Жалпы лексикографияның зерттелуі
жүктеу/скачать 0,87 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Сөз мағыналарының талдануы
- Көкмойын.
- Фразеологиялық тіркестер
- Мас болып қанға желікті.
- Амал [қане, бар ма, не, нешік] қанша.
- Иллюстрациялық материалдар
- Сөз қолданыстардың тізімі
- Абай.
- Ағайын-туған.
- Ағыл-тегіл еңіреді [еңіреп жылады].
- Ағыт.
- Адамзат.
- Аждаһа. Айдаһар.
Сөздіктің құрылысы Мұқағали тілінің сөздігі 2012 жылы Б. Айдарова мен К. Ботайдың құрастыруымен шыққан жыр кітабы, ақынның «Күнделігі» мен «Қош махаббат» драмалық пьесасы бойынша жасалынбақшы. Сөздікке түсіндірілетін әрбір реестр сөз болып ақын шығармаларында кездесетін дербес мағыналы сөздермен қатар кісі аттары, жер-су атаулары, халық және ру аттарын білдіретін жалқы есімдер де енеді. Кейбір өлеңдеріне тақырып етіп алынған кісі аттары (мысалы: Төлегенге, Зейнолла Шүкіровке, Есенин-Маяковский т.б) шығарма текстінде кездеспейтіндіктен, сөздікке реестр ретінде алынбайды. Лұғаттық мақала Әрбір сөздің өзіндік формасы және барлық мағынасы тұтас қамтылып, алфавиттік тәртіпке салынып беріледі. Зат есім негізгі және туынды түбір күйінде, бірікккен сөздер сол кездегі біріккен қалпында алынады. Сын есім де атау тұлғаның жекеше түрі формасында беріледі де, шырай формалары толықтай қамтылады. Сан есім мен есімдіктердің де өзіне тән қалыптасқан формалары алынады. Етістіктер түбір, туынды түбір ретінде де алынды. Болымсыз тұлғадағы етістіктер кедескен жағдайда реестр етіп болымды түрі берілді. Сондай-ақ -дай; -дей; -ша; -ше формалы сөздер қай сөз табына жаьаьындығына қарамастан реестрге алынады. Сөздікте омонимдер араб цифрымен сөздің шекесіне қойылған белгілер арқылы ажыратылады. Мысалы: Ақ1, Ақ2. Лұғаттық мақала, негізінен, мынадай тәртіппен құрылуы тиіс деп жоспарлануда: 1) реестр сөз; 2) сөздің неше рет қолданылған саны (сөздік толықтай жасалып бітпейінше қойылмайды); 3) сөздің мағыналарына берілетін анықтамалар; 4) сөз мағыналарына келтірілген иллюстрациялық мысалдар және оларға қажетті мысалдар; 5) Мұқағали қолданысындағы әр түрлі грамматикалық формалардың берілген жинақтың қай бетінде кездесетіні нұсқалған тізім; 6) әр түрлі тұрақты сөз тіркестері мен лексикалық тіркестері және оларға қажетті мысалдар; 7) Мұқағали қолданысындағы әр түрлі грамматикалық формалардың берілген жинақтың қай бетінде кездесетіні нұсқалған тізімі (тұрақты сөз тіркестеріне қатысты). Ажырат. Бөліп алу, жіктеу, айыру. Тіл күрмеулі. Тірісің деп жұбатамын көңілімді, Құшағымнан ажыратпай ала кеттім өмірімді («Түс»). Ажырата: 116; ажыратпай: 94. Ақ-қарасын ажыратты. Құтқарды, босатты.Тұяғында тұлпардың жатқан арын Ажыратар арасын ақ, қараның. Қайтсын жұрттың қармана даттағанын, Шүу, жануар, тұлпарым Ақтабаным! («Шүу, жануар»). Ажыратар: 47. Тақырыптық сөздің мағыналары бірнешеу болған жағдайда әр мағынаны араб цифрымен көрсетіледі. Белгілі бір мағынаға тән әртүрлі реңктер көлбеу қос сызық белгісі (//) арқылы ажыратылады. Мысалы: Ақтар. 1. Бір нәрсенің ішін түгел ашып қарау, бір нәрсені іздеу. Қайырлы түн, ғалымдар! Ақтарыңдар ақылды, Тыныштықты тойлаңдар. Рахмет, әкелдіңдер атомды, Енді соны ажал етпеуді ойлаңдар («Қайырлы түн»). Ақтарыңдар: 75; ақтарды: 95. 2. Ыдыстың ішіндегі нәрсені төгу, төңкере салу, қотару. Үнсіз кітап оқылды да, аударылды парақтар, Үнсіз үшеу отырды да, ақтарылды шараптар. Қулығы ма, шындығы ма, үй иесі мас болды, Жас арудың жанарына мөлтілдеген жас толды («Жұмбақ»). Ақтарылды: 84. 3. Іштегі мұң-зарын сыртқа шығару, айту. Қапаста жатсадағы күрсінбеген, Жомарт менің жүрегім дүрсілдеген. Міне, соның жасырмай алуан сырын, Ақтарайын, ел-жұртым білсін деп ем («Ажалға»). Ақтарам: 43; ақтарайын: 11. Ақиқат. Табиғат пен қоғамдағы санадан тыс және одан тәуелсіз өмір сүретін заттар мен құбылыстардың адам танымының тіжірибеде тексерілген толық бейнесі. Тірі жансың айлаң бар, шалымың бар, Көрсетші қанша сенің қарымың бар. Адалдық ақиқаттан сомдап соққан, Тасқа салсам мұқалмас қаруым бар (« Тура қара көзіме»). Ақиқат: 40; ақиқаттан: 35. // Даусыз, дәл, айқын, анық. Солай болды... Бәрі ақиқат... Әлде есімнен алжастым... Мынау жатқан бөз орамал – орамалы Қарғаштың... («Бөз орамал»). Ақиқат: 100. Сөз мағыналарының талдануы Әр реестр сөзден кейін саны көрсетілуге тиіс, одан кейін ақын қолданған жеке сөздердің мағыналарына белгілі жүйе бойынша талдау жасалыну керек. Ақын шығармаларының құрамындағы сөздерге «Қазақ әдеби тілінің сөздігі» негізінде түсінік беріледі. Автор сөзді бірнеше мағынада қолданса, сонша рет анықтама жазылады. Сөздікте алдымен сөздің негізгі (заттық) мағынасы, одан кейін қосымша (ауыс) мағынасы, соңынан ақынның өзіндік сөз қолдану нұсқасы (егер сөз көп мағыналы келген жағдайда) көрсетіледі. Мысалы: Ақ1. 1. Қардың, сүттің түсіндей ақ түс... 2. Ауыс. Адал, кінәсіз, жазықсыз... 3. Окказ. Арақ, ішімдік... Стильдік белгілер Әлеуметтік қолданысы шектеулі бейәдеби қарапайым элементтер Қарап. белгісі арқылы беріледі. Бұл белгі қарапайым сөз дегенді білдіреді. Мұндай сөздердің мазмұны төмен болады, бір нәрсе жайында баға бергенде, мағынасы тым оғаштау сезіледі. Бұлар әдеби тілдің шеткері айғағында болып, көбіне қарапайым тұрмыстық қатынаста қолданылады. Мысалы: Көкмойын. Қарап. Арақ. Иісі танауыңнан таңдайға ұрып, Табақта ет, қазы жатыр қарны айрылып. Бес минутсіз он екі, әлі отырмыз, Атақты көк мойынға салмай құрық («Жыл әкелген жыр»). Атақты: 89. Сөйл. деген стильдік белгі кәдімгі сөйлеу тіліне тән сөзді мағынаны білдіреді. Сөйлеу тіліне тән, яғни бейресми қарым-қатынаста, емін-еркін жағдайда, ауызша түрдегі тілдесуде қолданылатын сөздердің мағыналарын аңғартып тұрады. Бұлар көбінесе кітаби, бейтарап мәндегі сөздердің синонимі іспеттес болып келеді. Мысалы: Ап. Сөйл. Алып етістігінің қысқарған формасы. Көктем келді. Өмірдің келешегі, Көкпен бірге дүркіреп тел өседі. Сағым қыздың ап қашып орамалын, Асыр сап тентек жігіт-жел еседі («Біздің көктем»). Ап: 55, 60, 67, 72, 76, 80(2), 90, 93(3); аппын: 93; апты: 83. Сонымен қатар ақынның жеке өзіне ғана тән сөз қолданысындағы сөздерді Окказ. деген стильдік белгі нұсқап тұрады. Мысалы: Ақ. Окказ. Арақ, ішімдік. Өмірің түлкі емес қой атпен қуған, Алда, ұлым, ойын-күлкің, бақ пен думан. Жылдарың ақ қой өзі кір шалмаған Жақсы ендеше ақ затты ақпен жуған («Жыл әкелген жыр»). Ақпен: 90. Фразеологиялық тіркестер Лұғаттық мақалаға (сөзтізбеге) алынған сөздің барлық мағынасы түсіндіріліп болған соң, фразеологиялық тіркестер азатжолдан сөздік мақаланың дербес бөлігі ретінде алфабит тәртібімен беріледі: Бәйге алды. Озып шығып жүлдеге ие болды. Шаппай бермен бәйгені ала ғой деп, Жүрмісің жүйрік емес, шалағай деп?! Ұл тапқанда ұлы анам боза ішіпті, Қалжасына бақандай қара қой жеп («Қарт ақынның дегені...»). Бәйгені ала ғой: 71. Фразеологиялық тіркестер «Қазақ әдеби тілінің сөздігі» негізінде беріліп, қосымша грамматикалық формалары көрсетілмек. Сонымен қатар ақынның өзі жасаған фразеологиялық тіркестеріне «Ақын бұл жерде пәлендей мағынаны бейнелеп отыр» деген түрде сипаттама түсінік берілді: Мас болып қанға желікті. Қанға тоймады, жауыздықты жаны сүйді, аяушылық таныту дегенді білмеді. Соғыстан соғыс... Соғыстың, досым, неліктен? Сөзіне ердің фашистің Мас болып қанға желіккен! Алдады фашист сені де, Әкелді қайғы еліңе («Неміс жұмысшыларына хат»). Мас болып қанға желіккен: 12. Мағынасы күңгірт, жеке қолданылмайтын сөзден кейін қос нүкте қойылады да, одан кейін фразатіркес кіші әріппен, қарайтылған қаріп түрінде берілді: Ар2: ар жақ. Қарсы жақ, арғы бет. ...Түсімде қызым мені шақырады, Өзеннің ар жағында отыр, әні... Ғафу, балам, ғафу ет бара алмаймын, Мен деген жер бетінің «ақымағы» («Майгүлге»). Ар жағында: 15, 101. Фразеологиялық тіркестің құрамындағы белгілі бір сөзді оның мәндес, синонимдес түрімен ауыстырылатын жағдайда, мәндес сөз тік жақшаға алынады: Амал [қане, бар ма, не, нешік] қанша. Қолдан келер шара, лаж жоқ. Менің де әкем келер еді алпысқа, Амал нешік, жоқ боп кетті тартыста. Амал нешік, селдір сақал қарт ұста, Ауылында жүрер еді балта ұстап («Алпысқа келдіңіздер»). Амал қанша: 48 (2), 96, 104; амал не: 12, 73, 83; амалым не: 124; амал нешік: 48, 69 (2), 9. Фразеологиялық тіркестің құрамындағы етістік басыңқы сыңар болған жағдайда етістік сыңары ашық рай қалпына келтіріліп енгізіледі. Ал, ақын шығармаларында қолданылған, бірақ ашық рай түріне түсіруге көнбейтін кейбір етістік формалары сол қалыптасқан күйінде берілді. Мысалы: Құлағын кесіп ал. Окказ. Қарсы қайрат істеп көр. Жойқын дейді... Жойқын болса, несі бар?! Жойқын күштің жомарттығын есіңе ал. Жойқын дария, әне, тасып барады, Мықты болсаң, ал, құлағын кесіп ал...(« Жойқын дейді?!»). Құлағын кесіп ал: 107. Иллюстрациялық материалдар Реестр сөздің әрқайсысына, омонимдердің, фразеологизмдердің бас-басына Мұқағали Мақатаев шығармаларынан мысалдар келтірілді. Келтірілген мысалдар мынадай тәртіппен беріледі:
Алынған мысалдар 2012 жылы Б. Айдарова мен К. Ботайдың құрастыруымен шыққан жыр кітабында қалай берілсе, солай алынды, яғни сол формасы сақталып жазылады. Мұқағали Мақатаев прозаларынан алынған мысалдар тым ұзақ болып келген жағдайда текст қысқартылып алынады. Егер сөйлем текстінің басынан емес, орта шенінен қысқартылған жағдайда, қалдырылған сөздердің орнына көп ноқат қойылады. Ақынның өлеңдері сөздікте өлең үлгілерімен емес, қара сөздің жазылу тәртібімен алынады. Бірақ өлеңнің әрбір жолы бас әріппен беріліп отырады. Алынған әрбір мысалдан кейін ақынның нысанадағы жыр жинағының беті көрсетіліп отырады. Мысалы: Аждаһа: 118; аждаһалар: 119; аждаһаны: 118. Сөз қолданыстардың тізімі Жоспардағы сөздікте грамматикалық формалар сөз мағыналарына келтірілген иллюстрациялық мысалдар және оларға қажетті мысалдардан кейін және әр түрлі тұрақты сөз тіркестері және оларға қажетті мысалдар соң көрсетіліп, қай беттен алығаны нұсқалады. Грамматикалық формалар «Абай тілі сөздігіндегідей» жүйеге негізделіп құрылды. Мәселен реестр сөз зат есім болса, ең алдымен, оның жекеше түрінің септелуі, сонан кейін көпше түрінің септелуі, сонан кейін тәуелдік формаларының септелуі белгілі грамматикалық жүйемен алынды. Реестр сөз етістік болса, белгіден кейін алдымен етістіктің райлары (тұйық, бұйрық, ашық, шартты, қалау райлар), бұлардың алдымен болымды түрі, одан кейін болымсыз түрі берілді. Рай формаларынан соң етістіктің көсемше, есімше формалары келтірілді. Бұларды да өзара болымды, болымсыз болып келуіне қарай бірі бұрын, екіншісі соң берілді. Сөздікте етістіктер түбір, туынды түбір алынып, мағыналары ашылып көрсетіледі. Қалған сөз таптары да осындай тәртіппен орналастырылды. Сөздікті жасау барысында құрылым-құрылысы жағынан әлі де көптеген алып-қосатын түзетулер болуы мүмкін. Енді біз сөздіктің алғашқы бастамаларынан ұсынатын боламыз: Абай. Кісі аты. ...Ұлы емес Абай жалғыз сахараның, Мен емес, солай деген аталарым. Сол Ұранды ұрпаққа апарамын, Мен қазақ- Абай болып аталамын («Дала данышпаны»). Абай: 37 (2), 63; Абайды: 37. Абай. Ықылас, ынта, назар. Абай болды. Сақ болды, алды-артын байқады. Сабай берме тайыңды, қара қасқа, Мерт боларсың мына бір жағалатса. Алды-артың алай-түлей шақ адаспа, "Абай бол" деп бітеді сана басқа. Тізгініңді тарта тұр, қара қасқа, Байқап-байқап жүргейсің, бала, жаста!? («Шүу, жануар»). Абай бол: 47. Абдыра. Асып-сасу, аптығу, қысылу. Жайғасып алып, жазира жазық мақпалда, Келіншек-жастық базарлап барын жапқанда. Абдырар еді алыстан қарап ақ таулар, Бар тірлік тегіс мас болып жатқан шақтарда («Келіншек-жастық...»). Абдырар: 35. Автор. 1. Белгілі бір көркем шығарма, ғылыми еңбек, жобаны жазған адам, соның иесі. Автор дейтін риза-қош болушы еді ондайда, Керісінше, суретшіміз бір тұңғиық шомды ойға («Бөз орамал»). Автор: 96. 2. Ауыс. Белгілі бір жағымды не жағымсыз оқиғаға, жайтқа себепкер болған адам. Қадірлі аға, қайырымды жан ғой Ібекең, Күнекең болса, еркелеп жүрген іні екен. Апыр-ау деймін, алайда осы қуаныштың, Әдеби тілмен, авторы нағыз кім екен?!(«Тарту»). Авторы: 73. Аға. 1. Туыстас ер адамның жас жағынан үлкені. Қайғы түссе басына бір ағаның, Қалай ғана шыдап мен тұра аламын. Жасын сүртіп солардың, бірге жылап, Бірге күліп солармен, жұбанамын («Кем болып»). Аға: 49, 58, 71, 73, 122; ағаның: 14, 43; ағалар: 131; ағам: 58, 79, 135; ағаңменен: 47. 2. Жалпы жасы үлкен ер кісіге қарата айтылатын сөз. – Кешіріңіз, аға, - дейді, - кешіріңіз, жақсы аға, Ондай ойым болған жоқ-ты, берілгемін басқаға («Бөз орамал»). Аға: 100(2). Ағай. Өзінен үлкен ер адамды, ұстазды құрметтеу, сыйлау мәнәндегі атауыш. Шежіресін талай жыл, талай заман, Ыждағатпен айтасың, ағай, маған. Бабалардың өзі жоқ, ізі жатыр, қала орантып, егін сап, мал айдаған («Шежіресін талай жыл...»). Ағай: 107, 128. Ағайын. 1. Аталас, туысы жақын, ата-бабасы бір, бауырлас, рулас адамдар. Туған жерге бармап едім бастан асып жұмысым, Ағайындар әңгіме етіп, аңсады ма туысым («Түс»). Ағайындар: 94. 2. Қалың жұртқа қарата айтылатын қаратпа. Мақұл дейін, кінә өзімде, өзіме айып тағайын, Ақ жаныма, пәк жаныма қалай күйе жағайын. Адалсың ба, қолыңды бер, сенен тәлім алайын, Арамсың ба, аулақ-аулақ маңайымнан, ағайын! («Міне, тағы ашу келіп алқымыма тығылды»). Ағайын: 79; ағайындар: 34, 92. Ағайын-туған. Жақын туыс, бауырлас адамдар. Ағайын-туған адамдар. Туыстығы басым, жақын адамдар. Таулар, Сулар, Аралдар. Ағайын-туған адамдар. Қамыстар, Шилер, Бейіттер. Қажыған күйлер, кейіптер («Менің Отаным»). Ағайын-туған адамдар: 9. Ағат. Жаңсақ, жаңылыс, теріс, қате. Соғыстан соғыс... Соғысқан кімдер? Есіңде, досым, сені мен біздер. Болса да ісің ағат тым, Амал не, маған оқ аттың («Неміс жұмысшысына хат»). Ағат: 12, 129. Ағатай. Жасы үлкен ер адамды, болмаса туған ағаны не туысқанды құрметтеп сыйлағанда немесе оған жалынғанда айтылатын сыпайы қаратпа атауыш. Жойқын дейді?! Жойқын деген жалған ғой. Жорамалмен жойқын болып қалған ғой. Ағатай-ау, Әму деген, расында, Жойқын емес, жүйткіп жатқан арман ғой («Жойқын дейді?!»). Ағатай-ау: 107. Ағаш. Әртүрлі тұрмыстық бұйымдар, жиһаз жасау мен құрылыста және отын ретінде қолданылатын діңі қатты жуан өсімдік. Алдымда менің адасып кеткен тұр арман, Айыру қиын бейнесін сұрғылт мұнардан. Жетілмей жатып жемісін мұның кім алған? Алдымда менің ағаш тұр көктей қуарған («Жырласам ба екен»). Ағаш: 85; ағашпен: 109; ағаштар: 125. Мама ағаш. Окказ. Ат байлайтын ағаш, діңгек. Ақтабан атым қайда ала қашпа, Тарт көлденең, байлама мама ағашқа. Ей, бала, ағаңменен жағаласпа, Бала деген артына қарамас па? («Шүу, жануар»). Мама ағашқа: 47. Ағыл-тегіл. Көл-көсір, орасан мол, асып-тасқан. Дала, рақмет саған! Ырыс қосып жатырсың ырысыма, Ағыл-тегіл жүректен нұр ұшыра, Алтыныңды толтырып уысыма, Дала, рақмет саған! («Рахмет, дала»). Ағыл-тегіл: 46, 89. Ағыл-тегіл еңіреді [еңіреп жылады]. Егіліп жылады, көз жасын көл қылды, етегі жасқа толды. Армандап Адам сұрады, Ақ таулар – іштен тынады, Азан сап тұрып ақ бұлттар, Ағыл да тегіл жылады. Ақ нөсер, бар ма арманың?.. («Арманың бар ма?»). Ағыл да тегіл жылады: 135. Ағынды. Ағыны қатты, ағысты. Мен оның күнін сүйем, түнін сүйем, Ағынды өзен, асқар тау, гүлін сүйем. Мен оның қасиетті тілін сүйем, Мен оның құдіретті үнін сүйем («Отан»). Ағынды: 64. Ағыс. Ағым, қозғалыс, тарам. Жылдар, жылдар... Қаншама алыстадың, Қаншама өзен өзгертті ағыстарын. Уақыт озды, сен бірақ қалыспадың, Уа, армысың, арысым, данышпаным! («Дала данышпаны»). Ағыстарын: 38. Ағыт. Босату, шешу. Әзіл қолмен әзер-әзер төс қалтасын ағытты, Қанға тиген орамалды уысына алыпты («Бөз орамал»). Ағытты: 99; ағытып: 127. Ада. Түк жоқ, жұрдай, құр алақан. Мұрша берме ойлауға, сарқырама, Қысыр ойды түгесші, сарқып ада. Тасқа біткен бір шоқ гүл, кеудеме біт, Таста нең бар мейрімсіз, қалтырама («Сағындым ғой»). Ада: 126. Адал. Ар-ұяты күшті, ақ ниетті, таза (адам). Мақұл дейін, кінә өзімде, өзіме айып тағайын, Ақ жаныма, пәк жаныма қалай күйе жағайын. Адалсың ба, қолыңды бер, сенен тәлім алайын, Арамсың ба, аулақ-аулақ маңайымнан, ағайын! («Міне, тағы ашу келіп алқымыма тығылды»). Адалым-ай: 105; адалсың: 79. Адалдық. Ізгілік, тазалық, имандылық қасиет. Алла- ақиқат. Аллаға сеніп өтем, Адалдық пен ақиқат серігі екен. Адаспаймын, Аллама сеніп өтем, Арамдыққа баспаймын- жолы бөтен! («Сатқан емен»). Адалдық: 35, 40, 79; адалдығына:111; адалдықты: 79. Адам. 1. Адамзат өкілі, кісі. Таулар, Сулар, Аралдар.Ағайын-туған адамдар. Қамыстар, Шилер, Бейіттер. Қажыған күйлер, кейіптер («Менің Отаным»). Адам: 38, 39, 62, 65, 68, 71 (3), 84, 106 (2), 111 (2), 135; адамның: 68, 73, 110 (2), 129; адамға: 67, 106;адамды: 62, 69, 74, 106; адаммен: 74; адамдар: 9, 66, 71 (2), 119; адамдардың: 106; адамдарға: 36; адамдардан: 123; адамбыз: 74. 2. Ауыс. Халық, жұрт, көпшілік. Неге жыламасын?! Бәрі де жылаған. Жылай жүріп, жылай жүріп шыдаған. Түнек болып келе жатқан тажалға, Аттануда, аттануда тірі адам («Неге жыламасын?!»). Адам: 57, 71, 89, 109 (2). 3. Кім болса да, қайсыбір, қандай да бір кісі. Еденді сырлап, іргені сырлап, қалаған, Шатырын жауып, орнатып газды жаңадан. Терезе салып, асфальт төсеп аулаға , Екі-үш жыл бойы сіңірді-ау еңбек сан адам («Тарту»). Адам: 73, 102; адамға: 128. 4. Өзіндік мінез-құлқы, ой-өрісі, түр-тұрпаты бар ерекше жеке тұлға. Жырласам ба екен, жыласам ба екен, білмеймін, Алдымда тұрған адамды мынау кім деймін?! Алдымда менің адасып кеткен арман тұр. Жылатсам ба екен, жұбатсам ба екен, білмеймін?! («Жырласам ба екен»). Адам: 60, 124; адамды: 85. Момын адам. Есерлігі жоқ, ешкімге соқтықпайтын, салмақты, жуас кісі. Кес-кестеп кісі жолын торымаған, Осында тірлік еткен момын адам. Қаншама тырбанса да шаруаның, Дәулеті бір-біріне қорымаған («Бұзылған үй»). Момын адам: 114. Тірі адам. Окказ. Барша адам деген мағынада. Неге жыламасын?! Бәрі де жылаған. Жылай жүріп, жылай жүріп шыдаған. Түнек болып келе жатқан тажалға, Аттануда, аттануда тірі адам («Неге жыламасын?!»). Тірі адам: 57 Адамгершілік. Адам бойындағы қоғамдық талапқа сай ізгілікті, инабаттылықты білдіретін ахлақ ұғымы. Аймалап жатса, ашынып барған баласын, Айығып, сергіп, басылып бір сәт қаласың. Ағытып қойып, адамгершілік жағасын, Ағасың тынбай, ағасың , Жайық, ағасың («Ата Жайық»). Адамгершілік: 127. Адамдай. Адам сияқты, адам тәрізді. Тереңнен тартып нәр алмай, Теңізде жүру жөн бе екен? Қайығы батқан адамдай, Қармаған талды мен бе екем?! («Шабындықта»). Адамдай: 92. Адамзат. Бүкіл адам баласы. Адамзаттың ғұмырларын ойрандауға қол қойған, Қиян-кескі қатал соғыс, қиян-кескі қан майдан («Бөз орамал»). Адамзаттың: 96. Адас. 1. Жол таба алмай сенделу. Содан бері күн өтті, айлар өтті, Айлар өтті, арман боп ойлар өтті. Алатаудың төсінде сайрандаған Ақмаралым адасып қайда кетті? («Ақмарал»). Адассақ: 39; адасып: 34, 134; адасыпты: 67; адасқан:86; адасармыз: 39 (2); адаспа: 80 . 2. Ауыс. Теріс бағытқа түсу, қателесу, жаңылысу, шатасу. Сабай берме тайыңды, қара қасқа, Мерт боларсың мына бір жағалатса. Алды-артың алай-түлей шақ адаспа, "Абай бол" деп бітеді сана басқа. Тізгініңді тарта тұр, қара қасқа, Байқап-байқап жүргейсің, бала, жаста! («Шүу, жануар»). Адасып: 85(3), 124; адаспа: 47; адаспаса: 64. Адастыр. Басқа бір жаққа, жолсызға бағыттау, бағдарынан айыру. Айналамда дүрлікті ауыл болып, Адастырдың басыңа бағың қонып.Құйын болып жылғадан бастадың да, Сардалаға жоғалдың сағым болып («Ат суара барғанда жылғаға мен...»). Адастырдың: 104. Адуын. Ешкімді бетіне қаратпайтын өр мінезді, өр көкірек, шайпау. Адуын жүрдім қашанда, Адымым алшақ, бекем бой. Арындап кеткен асауға, Ауыздық керек екен ғой («(Л-ға)»). Адуын: 42, 55, 86. Адуын жүрді. Окказ. Тартынбай, асқақ жүрді. Адуын жүрдім қашанда, Адымым алшақ, бекем бой. Арындап кеткен асауға, Ауыздық керек екен ғой («(Л-ға)»). Адуын жүрдім: 42. Адым. 1. Жүру кезіңді екі аяқтың ара қашықтығы, қадам. Адуын жүрдім қашанда, Адымым алшақ, бекем бой. Арындап кеткен асауға, Ауыздық керек екен ғой («(Л-ға)»). Адымым: 42. 2. Ауыс. Іс-әрекет, ұмтылыс, қарқын. Шашымның санап әр ағын, Таңырқай берме, қарағым. Санаулы басқан әр адым, Отыздан асып барамын («Отыздан асып барамын»). Адым: 14. Адым жер. Тым жақын, қол созым, онша алыс емес, қысқа қашықтық. Шаңқай түс. Бала үрейлі, таңданады. Соқыр деуге қимайды, арланады, Екі қолы ербеңдеп, қайран кеуде, Аттай алмай адым жер қарманады («Масақ»). Адым жер: 110. Адымым алшақ. Окказ. Алшаңдап, емін-еркін жүру мағынасында. Адуын жүрдім қашанда, Адымым алшақ, бекем бой. Арындап кеткен асауға, Ауыздық керек екен ғой («(Л-ға)»). Адымым алшақ: 42. Адыр. Бір-біріне ұласып, тұтасып жатқан биік қырқа, дөңес жер. Адырлар, жонжар, шатқалдар, Аспанды тіреп жатқандар, Айтылды нелер мақтаулар, Арманың бар ма, ақ таулар? («Арманың бар ма?»). Адырлар: 135. Ажал. Өлім, қаза. Сексенде селкілдеген Ахметті, Ажал келіп ақыры бақыл етті. Бұйырғаны қартыңа бұл өмірден Айналасы алты кез ақырет-ті («Күй қалса ғой»). Ажал: 75, 76, 93, 95. Аждаһа. Айдаһар. Ауыс. Обыр, озбыр, қорқау, жауыз. Біздер жеңдік! жоқ болып, жаралы боп. Біз қуандық алдымен қаралы боп. Қарсы тұрдық аждаһа алдында біз, Туған жердің аязы, бораны боп («Біздер жеңдік»). Аждаһа: 118; аждаһаны: 118; аждаһалар: 119. Ажырат. Бөліп алу, жіктеу, айыру. Тіл күрмеулі. Тірісің деп жұбатамын көңілімді, Құшағымнан ажыратпай ала кеттім өмірімді («Түс»). Ажырата: 116; ажыратпай: 94. Ақ-қарасын ажыратты. Құтқарды, босатты. Тұяғында тұлпардың жатқан арын Ажыратар арасын ақ, қараның. Қайтсын жұрттың қармана даттағанын, Шүу, жануар, тұлпарым Ақтабаным! («Шүу, жануар»). Ажыратар: 47. Ажырату. Ажырат етістігінің қимыл атауы; айырылу, айырылып қалу. Інім айтса, бас изедім; ағам айтса, көш көрдім. Жанның бәрін жатырқамай, жақсы дедім, дос көрдім. Араларын ажырату мұншама ауыр болар ма, Адалдық пен арамдық деп аталатын қос белдің («Міне, тағы ашу келіп алқымыма тығылды»). Ажырату: 79. жүктеу/скачать 0,87 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|