Жануарлар экологиясы

ағзасымен қоректеніп 
жағлай түғызын алады
етуді
паразитпк тіршілік 
(немесе өсімдіктің)
бірнеше жолы бар. Бұл туралы келесі бөлімдерде толығырақ
баяндалады.
5. Жануарлардың түраралык және түрішілік қарым катынасы
Әрбір тіршілік ортасында және оның эрбір бөлігінде үлкенді- 
кішілі алуан түрлі жануар тіршілік етеді. Тіршілік ету үшін жасайтын 
эртүрлі іс эрекеттерінің нәтижесінде бүл жануарларді
көптеғен күрделі қатынастар пайда болады. Өзара 
катынастарының кейбіреуі олар үшін пайдалы, кейбіреуі зиянды 
болуы мүмкін. Бірақ бірімен бірі себептесіп байланысқан мүндай 
қатынастан тыс ешбір жануар әмір сүре алмайды. Әйткені ағзалар 
өзара бейімделіп тіршілік етуінің нэтижесінде ғана биоценозды қүрап 
түра алады. Бүл туралы К. Мебиос- Г.Ф.Морозов кағидасы: 
«биоценоздағы түрлердің бір-біріне бейімделгені соншалық, олардьш 
бірлескен қауымы өзінің ішіндегі қайшыльж пен бірлікті бір жүйеге
үйлестіріп біртүтастықты сақтайды» деп түжырымдайды.
Жануарлардың өзін қоршаған басқа тірі ағзалармен әсерлесіп 
жасайтын өзара қатынасыньщ түрі оте мол жэне күрделі. Дегенмен 
оларды биоэкологиялық маңызына сэйкес түрішілік жэне түраралық 
қарым- қатынас деп екі топқа жіктейді. Түрішілік қарым қатынасқа 
бір түрге жататын ағзалардың 
арасындағы қарым қатьгаастар, 
түраралық қарым қатынасқа екі басқа түрге жататын жануарлардың 
арасындағы байланыстар мен қарым- қатынастар карастырылады.
Бір түрге жататын ағзалардың биологиялық сипаттары мен 
экологиялық талаптары бірдей болғандықтан ( мысалы, олар бір 
мекенде бірге өмір сүреді, қоректік талғамы бірдей, жыныстық 
белсенділігі бір мезгілде басталады, т.б.) олардың арасындағы
түрішілік қатынас әрдайым үздіксіз жүріледі жэне тіршіліпнщ эр 
түрлі жағын түгел қамтиды: көбею, даму, қоректену, жауыннан 
қорғану, қауіптен сақтану, т.б. Сондыктан жануарлардьщ түрішілік 
қарым қатынасы олардын тіршілігі үшін шешуші рөл атқарады. 
Әсіресе жануарлар бір жерге көптеп шоғырланып, популяцияның 
тығыздығы артқан кезде популящіяны қүрайтын ағзалардың өзара 
эрекеттесуі жиілеп түрішілік қатынас қарқынды жүріледі. Мысалы, 
жыл қүстары оңтүстікке қайтарда жиналып топтасқан кезде, жау 
торғайлар қыста топ құрганда, бүгылар мен киіктер үйірге топтасып
66

шагылысуы кезінде, құстар құз базарына шоғырланып жұмыртқалаған 
кезде, балықгар уылдырық шашатын мекеніне топтасқан кезде, 
аумалы шегіргкелер үтіірлескен кезде олардың бір біріне жасайтын
ықпалы молаяды.
Түрішілік 
қатынастар 
бірін 
бірі 
корғау, 
сакгандыру, 
ұриақгарына қамқорлық жасау, жайлы орын мен корегін іздеп табуға 
себін тигізу тэрізді өзара көмектесу бағытында жүрілуімен қатар 
түрішілік бәсекелестерге негізделіен қайшылықтар да туындайды. 
Мысалы, күдірқодастар топ қасқырдан үйірін қорғау үшін әлсіздерін 
үйірдің ортасына алып, күштілері қасқырдың шабуылына қарсы 
тұрып айбат корсету арқылы үйірін сакгайды. Дәмді гүлдің көп өскен 
жерін іздеп тапкан баларасы ұясына тура үшып келіп, ұядағы 
араларды сол жерге бастап алып барады. Үясын, ұрпағын қорғау 
жануарлардың басым копшілігіне тән қасиет. Жануарлардың ұрпағын 
туатын уақыты жылдың жылы мезгіліне сәйкесуінің өзі эволюциялық 
табиғи сұрыптаудың нәтижесінде ұрпағын шығынға ұшыратпауға 
бағытталған бейімделу. Бал ара, құмырсқалар, т.б. қауымдас 
тіршілікті буынаяктылар жұмыртқалары мен дернәсілдерін күн сайын 
жемдеумен қатар құмьфсқалар дернәсіл, жұмыртқаларын күндіз 
илеуінің беткі қабатына шығарып күннің қызыуына жылытады, ал 
түнгі салкында илеудің түбіне тасып апарып орналастырады. Құстар 
мен жыртқыш андар балапан, балаларын жемдеп асьфуымен қатар
• 
ұшуға, жемін тауып ұстауға, өлтіруге үйретеді. Міне мұның бәрі бір 
түрге, бір популяцияға қарасгы жануарлардың өзара көмектесу
бағытында жүрілетін түрішілік қарым катынастар.
Бір түрге жататын жануарлардың арасында біреуі екінщісінің
тіршілігіне кері ықпалын тигізетін қайшылыктар да аз емес. Мұның 
көбі түрішілік бәсекелестен туындаиды. Бір жерде мекендейтін, бір 
түрге жататын жануарлар корек үшін, қолайлы орьшжай үшін, 
жыныстық қатынас кезінде жұптасатын агза үшін өзара бәсекелеседі. 
Жем жинайтын мекенін қорғап өзара таласу, біреуінің танкдн жеміне 
екіншісі ортактасу үшін таласу, жұптасатын ұрғашы жануарларды 
иемдену үшін еркектері өзара таласу көптеген жануарларға тән 
қасиет. 
Түрішілік 
қайшылықты 
қатынастардың 
нәтижесінде 
қайшыласып қарсыласқан екі ағзаның біреуі женіліп үтылады, 
екіншісі басымдылық көрсетіп үтады: ағзалардың біреуіне пайдасыз, 
екіншісіне пайдалы әсерін тигізеді. Мысалы, жемге таласқан екі 
жыртқыштың біреуі жемді тартып алып, екіншісін аш қалдырады. 
Үйірге таласып сүзіскен екі қүлжанын біреуі екіншісін жарақаттап, не 
өлтіріп үйірді (ұрғашыларын) тартып алады. Бұл қатынас әсерлескен 
екі ағзаның біріне пайдалы, екіншісіне пайдасыз болғанымен
67

жалпылай алғанда популяция үшін, түр үшін аса зор пайдалы әсерін 
тигізеді. Бәсекелес, талас кезінде бәсекелестікке қабілеті аз, әлжуаз 
нашарлары жеңіліп, күштілері сүрапталып қалатындықтан олардан 
туған үрпактың сапасы жақсаруы нэтижесінде жалпы популяцияның, 
түрдің 
өміршеңдігі 
артады. 
Т\рішілік 
қарым 
катынастың 
популяцияны сактауға жэне оның өміршеңдігін жақсартуга тигізетін 
бүдан басқа да пайдасы көп:
Өзінің туысын нсмесе тумасын жеп тіршілік ету (каннибализм) 
арқылы популяцияның өміршеңдігін жақсартатын түрішілік қарым 
қатынастың түрі де кездеседі. Мысалы, қаракүрт атты өрмекшінің 
үргашысы жыныстық қатынасқа түсіп, ұрықганғаннан кейін өзімен 
жүптасқан еркек қарақүртты үстап жеп қояды. Егер жемесе оның 
қүрс ағынд агы 
жүмыртқасы 
дамымайтыны 
тәжірибе 
арқылы 
дәлелденген; алабүға, шортан, т.б. жыртқыш кейбір балықгар басқа 
түрдің балығын жеп қоректенеді. Ал басқа балық жоқ суға өсіріп 
тәжірибе жүргізген кезде олар өздерінің шабағын жеп қорек ететіні 
анықгалған. Монғолияның Тэрх деген көлінен аулаған ұзындығы 80 
см-лік бір шортанды жарып көргенде оның ішінде 20-24 см-лік екі 
шортган шыққан еді. Өз түқымын жейтін канннбалистік қарым 
катынасқа дейін барудың арқасында жыртқыштар популяциясының 
қолайсыз мекенді де иеленіп популяцияның таралу аймшының 
шеңберін ұлғайтуға, көбейіп ұрпақ шашуға, қоректің тапшылығына 
ұшыраған 
кезде 
жаппай 
қырылудан, 
популяцияның, 
түрдің 
жойылуынан сақгайтын бейімдеушіліктің бір түрі. Кейде өзіне 
пайдасыз, тіпті зиянды жэне қауіпті бола тұрса да ағзалар туада біткен 
түйсігі (инстинкт) арқылы түрішілік карым қатынастың кейбір 
түрлерін бұлжытпай атқарады. Айталық үйірін қорғау үшін қүланның 
айғырының қасқырмен қарсыласуы, ұядағы жүмырткасын қорғау 
үшін бозторғайдың түлкіні жанап өтіп айнала шырылдауы олардың 
өзіне катерлі болғанымен ұрпағын қорғау арқылы популляцияның 
тұрақгылығын сақгауға негізделген туа біткен мінез- тарихи даму 
барысында пайда болып қалыптасқан ұрпақ қуалайтын қасиет.
Жануарлардың эрбір түрі табиғатта жеке-жеке тіршілік ете 
алмайды. Өзін қоршаған баска түрдің өсімдік, жануарларымен тығыз 
байланысып 
қауымдастық 
құруының 
нәтижесінде 
тіршілігінің 
тұрақгылыгын сақтай алады. Осылайша эр түрге жататын ағзалар 
қауымдасып тіршілік ету барысында 

жүктеу/скачать 12,6 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: