Жалпы лексикографияның зерттелуі
жүктеу/скачать 0,87 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Азан.
- Айны.
- Ақ-қараның арасын ажыратты.
Азалы. Уілдеп соққан өкпек (жел). Әжем есімде. Әрнеге қозбайтұғын, Әріден көп әңгіме қозғайтұғын. Темір керней есімде... Боран үрсе, Азалы үнін аңыратып боздайтұғын («Отыз бесінші көктемім»). Азалы: 52. Азамат. Кәмелетке толып ер жеткен адам, жігіт. –Ал, енді сен азаматсың!,- деп маған, Арбасына ортырды да кетті ағам, Тағы да бір қайырылмас па екен деп, Тозаңдатқан қара жолды бетке алам («Неге жыламасын?!»). Азамат: 106; азаматсың: 58. Азан. Мұсылмандарды тәуліктегі бес уақыт намазға ерекше мақаммен дауыстап шақыру рәсімі. Азан салды. Айқай салды, шатақ шығарды, жылады. Армандап Адам сұрады, Ақ таулар – іштен тынады, Азан сап тұрып ақ бұлттар, Ағыл да тегіл жылады. Ақ нөсер, бар ма арманың?.. («Арманың бар ма?»). Азан сап: 135. Азан-қазан. У-шу, айқай-ұйқай. Қажып тұрмын, несіне жасырайын, Әкелші, ата, бар болса насыбайың. Азан-қазан шулаған қапақ бастан, Құрып кеткір даң-дұңды қашырайын («Жұмыстан соң»). Азан-қазан: 81. Азап. 1. Шариғат заңдары бойынша істеген күнәсі үшін берілетін жаза. Жаратушы жалғыз ием, қуат бер, Азабымды, тозағымды жеңейін. Жаратушы жалғыз ием, шуақ бер, Өзіме де, өзгеге де төгейін (« Я, Жаратушы Аллам!»). Азабын: 129; азабымды: 36; азабыңнан: 41. 2. Ауыс. Ауыр бейнет, мехнат, қиыншылық. Айшылық жол... Шөлдейсің, зарығасың, Армандайсың, аңсайсың, сағынасың. Жол азабын көресің, көресің де, Ашынасың, біресе бағынасың («Өлең деген...»). Азабын: 63; азаппен: 73. Азға(ы)н Түр-тұлғасынан айырылған, азып-тозған, шаршап-қажыған. Баянсыз жылдарым бар текке кеткен, Бейшара жандарым бар өкпелеткен. Әлде мені тірлікте масқаралап, Өмірдің азғаны боп өт демек пе ең?! («Ажалға»). Азғаны: 11. Азын-аулақ. Аздаған, біраз. Осынау азын-аулақ тәтті өмірді Өайтер еді өткізсем сәл көңілді. Аялдашы, бой жазып бір түзейін, Өкінішпен ұзатөан күндерімді («Ажалға»). Азын-аулақ: 11. Ай. Жылдың он екіден бір бөлігін қамтитын мезгіл. Отыз-отаз бір күндік мерзім. Мейлі күн, мейлі айлар, жылдар өтсін, Өкініп, опық жейтін мезгіл жетсін. Шынайы саған деген махаббатым Өміріңе қарыз боп бірге кетсін ( «Не айтам саған...» ). Ай: 99, 109, 113; айлар: 11, 34 (2), 98. Айлар өтті. Окказ. Айлар жаңарды, ай артынан ай ілесті. Содан бері күн өтті, айлар өтті, Айлар өтті, арман боп ойлар өтті. Алатаудың төсінде сайрандаған Ақмаралым адасып қайда кетті? («Ақмарал»). Айлар өтті: 34 (2). Ай. Түнде жарық сәуле шашып тұратын аспан денесі. Тік тұр ол. Қырын қарап сай-салаға, Күн- көркі, Көк- мекені, Ай - шағала. Қалғымай қанша жылды өткерді екен, Тәкаппар Тянь- Шаньдағы қайсар аға? («Хантәңірі»). Ай: 56, 59, 61, 115; айдың: 83; айды: 57, 59, 111; айың: 74. Ай туды. Өліарадан кейінгі жаңа айдың алғаш көрінген кезі. Ай туыпты шалқалап , Шатынап аяз болар ма?! Тыныстай қапты шартарап, Шарқ ұрып дауыл соға ма?! («Қабағы таудың қатулы»). Ай туыпты: 59; туған айды: 59. Айғай. Дауыстың көтеріңкі шығуы. Тау өзені тентек қой, тасып жатыр, Ақ көбігін аспанға шашып жатыр. Арғы жаққа отарын өткізе алмай, Бала шопан айғайға басып жатыр («Тау өзені...»). Айғайға: 72. Айғайға басты. Окказ. Үсті-үстіне айғайлады, барынша қатты дауыстады. Тау өзені тентек қой, тасып жатыр, Ақ көбігін аспанға шашып жатыр. Арғы жаққа отарын өткізе алмай, Бала шопан айғайға басып жатыр («Тау өзені...»). Айғайға басып: 72. Айғыз-айғыз. Тілім-тілім, шимай-шимай. "Жол деген көп далада да, қия белде, жондарда Адаспа, ұлып, андап басқын, ұрынбағын орларға", - Деп соқпақпен ғазиз анам аттандырған мені үйден, Бетіндегі әжіміңдей айғыз-айғыз жолдарға («Соқпақ»). Айғыз-айғыз: 80. Айғыр. Үйірге түсетін еркек жылқы. Бір шиша зәһар бұйым ба, тәйірі, ақпанда, Соқпаған аңдып, сотқарлау қыстың жолының, Сорлаған айғыр баса алмай тұрса солығын. Қызулау қосшы саусағын үрлеп қолының, Жүрдік деп енді жағасын түрсе тонының («Бір шиша зәһар бұйым ба...»). Айғыр: 105 (2). Айда. Малды алдына салып жүргізу. Астыңа дүлдүл ат беріп, Қиямен тауға айдайын. Қияннан, кәне, ат келіп, Алдыңа биік байлайын («Жүр...»). Айдайын: 64; айдады: 82; айдаған: 107. Айдала. 1. Құла түз, елсіз дала. Апта жүріп, ай жүріп, Аңызаққа ұрынбан. Ат-тұрманнан айрылып, Айдалада жығылман. Әр ауылға қайрылып, сусын іздеп бұрылман («Самұрыққа міндім бе...»). Айдалада: 113. 2. Оқшау, алыстау жер. Міне, осылай өлеңің кілті деген, Құйттай жүйкең қалмайды сілкімеген. Аттанам деп алысқа, айдалада Адаспаса болғай-ды шіркін өлең («Өлең деген...»). Айдалада: 63. Айдын. Жайылып, шалқып жатқан су алабы, үлкен көл. Ақ көлің айдын төсін шимайлаған, Сұлулар жатыр сені қимай далам. Аққу боп неге ғана жаралмадым, Адам боп өзіме-өзім сыймай барам («Аққулар, қош болыңдар»). Айдын: 124, айдында: 131; айдының: 127. Айқара. Шалқайта, кеңінен. Қайырлы түн, Ақ аспан! Боз көрпеңді айқара жап иыққа, Сенің нұрың тыныштықпен жарасқан, Қайырлы түн, ұйықта! («Қайырлы түн»). Айқара: 74. Айқыш-ұйқыш. Ерсілі-қарсылы , бірін-бірі қиып өткен шым-шытырық, айқасып жатқан, ілік-шатыс. Секектеп желетін де сен мемес пе ең, Төпектеп еклетін де сен емес пе ең, Ақ бұлт пен қара бұлттың арасында, Алапат айқыш-ұйқыш төбелес пе ең! Сен солай болмағанда елемес ем, Сені мен найзағайға теңемес ем («Шау тартып қалыпсың-ау...»). Айқыш-ұйқыш: 62. Айла. Амал, тәсіл, әдіс, қулық, ылаж, шара.Тірі жансың айлаң бар, шалымың бар, Көрсетші қанша сенің қарымың бар. Адалдық ақиқаттан сомдап соққан, Тасқа салсам мұқалмас қаруым бар (« Тура қара көзіме»). Айла: 60; айлаң: 35. Аймақ. Әкімшілік аумақтық бөлініс, өлке, өңір, атырап. Таныс маң, таныс аймақ, таныс мекен, Оңаша ойымменен алыс кетем. Со бір жылы неліктен аңғармаған, Отары қарияның алыста екен («Жыл әкелген жыр»). Аймақ: 88. Аймала. Құшақтау, құшып сүю, сипалау, иіскеу. Аймалайсың жанымды күлкіңменен, Тамағыңнан айналдым бүлкілдеген. Недейсің сен бұртиып, айтшы, сәулем, Қытықтаған жүректі бір тілменен? («Бесік басында»). Аймалаймын: 94; аймалайсың: 65; аймалайды: 91, 99; аймаласа: 88; аймалап: 127 (2) ; аймалаған: 122. Айна. Ауыс. Жарқын бейне, көрініс. Ақ қыздар, айна қыздар қайда маған?! Жас арманым жастықта жәйнамаған. Қолаң қара шаштарым, қош болыңдар, Ынжық емес, пысықтар аймалаған!.. («Ақ қыздар, арым таза алдарыңда»). Айна: 122. Айнал. 1. Айнала жүру, төңіректеу, айналсоқтау, орағыту. Айналғанда аядай қалашықты, Алдымыздан кішкентай Ана шықты, Қырда отырған ауылға апаратын, Жалғызаяқ соқпақпен адасыпты («Сәби Ана»). Айналып: 80; айналған: 70; айналғанда: 67. 2. Бір күйден екінші күйге ауысу, ауу. Биікті нағыз көргенде, Жүрегің лобып айналсын. Биіктен қарап дөңдерге, Даңғаза басың ойлансын. («Жүр...»). Айналсын: 65. 3. Қайтып оралу, қайта келу. Ұшар ма ең қанат байланып? Қалар ма ең, әлде, ойланып? Келер ме ең менің қасыма, Періштем болып, айналып? («Тымырсық күндей тамызда жаңбыр көксеген»). Айналып: 134. 4. Жақсы көру, емірену. Сақалыңнан айналдым, қарт-бабалар, Ұрпағыңа не айтасың артта қалар? О, тірі шежірелер қалдырыңдар, Қанеки, нелерің бар салтқа жарар? («Мен қарапайым қарттарды сүйемін»). Айналдым: 65, 70, 102. Аруағыңнан айналдым! Окказ. Аруақты құрметтеу, сыйлау, қадірлеп, пір тұту мағынсында. Алматының жерінде атам жатыр, Жалғыз бейіт құлазып жапанда тұр. Қайтсем сені қоршаймын қыш дуалмен, Аруағыңнан айналдым, атам батыр! («Алматының жерінде...»). Аруағыңнан айналдым: 35. Айнала. Төңірек, маңай. Белгісіз қыр аса ма, сай бара ма, Асығады осы өмір қайда ғана?! Көшін тартып барады шіркін жастық, Оянғасын қарасам айналама («Заулап өткен»). Айналам: 88; айналама: 55; айналамда: 94, 103; айналаң: 96. Айнала. Төңіректете, маңайлата, айналдыра. Бір тал масақ мүсінін салмақ болған, Тас ағашпен айнала шарбақталған. Жұдырықтай қарт зергер құлан ұрып, Құлын мүше оралып, саңлақтанған («Масақ»). Айнала: 109. Айналайын. Еркелету, көңіл-күйін білдіретін «қарағым», «қалқам» мәніндегі қаратпа атауыш. Мен бақыттымын, Бақытты жерде туылдым. Айналайын Қарасаз, Қасиетінен суыңның («Қарасаз»). Айналайын: 100, 121. Айналасы. Бар болғаны, не бары, бар-жоғы. Сексенде селкілдеген Ахметті, Ажал келіп ақыры бақыл етті. Бұйырғаны қартыңа бұл өмірден Айналасы алты кез ақырет-ті («Күй қалса ғой»). Айналасы: 76. Айналысу. Айналыс етістігінің қимыл атауы. Шұғылдану, әрекеттену. Шаруаның баласы болғасын ба, Шаруамен айналдым он жасымда. Майдандағы әкеме оқ жібердім, Айырбастап күлшемді қорғасынға («Отыз бесінші көктемім»). Айналдым: 52. Айны. Аяқ астынан өзгеру, бұрынғы бағыт-бағдарын бұзу. Айнымас үміт. Окказ. Өзгермес, тұрақты үміт. Жеттім-ау, Жеттім-ау шөлдедім, Шөлдедім, сен неге келмедің? Өміріме еш тағат таптырмас Айнымас үмітім сен бе едің? («Жол ұзақ...»). Айнымас үмітім: 50. Айран. Сиырдың, қойдың, ешкінің сүтіне мәйек, ашытқы қосылып ұйытатын сүттен жасалған қышқыл дәмді ұлттық тағам. Су сұраса сүт берген, айран берген, Қартайып қалыпсың-ау, қайран жеңгем! Қарғаның валетіндей едірейіп, Қасыңа мына біреу қайдан келген («Қайран жеңгем»). Айран: 128. Айт. 1. Сөзбен ой-пікірді білдіру, ауызша сөйлеу. Не айтам саған, жаным-ай, не айтам саған, Кете бердім жолменен шайтан салған. «Қолда барда алтынның қадірі жоқ», Қиын екен қосылып, қайта аңсаған («Не айтам саған...» ). Айтушы: 65; айт: 66, 100; айтпа: 59; айтшы: 41, 65, 81; айтты: 96; айтса: 79; айта: 51, 53, 59, 71, 94; айтам: 10 (2), 75 (2), 101; айтасың: 70, 107; айтайын: 94; айтып: 63, 97; айтыпсың-ау: 80; айтқандарын: 94. 2. Ауыс. Тапсыру, сұрау. Ұрпағыңа айт. Әкеңнен басталғасын, Әрі қарай жалғасын, тасталмасын! «Әулие кеп түнеген орын» емес, Алып бір масақ болсын, тас болмасын! Ұрпағыңа айт... аяқсыз тасталмасын... («Масақ»). Айт: 110. Айта алмады. Ауызы бармады; жеткізе алмады. Мен жатырмын жырларымның бір шумағын айта алмай, Ал, тіршілік өтіп жатыр, өтіп жатыр байқалмай («Түс»). Айта алман: 53, 71; айта алмай: 16, 94. Ашық айтқан сөз. Жасырмай, бүкпей айтылған сөз . Окказ. Тура қара көзіме, тура қара, Тура қара көзіме, тура қара, Ашық айтқан сөзімді бұрмалама. Ақиқаттың алдында бүгежектеп, Тағатысыз байталдайын сырғанама («Тура қара көзіме, тура қара»). Ашық айтқан сөзімді: 35. Пікір айтты. Өз ойын білдірді. Картинадан көзге қораш еш кемшілік таппадық, Сегізіміз сегіз түрлі пікір айтып, мақтадық («Бөз орамал»). Пікір айтып: 96. Хабар айтты. Сәлем жолдады, жеткізді, білдірді. Айдың да кеткісі жоқ көк бетінен, Табандап жатып апты етпетінен. Күн түнге таңнан хабар айтып еді, Жұлдыздар үркіп кетті бет-бетімен («Таң алдында»). Хабар айтып: 83. Айтақта. Ит қосу, «айтақ-айтақ» деп итті өшіктіру. Жаз болса, жорға мініп жайтақтаған, Күз болса, қойшы жаны жәй таппаған. Отырған іркес-тіркес қойлы ауылдан, Қым-қиғаш үн шығады айтақтаған («Қойлы ауылда»). Айтақтаған: 75. Айту. Айт етістігінің қимыл атауы. Көп айтушы едің тұнықты. Тұнықты нағыз көр енді. Алдында бұлақ тұрыпты, Батыра көрме денеңді («Жүр...»). Айтушы: 65. Айтыл. Көңілдегі ой пікірдің сыртқа шығарылуы, сөйленуі, білінуі. Жылдарым менің, жылдарым Жазылмай қалған жырларым. Айтылмай жүрген сырларым, Ақтармай жүрген мұңдарым, Жылдарым, қайран, жылдарым («Жылдарым менің, жылдарым»). Айтылды: 134; айтылар: 10, 16; айтылмай: 16; айтылмаған: 101. Айтыс. Қарсы сөйлеу, дауласу, пікір таластыру; тартысу. Айтыстық та. Жазғандарын көбінесе сынадық. Сегіз ақын біріктік те бір суретші құрадық! («Бөз орамал»). Айтыстық: 95. Айтысу. Айтыс етістігінің қимыл атауы; сөз сайысына түсу. Ақындықты кемсінді ме, қалдық біздер өкпелеп, Айтысуға даяр тұрмыз суретшімен жекпе-жек («Бөз орамал»). Айтысуға: 95. Айшылық. Өте алыс, шалғай деген мағынадағы қашықтық өлшемі. Айшылық жол... Шөлдейсің, зарығасың, Армандайсың, аңсайсың, сағынасың. Жол азабын көресің, көресің де, Ашынасың, біресе бағынасың («Өлең деген...»). Айшылық: 63. Айық. Ауыс. Сейілу, сергу. Аймалап жатса, ашынып барған баласын, Айығып, сергіп, басылып бір сәт қаласың. Ағытып қойып, адамгершілік жағасын, Ағасың тынбай, ағасың , Жайық, ағасың («Ата Жайық»). Айығып: 127. Айыл. Ер-тоқым ауып кетпес үшін көліктің бауырынан, шабынан тартып қоятын құр не жалпақ қайыс тартпа. Аймалап жатса, айдының аппақ нұр сеуіп, Сауығып қалам, сақалыңа анау бүркеніп. Айылымды алып пенделік дейтін мәстектен, Жоғалттым көзін, бүйірден мықтап бір теуіп («Ата Жайық»). Айылымды: 127. Айып. Жазық, кінә. Мақұл дейін, кінә өзімде, өзіме айып тағайын, Ақ жаныма, пәк жаныма қалай күйе жағайын. Адалсың ба, қолыңды бер, сенен тәлім алайын, Арамсың ба, аулақ-аулақ маңайымнан, ағайын! («Міне, тағы ашу келіп алқымыма тығылды»). Айып: 79, 133; айыбын: 129. Айып тақты [қойды]. Кінәлады, жазғырды, қылмысты деп санады. Мақұл дейін, кінә өзімде, өзіме айып тағайын, Ақ жаныма, пәк жаныма қалай күйе жағайын. Адалсың ба, қолыңды бер, сенен тәлім алайын, Арамсың ба, аулақ-аулақ маңайымнан, ағайын! («Міне, тағы ашу келіп алқымыма тығылды»). Айып тағайын: 79. Айыпта. Кінәлау, сөгу, жазғыру, қаралау. Картинада өмір, өлім, қауіп-қатер, оқ ұшқын, Құдіретті емес, жауыздығын айыптап тұр соғыстың («Бөз орамал»). Айыптасаң: 117; айыптап: 96. Айыр. Бүтін нәрсені екіге бөлу. Дірілдеп біраз тұрды да, Гүрілдеп ала жөнелді. Аспанды құдай ұрды ма? Айырар ма екен төбемді! («Таудағы нөсер»). Айырар:136. Айыр. Қос тармақты, екі ашалы, екіге жарылған. Қарлығашым, келдің бе, қаршығадан саумысың? Аман-есен жеттің бе, айыр құйрық нау-құсым? Оралдың ба тағы да өзің өскен ұяға, Оралдың ба, сүйіктім, екеуің де бармысың? («Қарлығашым»). Айыр: 59. Айырбаста. Бір заттың орнына баспа-бас екінші затты алмастырып алу. Шаруаның баласы болғасын ба, Шаруамен айналдым он жасымда. Майдандағы әкеме оқ жібердім, Айырбастап күлшемді қорғасынға («Отыз бесінші көктемім»). Айырбастап: 52, 67. Айыру. Айыр етістігінің қимыл атауы. Танып білу, ажырату, анықтау; сырын ұғу, түсіну. Алдымда менің адасып кеткен тұр арман, Айыру қиын бейнесін сұрғылт мұнардан. Жетілмей жатып жемісін мұның кім алған? Алдымда менің ағаш тұр көктей қуарған («Жырласам ба екен»). Айыру: 85. Айырыл. 1. Жыртылып кету, сөгілу. Иісі танауыңнан таңдайға ұрып, Табақта ет, қазы жатыр қарны айрылып. Бес минутсіз он екі, әлі отырмыз, Атақты көк мойынға салмай құрық («Жыл әкелген жыр»). Айрылып: 89. 2. Бір нәрсені қолдан шығарып алу, қол үзу, ажырап қалу. Апта жүріп, ай жүріп, Аңызаққа ұрынбан. Ат-тұрманнан айрылып, Айдалада жығылман. Әр ауылға қайрылып, сусын іздеп бұрылман («Самұрыққа міндім бе...»). Айрылып: 113. Ақ1. 1. Қардың, сүттің түсіндей ақ түс. Мен нағыз махаббатты армандаймын, (Оны мен жоғалтып та алғандаймын...) Ақ қаздар арасынан аққуымды, Ажырата білмеген сормаңдаймын («Махаббатым өзімде»).Ақ: 47, 50, 59, 61 (2), 74 (2), 84(3), 95, 104, 114, 116, 119, 122, 124, 135. 2. Ауыс. Адал, кінәсіз, жазықсыз. Ақ қыздар, арым таза алдарыңда! Сөндірдім жалынымды жанғанымда. Өтеуі жоқ өмірмен қала бердім, Бәріңе бір махаббат арнадым да. Ақ қыздар, арым таза алдарыңда! («Ақ қыздар, арым таза алдарыңда!»). Ақ: 65, 122, 90(2). // Шаш, сақал-мұрттың бозаң тартқан талшықтары. Шашымның санап әр ағын, Таңырқай берме, қарағым. Санаулы басқан әр адым, Отыздан асып барамын («Отыздан асып барамын»). ағын: 14. 3. Окказ. Арақ, ішімдік. Өмірің түлкі емес қой атпен қуған, Алда, ұлым, ойын-күлкің, бақ пен думан. Жылдарың ақ қой өзі кір шалмаған Жақсы ендеше ақ затты ақпен жуған («Жыл әкелген жыр»). Ақпен: 90. Ақ бас. Жасы келген, қартайған. «Жүз толғанып, күніне мың ойлансам», Ақ басты алып анаммен шырайласам. Қалай оны сүйем деп айта алмаймын, Бірге күліп, мұңайып, қуанбасам?! («Оңай сөз ғой...»). Ақ басты: 51, 74. Ақша бұлт. Секектеп желетін де сен емес ең, Тепектеп келетін де сен емес ең, Ақ бұлт пен қара бұлттың арасында, Алапат айқыш-ұйқыш төбелес ең! («Шау тартып қалыпсың-ау»). Ақ бұлт: 62; ақ бұлттар: 135 (2). Ақ жалын. Түтінсіз, қызуы қатты лаулаған от. Сағындым ғой дедің-ау, жаным маған... Бұлт көрдің бе таулардан мамырлаған? Сол менің ақ жанымның ақ жалыны, Аулақта ауылымнан дамылдаған («Сағындым ғой дедің-ау, жаным маған...»). Ақ жалыны: 120. Ақ жан. Кіршіксіз таза, адал көңіл. Мақұл дейін, кінә өзімде, өзіме айып тағайын, Ақ жаныма, пәк жаныма қалай күйе жағайын. Адалсың ба, қолыңды бер, сенен тәлім алайын, Арамсың ба, аулақ-аулақ маңайымнан, ағайын! («Міне, тағы ашу келіп алқымыма тығылды»). Ақ жанымның: 120; ақ жаныма: 79; ақ жанды: 34. Ақ жаулық желпіген. Окказ. Ақ жаулық бұлғап шақырған. Жол ұзақ, Шаршадым, шөлдедім, Қимайды үп еткен жел лебін. Ғарышта қалықтап бұлт болып, Ақ жаулық желпіген сен бе едің? («Жол ұзақ...»). Ақ жаулық желпіген: 50. Ақ қар. Жаңа түскен қар. Жапсаң жап тауды, қыратты, Жаусаң жау, ақ қар, үш апта! Бұйығып жатқан бұлақты Бұрқана келіп құшақта («Қабағы таудың қатулы»). Ақ қар: 59, 115. Ақ-қараның арасын ажыратты. Окказ. Шынын көрсетті, ақиқатын анықтады. Тұяғында тұлпардың жатқан арын Ажыратар арасын ақ, қараның. Қайтсін жұрттың қармана даттағанын, Шүу, жануар, тұлпарым Ақтабаным! («Шүу, жануар»). Ажыратар арасын ақ, қараның: 47. Ақ көбік. Өзен, көл, теніз суларының толқып, тасу кезінде пайда болатын көпіршік. Тау өзені тентек қой, тасып жатыр, Ақ көбігін аспанға шашып жатыр. Арғы жаққа отарын өткізе алмай, Бала шопан айғайға басып жатыр («Тау өзені...»). Ақ көбігін: 72. Ақ маңдай. Окказ. Аяулы, ардақты, қадірлі. Картинада қанды соғыс, қанға бояп жатқандай, Қан майданның ортасында қазақ жатыр ақ маңдай («Бөз орамал»). Ақ маңдай: 53, 95. Ақ нөсер. Ағыл-тегіл жауған жаңбыр. Армандап Адам сұрады, Ақ таулар – іштен тынады, Азан сап тұрып ақ бұлттар, Ағыл да тегіл жылады. Ақ нөсер, бар ма арманың?.. («Арманың бар ма?»). Ақ нөсер: 135. Ақ өзен. Ақ толқын, ақ көбік болып аққан тау өзені. Шыланып суға шыршалар тұрса қапталда, Шыпшадан өріп киіктер шықса шатқалға. Арнасын керіп, аңырап жатса ақ өзен, Еңіреп бұлттар жер ауып бара жатқанда («Мотордың дауысын есіте-есіте шаршадым»). Ақ өзен: 122. Ақпен жуды. Окказ. Мерекені, қуанышты арақ құйып мерекеледі. Өмірің түлкі емес қой атпен қуған, Алда, ұлым, ойын-күлкің, бақ пен думан. Жылдарың ақ қой өзі кір шалмаған Жақсы ендеше ақ затты ақпен жуған («Жыл әкелген жыр»). Ақпен жуған: 90. Ақтай солды. Окказ. Жастай қартайды, жүдеді, талды. Біздер жеңдік: анамыз ақтай солды. Мамық төсек қайғыдан тақтай болды. Майдансыз біз шайнаған бір түйір нан, Кеудемізге қадалған оқтай болды («Біздер жеңдік»). Ақтай солды: 119. Ақ ұлпа. Жапалақ қар. Тұрғызбастай тұмшалап қаралықты, Жердің бетін ақ ұлпа қар алыпты. Кеше біздер жылатып тастап кеткен, Ойнатып жүр сәбилер балалықты («Оспанхан Әубәкіровке»). Ақ ұлпа: 83. Ақ шаш. Үлкейіп қартайған кездегі ағарған шаш. Мен ұлымын, сен болсаң немересің, Азабыңнан басқа сен не бересің? Ақ шашты әулиеңді өкпелетсең, қайда барып, мұрынбоқ, көгересің («Ескерту»). Ақ шашты: 41. Ақ шашты әулие. Окказ. Ақын бұл жерде ардақты ана мағынасында қолданған. Мен ұлымын, сен болсаң немересің, Азабыңнан басқа сен не бересің? Ақ шашты әулиеңді өкпелетсең, Қайда барып, мұрынбоқ, күн көресің? («Ескерту»). Ақ шашты әулиеңді: 41. Самайын ақ шалмасын. Окказ. Қартаймасын, шашы ағармасын. Арулардың самайын ақ шалмасын, Асыл мұра – махаббат тапталмасын! Ер-тоқымын шопанның тышқан тонап, Диқаншының күрегі таттанбасын! («Солдат сөзі»). Самайын ақ шалмасын: 66. Сүттен ақ, судан таза. Кінәсіз, жазықсыз. Сандал тау, сайдан соққан самалым-ай! Ой-санам құлайды деп саған ұдай. Әлдеқандай күн кешіп жүр екенсің, Сүттен ақ, судан таза, адалым-ай! («Көңілде ән, көгімдегі Күн көруші ем...»). Сүттен ақ, судан таза: 105. Ақ2. 1. Судың өз арнасымен төмен қарай жылжуы, бір орында тұрмай ілгері қозғалып отыруы. Баяғыша сулар да жатыр ағып, Баяғыдай найзағай атылады. ...Туған жердің сен басқан топырағы, Әлдекімді жоқтайды шақырады. Сен жүрген жер сол қалпы жатыр әлі... («Қажығұмар Қуандықовқа»). Аға: 101; ағасың: 127 (3); ағады: 101 (2); ағып: 125; аққан: 133; аққаны: 107. 2. Су, жас, тер, қан, сілекей, сияқты сұйық заттардың сорғалауы, құйылуы, сорғалауы. Адамдар дос . Досты кеп дос атпасын. Оқ сындырып егіннің масақ басын. Сәбилерді бесікте қырау шалып, Кемпір- шалдың көзінен жас ақпасын («Бесік басында»). Ақпасын: 65, 66; ақты: 93; ағызып: 40; ағып: 123. 3. Тез, жылдам жүру, зулау, жылдамдығына көз ілеспеу. Күйіне домбырамды келтіремін, Күйінген күйінішті өлтіремін! Қуаныш - ғұмырымның кенті менің, Өмірге мен келгенде сен тұр едің, Сен неге сеңдей ағып мөңкімедің?! Енемнен жаратылған еркін едім, Енді мен серпілемін, серпілемін! («Шүу, жануар»). Ағады: 58; ағып: 47, 48 (2), 105. Көзімнен жас ағызып. Окказ. Жылатып, еңіретіп. Аумалы мінезім бар аса қызық (Мінезге қолдан қорған орнатпаймын), Рас, кейде көзімнен жас ағызып, Көбінесе еркелеп шолжақтаймын («Мінезім»). Көзімнен жас ағызып: 40. Көзінен жас ақпасын. Окказ. Жылап-еңіремесін, етегі жасқа толмасын деген мағынада. Адамдар дос. Досты кеп дос атпасын! Оқ сындырып егіннің масақ басын. Сәбилерді бесікте қырау шалып, Кемпір-шалдың көзінен жас ақпасын! («Солдат сөзі»). Көзінен жас ақпасын: 66. Оқтай ақты. Тез, жылдам жүрді. Құла сайтан барады оқтай ағып, Шыт көйлегің алаулап оттай жанып, Әудем жерге жеткенде бұрылдың да, Қол бұлғадың артыңа тоқтай қалып («Ат суара барғанда жылғаға мен...»). Оқтай ағып: 103. Жылдар ақты. Окказ. Жылдар өтті, уақыт сырғыды. Жылдар ағып барады, жылдар ағып, Аударылып теңіздің арнасында. Жылап-сықтап әнеки тұр балалық, Бір теңізге секірген жар басында («Досым менің...»). Жылдар ағып: 48 (2). Сел боп ақты. Окказ. Толассыз, тоқтаусыз ақты. Соғыспаймыз. Соғысқа қарсылармыз. Тыныштыққа жаралған жаршылармыз. Бір кезде сел боп аққан қызыл қаннан Өмір үшін қалған бір тамшылармыз... («Солдат сөзі»). Сел боп аққан: 66 [21], [22], [23]. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИТЕТТЕР ТІЗІМІ Малбақов М. Бір тілді түсіндірме сөздіктің құрылымдық негіздері. Алматы: Ғылым, 2002. – 368 бет. Болғанбайұлы Ә., Қалиұлы Ғ. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. Оқу құралы. – Алматы, Санат, 1997 – 256 бет. Қалиев Ғ., Болғанбаев Ә. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. Оқулық. – Алматы, – 264 бет. Әбдірәсілов Е. Қазақ терминографиясының жүйесі. – Астана, 2005. – 208 б. Аханов К. Тіл білімінің негіздері. Алматы, Өлке баспасы, 2010. – 560 б. Иісова Э. Оқыту сөздіктерінің мақсаты және материалдардың сұрыпталу ерекшеліктері // ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы. – 2006. - № 6. – 103-105 б. Нұржанова Б. Ақын-жазушы сөздігін түзу тәжірибелері туралы // ҚР ҰҒА хабарлары. Тіл, әдебиет сериясы. – 2010. - № 1. – 97-100 б. Словарь автобиографический трилогии М. Горького: В 6-ти вып.: Сприл. словаря имен собств. / [Авт. – сост. Е.В. Агаркова и др.]. – Л.: Изд-во Ленингр. ун-та, 1977. – 495 c. Нұржанова Б. Әдеби тілдің түсіндірме сөздігі мен жеке жазушы сөздігінің арақатынасы жайында // Ұлт тағылымы = Достояние нации. 2010. - № 4. – 266-270 б. Нұржанова Б. Н. Жалпы типтегі сөздік пен жазушы тілі сөздігінің ерекшеліктері // «Профессор Қ. Жұбанов және қазіргі тіл білімі, әдебиеттану және әдістеме саласындағы ғылыми әдіснамалық зерттеулер» атты халықаралық конференция материалдарынан, 26 ақпан, 2015 жыл. Ысқақов А., Жаркешева Г., Болғанбаев Ә. Абай сөздігінің жасалу принциптері // Қаз ССР ҒА хабарлары. Қоғ. ғыл. Сериясы. – 1966. - № 3 – 54-65 б. Абай тілі сөздігі / ред. Ысқақов А. – Алматы: Ғылым, 1968. – 734 б. Абай тілі сөздігі. – Алматы, Өнер, 2011. – 616 бет. Ларин Б.А. Эстетика слова и язык писателя: Изабранные статьи. – Л: Художник. лит., 1974. – 288 стр. Словоупотребление и стиль М. Горького. Л.С. Ковтун, Словарное описание семантико-стилистической системы писателя. – Ленинград: ЛГУ, 1968. – 159 с. Белбаева М., Әміреева А.С. Торайғыров шығармалары тілінің сөздігі. – Алматы: Ғылым, 1995. – 272 б. Қазақ Совет энциклопедиясы. – Алматы: Қазақ Совет энциклопедиясының Бас редакциясы. – 1972. – 624 б. Есеналиева Ж., «Абай тілі сөздігіндегі» араб-парсы сөздерінің берілуі // ҚР ҒА хабарлары. Қоғ. ғыл. сериясы. – 1992. - № 6. – 44-48 б. Щерба Л. В. Опыт общей теории лексикографии // Языковая система и речевая деятельнотсь. – Ленинград: Наука – 1974. – 427 стр. Әмірбекова А.М. Мақатаевтың бейнелі сөздер сөздігі / жауапты ред. Н.М. Уәли. – Қарағанды: Экожан, 2013. – 150 б. Мақатаев М. Жыр кітабы. Құрастырғандар: Б. Айдарова, К. Ботай – Алматы: ҚАЗақпарат, 2012. – 1032 бет. Мақатаев М. Күнделік – Алматы: Жалын, 1991. – 48 бет. Мақатаев М. Қош махаббат: прозалық шығармалары (Құрастырған: Л. Әзімжанова.) – Алматы: Жазушы, 1988. – 288 бет, порт. жүктеу/скачать 0,87 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|