік жүйеге ұсынды [9]. Сонымен, медитациялық емдік әдісін «екінші дем алу» – деп психотерапиялық емдеу әдісіне жатқызылды. Медитация қарқынды, терең ойға түсіп, сананың объектінің мәніне енуіне, ойға бір көңіл аударып, сыртқы және ішкі факторлардың бәрін бұзатын факторларды жою арқылы жетеді [10, 94]. Медитация үшін алғышарт – ішкі диалогты тоқтату, яғни, үнемі өзімізбен сөйлесетін әңгімені. Оны тоқтату қиын емес. Мұны істеу үшін басқа бір нәрсеге көңіл аудару керек. Өзін-өзі бағалауы төмен адамдар бір кезде әр түрлі жағымсыз ойларды қайталауға бейім. Яғни, олар бір нәрсеге ұзақ уақыт көңіл бөле алмайды. Мұның кесірінен олар үшін жағымды ойлау қиын болып келеді. Адамдардың көпшілігі теріс оймен тұрақты ішкі диалогта болады, сондықтан медитация көмегі-мен олар ойға тоқтау жасап, бір ойға шоғырлануға үйренуі тиіс. «Визуализация» термині практикалық психологияда кең танымал және ол сіздің өзіңізде дамытқыңыз келетін сипаттың сапасы, сіз алғыңыз келетін нәрселердің бейнелі көрінісі. [11, 7] Визуализацияда ең басты нәрсе – оны өзіңізде бар деп елестету, сезінуге тырысу, бұл мінез-құлықтың сапасы болған жағдайда өзіңізді қалай ұстар едіңіз, солай әрекет ету. Медитацияны практикада қолданып үйренгеннен кейін визуализация жасау және позитивті ойлау оңай болады. Бұл әдістерді қолданғанның өзінде төмен өзін-өзі бағалауды көтеру жеңіл болмайды. Себебі негативте позитивтен көп билік бар. Осы әдістерді күнделікті әдетке айналдыру арқылы позитивті ойлау арқылы позитивті өзін-өзі бағалауын қалыптастырған жөн. Осы себепті мынадай қорытынды айтуға болады: позитивті өзін-өзі бағалау, шын мәнінде тұрақты-лыққа, күшке және регенерацияға қабілеттілікке жауап беретін сананың иммундық жүйесі болып табы-лады. Сау иммундық жүйе өзі адам ешқашан сырқаттанбайтынына кепілдік бермейді, алайда ол ауру-ларға осалдықты төмендетеді және оларды жеңу қабілетін нығайтады. Сондай-ақ сау өзін-өзі бағалау индивид ешқашан алаңдаушылық сезінбейтініне және өмірлік қиындықтардың алдында депрессияға түспейтініне кепілдік бермейді, алайда ол оған аз сезімтал етеді, күш-жігермен жиналуға, соққы көрсетуге және жаңа кезеңге өтуге көмектеседі. Иә, жоғары өзін-өзі бағалайтын адамдарда да өмір кейде аяқтың астына топырақ қағады, бірақ олар тезірек көтеріледі. Қорытындыда атап өту қажет: егер позитивті ойлау, визуализация адамның өзін-өзі бағалауына оң терапевтік әсер етсе, онда бұл әдіс төмендетілген өзін-өзі бағалауды жеңу үшін пайдаланылуы керек. Психологияда төмендетілген өзін-өзі бағалаудан толық босату әкелетін абсолютті терапевтік әдістемелер жоқ болғандықтан, төмендетілген өзін-өзі бағалауды еңсерудің әзірленген әдістемелерін баламалы әдіс-термен толықтыру қажет. Бұл төмендетілген өзін-өзі бағалауды барынша тиімді жеңуге мүмкіндік береді. жүктеу/скачать 4,65 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|