(пекгоз - өлексе,  рһа%оз -

4 3 Жер бетіндегі ауалы ортада тіршілік ететін жануарлардың
экологиялык ерекшеліктері
Жер бетіндегі ауалы ортада температура кенет жэне жиі
өзгереді. Жер бетінде жарық мол, қысым аз, ылғал қүбылмалы. Басқа
тіршілік орталарымен салыстырғанда ылғалдың тапшылығы жиі
кездеседі.
Жер бетіндегі тіршілікке неғізгі әсер етуші фактордың бірі - ауа. 
Адамзат үзақ уақыттар бойында ауаны қарапайым бір ғана заттан 
түрады деп ойлап келген. Тек ХУШ ғасырда ғана француз ғалымы 
Антуан Лоран Лавуазье ауа көптеғен газдардың қоспасынан 
қүралатынын анықгады. Қүрғақ таза ауаның көлемінің 78 пайызын 
азот, 21 пайызын оттегі, 0,9 пайызын аргон, 0,003 пайызын 
көмірқышқыл газы иеленеді. Ауаның жер бетіне ең жақын төменгІ 
кабаты тропосфера деп аталады. Тропосфера кабаты Жер шарынын 
полюстерінде жер бетінен бастап 7км биіктікке дейін, экваторлық 
орталық белдемде 18 км биіктікке дейін созылады. Жер бетінен, 
мүхиттардан буланып ауаға шыкқан су буы түгелдей жэне 
атмосфералык барлық ауаның 75 пайызы тропосфера қабатында 
шоғьфланған. Сол себептен ауа райының барлық қүбылыстары 
тропосферада пайда болады. Жер бетіндегі климат пен ауа райы 
атмосфералык ауадагы су буының (немесе бүлттьщ) мөлшеріне, 
қысымньщ жэне жылудың таралуына байланысты. Су буы (бүлт) күн 
сәулесін өзіне сіңіріп жер бетінің салқындауына себепкер болады. Су 
буы ауаның қысымын молайтуының салдарынан жел соғады. Ауа 
салқындағанда су буы (бүлт) тамшыға аиналыгі жауын-шашын 
болады. Бүның бәрі жер бетінде жүрілетін ауа райының барлық 
қүбылыстары ауанын төменгі кабатындағы (тропосфера) өзгерістерге 
байланысты екенін мэлімдейді. Жер бетінен жоғарылаған сайьш 
ауаның температурасы біртіндеп салқындап 12 км биіктікте — 55 С -қа
жетеді.
Жер шарын қоршаған ауа қабатының қалыңдығы 1000 
километрге жуық — шамамен Жердің радиусының төрттен бір 
бөлігіндей қалын қабат түзеді. Ал оньщ салмағы жердің салмағынан 
миллион есе кем. Бірақ ауа болмаса жер бетінде тіршілік болуы 
мүмкін емес. Адам тәулігіне 12-15кг ауамен тыныс алады, бүл әрине, 
адамның тэулігіне кджетті ас пен судан анагүрлым артық. Адам ассыз 
бірнеше жүма, сусыз бірнеше күн төзеді, ал ауасыз небары бес минут
қана төзе алады.
Сонымен қатар атмосфера қабаты Ғарыштан Жер бетіне келетін
коптеген кауіптен қорғайды: метеоритгердің көбі жер бетіне жетпей 
ауа қабатында жойылады (ауамен үйкеліскенінің эсерінен қатты
61

қызып, күйіп кетеді); күн энергиясының күшін бәсеңдетіп Жер бетін 
шамадан тыс қызудан қоргайды; тэуліктік температураның ауыткуын 
бәсендетеді. Егер Жер шары ауамен қоршалмаган болса жер бетіндегі 
температура күндіз +100 градустан астам ысып, т\иде -100 градусқа 
жетіп суытады да, тэуліктік температураның ауыткуы 200 градустан 
асып 
кетер 
еді. 
Ал 
жаз 
бен 
кыстың 
темперагурасының 
айырмашылығы бүдан да эддеқайда артық болар еді. Бүндай жагдайда 
біздің Планетамызда тіршілік ет>7 зор қиыншылыққа үшырайтыны 
күмэнсіз. Атмосфералық ауа күн сәулесін миллиондаган үсак 
бөлшектерге бөліп, оны таратады. Осылайша Жер бетінің жарықпен 
біркелкі қанымдалуына себебін тигізеді.
Ауа арқылы дыбыс тарайды. Ауа жоқ болса, Жер шарына мэңгі 
үнсіздік орнап, жануарлар мен адамда есту, сөйлеу, дыбыс қатынасы 
дамымас еді.
Тірі агзалардың тіршілік ортасы ретінде атмосфераның негізгі 
бір қасиеті — оның тыгыздыгының тым аздыгы: ауаньщ тығыздыгы 
судьщ тығыздығынан шамамен 800 есе кем. Сол себептен ауаның 
салмақ көтеру қабылеті сумен салыстырғанда өте аз, жоктың қасы. 
Сондықтан ауа ешбір жануарға тірек (субстрат) бола алмайды. Сол 
себепті ауада тірі ағзалар түрғылықгы мекендеп түрақтауға мүмкіндік 
жоқ. Ауада үшып тіршілік ететін жануарлардың барлығы жер беті мен 
суды тұрақтайтын негізгі мекенжай етіп өмір сүреді. Ауада ұшып 
тіршілік ететін жануарлардың өмірі міндетті түрде жер бетімен 
байланысты болғандыкган бұл тіршілік ортасы ж е р б е т і л і к а у а
л ы о р т а деп аталады. Дәлірек айтқанда, кұрлықтың үстінде жэне 
оған жанасқан ауа қабатында тіршілік ететін жануарлардың тобын 
құрайды.Ауа оны тыныс алуға қажетті оттегімен қанымдайды, жер 
беті су мен қоректік заттың көзі ретінде жэне түрақтайтын 
мекенжайлық рөл атқарады.
Ауалы ортадағы жануарлардың басым көпшілігі жер бетінен 50- 
70 метрлік биіктікке дейін (ағаштардың сұлбасының биіктік деңгейі) 
топтасып мекендейді. Кейбір қүстар мен қанатты жэндіктер ауаның 
10-12 км-лік биік қабатына дейін ұшып шығатыны белгілі. Бірақ онда 
ұзак уақыт тұрактап тұра алмайды. Биік таулардьщ теңіз деңгейінен 
6500 метрлік шыңында кейбір өрмекшілер мен жэндіктер мекен 
ететіні айқындалған. Бірақ ауада емес тау басындағы жер бетінде 
тіршілік етеді.
Ауаның тығыздығы аз болғандыктан жер бетіндегі жануарлар 
денесінің пішінін тұрақгы сақгап, өз салмағын өзі көтеріп ұстап 
көтеру үшін олардың денесіне берік тірек қажет болған. Сондыктан су 
жануарларымен 
салыстырғанда 
жер 
бетінде 
тіршілік 
ететін
62

жануарлардың ішкі, сыртқы қаңқа сүйектері жақсы дамыған. 
Омьфтқалы жануарлардың ішкі қаңқа сүйегі, жэндіктердің сыртқы 
хитин жамылғысының қай-қайсысы да денесінің салмақ күшіне 
қарсылық көрсетін, тірек болу арқылы жануардың денесін қажетті 
жағдайға сэйкес дүрыс орналастьфуға және көтеріп түру міндетін 
аткарады. Су жануарларьшың денесіндегі қатты мүшелер эдетте 
корғаныс қүралының (м: былқылдақ денелілердің бақалшағы) немесе 
бүлшық етгерін бекітіп түруга (шаянтәрізділердің сыртқы сауыты,
балыкгың қаңқа сүйегі) міндетін атқарады.
Ауаның 
тығыздығы 
аз 
болғандықтан 
жануарлардың 
қозғалысына сонша кедергі бола алмайды. Сол себепті жер бетінде 
(сонымен катар суда жэне топырақга) тіршілік ететін көптеген 
жануарлар ауаның осы тиімді қасиетін пайдаланыи эволюциялық 
даму барысында ауада үшу қабылетіне ие болған. Үшуды игерудің 
жануарларға беретін пайдасы зор: үшу арқылы жыртқыштардан оңай 
қүтылады, қорегін жэне қолайлы мекенін оңай тауып алады, үлкен су, 
агынды өзен, биік тау тэрізді жер бедерінің кедергілеріне бөгелмей 
тарап 
мекенжайын 
кеңейтеді 
т.б. 
Жер 
бетін 
мекендейтін 
жануарлардың 75 пайызға ж>ық түрі ауада белсенді үшу кабылетін 
игерген. Үшуға кабылеттілердің көбі қүстар мен жэндіктер. 
Сүткоректілер (қолқанатгылар, теріқанаттылар) мен бауырымен 
жорғалауыштардың (кейбір ешкемер түқымдастар, мысалы: үшқыш
айдаһар атты кесіртке) да кейбірі үшуға қабілетп.
Жануарлардың көбі бүлшык еттерінің күшімен канатын қағып ауада 
белсенді қозғалу арқылы үпіады. Ал біраз жануарлар ауаның 
ағымының бағытымен белсенсіз қалықтап үшуға бейімделген. Ауада 
қалыкгап үшу арқылы таралатын жануарлар а э р о п л а н к - т о н д
а р деп аталады. Мысалы қарапайымдардың цистасы, кішкене денелі 
жэндіктер, кенелер, өрмекшілер аэрогшанктондарға жатады. Ауаның 
қозғалысы аркылы (яғни жел арқылы) жануарлардың бір мекеннен 
екінші мекенге көшіп таралуы а н е м о х о р и я деп аталады. Ауада 
қалықтау арқылы тарайтын жануарлардың дене қүрылымында арнайы 
дамыған бейімделу сипаты болады. Мүндай сипаттарға жануарлардьш 
дене мөлшерінің кішіреюі, денесінен эртүрлі өсінді, салпыншақтар 
өсіп шығу аркылы немесе түлғасымен салыстьфғанда канаіъіның 
ауданы үлкеюі аркылы т.б. жолдармен денесін жеңілдету тэсщдері
жатады 

жүктеу/скачать 12,6 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: