Жануарлар мен өсімдіктер экологиясы (оқу құралы)

152 
Наурызым қорығы дала флоралары мен фауналарын 
қорғау үшін 1934 жылы құрылды. Мұнда бірегейлі дала 
қарағайлы орманы бар.
Қорғалжын қорығы дүниежүзілік маңызы бар суда 
жүзетін құстардың мекен орны ретінде Теңіз Қорғалжын 
көлдерінің табиғи кешенін қорғау үшін 1968 жылы құрылды. 
Бұл жылыстайтын құстар мен 
әл
емде өте көп ұя салатын 
қоқиқаздардың тынығу орны болып табылады. 
Ақсу Жабағылы қорығы Батыс Т
әң
іртаудың солтүстік 
аудандарының табиғи кешендерін қорғау үшін 1926 жылы 
құрылған. Қорықта марал, елік, арқар, сібірлік таутеке, 
ақтырнақ аю, ілбіс, доңыз, жайра, ұлар өмір сүреді.
Ұлттық саябақтарда табиғат қорғауда үлкен қызмет 
атқарады, оларда орасан зор шектеулі шаруашылық 
әр
екеттер 
шешімін 
тапқан 
ж
ән
е 
таныстыруға 
арналған 
танымжорықтары өткізіледі. Мұнда тынығып, денсаулықты 
қалпына келтіруге, туризм ж
ән
е спортпен шұғылдануға 
болады. Солардың ішінде Іле Алатауы, Баянауыл, Қарқаралы 
ж
ән
е Көкшетау мемлекеттік ұлттық саябақтар кеңінен таныс. 
Ұлттық саябақтарда өсімдіктер мен жануарлар 
әл
емі қатаң 
қорғауға алынған [65].
Сирек кездесетiн өсiмдiк түрлерi, орман алқаптары, 
жабайы аңдары мен құстары, судағы балықтары, жалпы 
табиғаттың керемет туындылары мемлекеттiк қорғауға 
алынатын қорықтық аумақтарды ұлттық саябақтар деп 
атайды. Ұлттық саябақ ерекше экологиялық, тарихи, табиғи 
қорықтарды, ағарту, ғылыми-м
ә
дени 
жә
не туризм үшiн 
табиғи кешендер мен нысандарды қорғайтын, экологиялық-
танымдық, ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргiзу мақсатында 
пайдаланылады.
Бүгiнде статистикалық деректер бойынша 
әл
емнiң 106 
елiнде 1000-нан астам ұлттық саябақ бар көрiнедi. Олардың 
ең iрi 
ә
рi танымалдары АҚШ, Канада, Оңтүстiк Америка, 
Африка мен Австрия секiлдi елдерде орналасқан. Дүние жүзi 
бойынша барлық ұлттық саябақтардың аумағы 230 миллион 
гектар жердi алып жатыр. Бұл жер бетiндегi құрғақ жердiң 1,6 
пайызына тең. 

153 
Алтынемел ұлттық бағы. «Алтынемел» мемлекеттік 
ұлттық табиғи бағы 1996 жылы 10 
сә
уірде Қазақстан 
Республикасы Үкіметінің № 460 Қаулысымен Қапшағай 
мемлекеттік аңшылық шаруашылығы негізінде құрылды. Ол 
Алматы обылысынң Кербұлақ ж
ән
е Панфилов аудандарында 
орналасқан. Орталық үй-жайы Алматы қаласынан 250 
шақырым жердегі Басши елді мекенінде орналасқан. Бақтың 
жалпы көлемі 459 620 га.
Ұлттық бақ құрамына Қапшағай су қоймасының 
солтүстік бөлігі мен Іле өзенінің оң жағалауы, шөлденген 
таулар Кіші ж
ән
е Үлкен Қалқан, Ақтау, Қатутау, Жоңғар 
Алатауының оңтүстік-батыс сілемінің ең шеті (Шолақ, 
Дегерес, Матай), Алтынемел жотасының оңтүстік баурайы 
ж
ән
е Қояндытау жотасының бір бөлігі, сонымен қатар 
Қоңырөлең тауаралық аңғары кіреді.
Палезойлық сілем Кіші ж
ән
е Үлкен қалқандар жалаңаш 
типті, тау жынысы қарқынды бұзылуда. Қалқандар 
арасындағы сілемде жел айдап 
әк
елген үлкен құм төбелер 
бар, ол - табиғаттың бірегей ерекше құбылысы «Айғай құм». 
Бұлай аталу себебі мынада: одан 
әл
сін-
әл
сін шығатын терең 
тербелмелі гуіл жылдам ұшатын ұшақтың дыбысын еске 
салады.
Ақтау – кайназой қалдықтарынан құралған борлы 
тау. Баурайлардың жалаңаш ж
ән
е тік жарлы болуы, қатты 
тілімденуі тауға 
тән
ж
ән
е де күшті тау тасқыны мен 
қарқынды өзгеріске ұшыраған. Ақтау - дүние жүзіне белгілі 
палеонтологиялық кен орны. Мұнан ерте миоцен 
флорасының 56 түрі, оның ішінде қарағай, шырша, қайың, 
қандағаш, емен, жаңғақ, талшын, жөке, таудаған, пісте, 
қытайы шаған ж
ән
е басқалар табылған. Көл түзілістерінің 
палеоген-неоген қабаттарында ежелгі жануарлар қалдықтары 
( қолтырауын, тасбақа, алып мүйізтұмсық, қарапайым 
жыртқыштар) жақсы сақталған, олардың жасы 25-30 млн. 
жылға бағаланып отыр.
Қатутау тауы (теңіз деңгейінен 1630 м) басы шоқы 
тәр
ізді төбелі-құлама етекті жіңішке адырлар түрінде 
оңтүстік-батыстан солтүстік-шығысқа қарай созылып жатыр. 

154 
Баурайлары сусыз сайлар мен жыраларға көптеп тілімденген. 
Үштік д
әу
ірдің қызыл сазы мен көгілдір-сұр ізбесті 
құмтастары ашық жолақпен ерекшеленіп көрініп тұрады.
Шолақ (1785 м), Дегерес (2280 м) 
жә
не Матай (2880 м) 
жоталары онша биік емес, шөлді-саздақты 
жән
е қиыршық 
тасты жазықтықпен жиектеліп жатыр. Бұл таулар қар 
сызығына жетпейді ж
ә
не тұрақты мұздықтары жоқ. Бұларға 
терең сайлар, тік жарлы тасты беткейлер мен шөгінділер 
тән
. 
Бастапқы жынысы сарғыш борпылдақ саз, ұсақ жұмыр тас 
ж
ән
е гипсті үштік д
әу
ір түзілістері. Қарашірігі басым ақшыл-
қоңыр тау топырағы.
Ед
әу
ір биік жоталар-Алтынемел (2928 м) мен Қояндытау 
(3459 м). Олар үлкен Тоқсанбай жотасымен Жоңғар 
Алатауының негізгі бөігінен алшақ орналасқан, оңтүстік 
жағынан Қоңырөлең шұңқырына қараған. Алтынемелдің 
далаланған оңтүстік беткейі терең шатқалды сайлармен 
ерекшеленеді, ал жотаның су айрығы – күмбез 
тәр
ізді тасты 
шыңдар. Қояндытау жотасы Жоңғар биік тауына 
тән
қатаң 
келбетті болып келген.
Қапшағай су қоймасының оң жағалауындағы тау етегі 
жазықтығында көптеген қорғандар көтеріліп тұр. Тау 
сайларында 
әр
түрлі жануарлардың суреті мен оларды аулау 
көрінісі салынған жартас суреттер көрмесі бар. Ұлттық 
бақтың негізгі су көзі ж
ән
е табиғи шекарасы Іле өзені болып 
табылады. Ол Қытай жерінен басталады. Ол аралас қоректі 
өзен қорына жатады. Ағыны онша қатты емес, су тасқыны 
әд
етте с
әу
ір айының соңында басталады. Мамырда тау қары 
еруінен тасқын жүреді, ол шілде мен тамызға дейін созылады. 
Сонан кейін су деңгейі төмендеп, қыркүйекте қалыпты 
деңгейге түседі. Іле өзені қыста бірнеше айға қатады. Қамыс, 
қоға немесе бұталы-ағашты өсімдіктермен жабылған 
оқшауланған аралдар күйінде, өзен арнасы негізгі ағыстан 
жиі сағалар мен тармақтарға бөлініп орналасады [66]. Бұл 
әсір
есе Кіші Қалақаннан төмен жақсы байқалады, онда 
атырау алды түзіледі де, одан 
әр
і кең көлемді Қапшағай су 
қоймасы кетеді. Тау мен тау етегі аймақатрында тек бұлақтар, 

155 
кішігірім өзендер мен жылғалар бар. Олардың көбі тек 
уақытша су көздері болып табылады.
Ауа райы шөлді, қатаң континентальды, қысы суық 
жән
е 
жазы ыстық. Жылдық жауын-шашын мөлшері 300-330 мм-
ден аспайды, 
сәу
ір мен мамырда жауын-шашын көп түседі. 
Ең құрғақ ай-қыркүйек. Жылдық орташа температура 4-5ºС 
шамасында ауытқиды. Қаңтардың орташа температурасы – 
8,6ºС, ең төменгі температура-29,5ºС. Шілденің орташа 
температурасы +26ºС, ең жоғарғы температура +45ºС. 0ºС-тан 
жоғары орташа температура кезеңі 260 күн шамасында, ал 
10ºС-тан жоғары -186 күн. Жыл бойы солтүстік – шығыс, 
оңтүстік-батыс, шығыс ж
ә
не солтүстік бағыттағы желдер 
басым тұрады. Жалпы табиғи бақ жерінде қар аз түседі. Кей 
жылдары тау етегі жазықтығында тіпті қар болмайды, ол 
жабайы жануарлардың қыстап шығуына қолайлы жағдай 
туғызады.
Бақ жері төрт тік белдеуге бөлінеді: нағыз шөл, 
далаланған шөл, тау даласы ж
ән
е биік тау шалғындары, онда 
өсімдіктің алты типі бар: су, су маңы, тоғай, шөл, дала ж
ән
е 
орман. Су 
жән
е су маңы өсімдіктері қамысты, қамысты-
қоғалы, сонымен қатар қамысты, түрлі шөпті бірлестіктерден 
тұрады. Жағалаудағы құрғақ, жайылма ж
ә
не шилі 
бірлестіктер дамыған. Іле өзені жағалауындағы тоғайларда 
жиде бірлестіктер дамыған. Іле өзені жағалауындағы 
тоғайларда жиде, жыңғыл, шеңгел ж
ән
е тораңғы бірлестіктері 
өскен. Олардың шөптесін қабатын қамыс, айрауық, қияқ 
жатаған бидайық, кендір, андыз, мия ж
ән
е басқалар құрайды. 
Кей жерлерде итмұрын, татар үшқаты, іле бөріқарақаты 
бұталары кездеседі. Сор жерлерде көкпек пен жалман құлақ, 
Лессинг қараматауы, ал сор шалғындарында лессингтүсті 
ж
ән
е Шренк жусандары, ақший, жіңішке қияқ өседі. 
Өсімдіктердің шөл түрлері тас бұйырған, баялыш ж
ән
е 
сексеуіл бірлестіктерінен тұрады. Бұл жерлерге сонымен 
қатар жоңғар-гоби шөлдері 
тән
, онда Регель ақсырқыны, 
сексеуілдектер мен шөпжыңғыл басым. Дала түрлеріне 
әр
түрлі астық тұқымдастар мен жусанды-қаулы-эфемерлі 
бірлестіктер жатады. Олардың құрамында жусанның бірнеше 

156 
түрі, изен, ебелек, теріскен басым. Сонымен қатар, сасыр 
таспашөп, жуашықты қоңырбас, ұсақжеміс ж
ән
е үрме 
қияқөлең 
тән
. Шайқурай тобылғы, қараған, итмұрын 
бұталары ед
әу
ір көп мөлшерде кездеседі. Шалғынды түрге 
жайылма шалғындар (айрауықты, бидайықты, түрлі шөпті) 
ж
ән
е биік таулы саркүйікті ж
ән
е қияқөлеңді шалғындар 
жатады. Жекелеген сайларда сирек кездесетін ағаштар – 
кавказ таудағаны мен Сиверс алмасы тоғайлары сақталған.
Ұлттық бақ флорасында жоғары өсімдіктердің 1500 
түрі, оның ішінде Қызыл кітапқа енгізілген сирек кездесетін 
22 түр бар. Олардың ішінде 
әсі
ресе көз тартатындары қалдық 
(жым таспашөбі, ілі сасыры) 
жән
е эндемиктік түрлер: 
Альберт 
жән
е қысқааталық қызғалдықтар, Мүслім 
шылдыршөбі, Іле бөріқарақаты, жоңғар аспарасы, қопал 
таспашөбі, Виталий шөмішгүлі, Гердер тамыры, шатқал 
сәб
ізшөбі, Голоскоков филоплеурасы ж
ән
е басқалар. 
Бақтың көптеген өсімдіктерінің 
әр
түрлі пайдалы 
қасиеттері бар. Көбі жабайы аңдардың қорегі болып 
табылады. Тұқымы мен жемісін құстар мен тышқан
тәр
ізді 
кеміргіштер, ал өсімдік мүшелерінтұяқты жануарлар жейді. 
Ә
сіресе шығыс қауы, жапон арпабасы, бұта түйесіңір, 
күйреуік, баялыш, қара сексеуіл, 
әсем
д
әу
кермек, боз жусан 
ж
ән
е басқалар өте бағалы. Мұнда балшырынды (шеңгел, 
жантақ, қараған), эфир-майлы (жебір, киікоты, жыланбас), 
д
әр
ілік өсімдіктер ж
ән
е т.б. бар.
Алтынемел жануарлар 
әл
емінің бай болуымен танымал. 
Омыртқасыздардың ішінде ең көп кездесетіндері - өрмекші 
тәр
ізділер мен насекомдар. Өрмекші т
әр
ізділердің ішіндегі ең 
ежелгісі – құршаяндар. Бұл нағызшөол мекендеушілері түнде 
ж
ән
е ымыртта белсенді тіршілік етіп, 
ә
р түрлі насекомдармен
қоректенеді. Бүйілер 
әд
еттегідей. Тарантула (бүйі) – 
аймақтағы ең ірі 
жән
е 
әд
емі өрмекшілердің бірі. Оның 
денесінің үстіңгі жағы сұр барқытты, астыңғы жағы қара 
барқытты, аяқтары жолақты, қара-қызғылт. Бүйінің шыққаны 
да құршаян шаққанындай ауырады, бірақ өліммен 
аяқталмайды. Өрмекшілердің басқа өкілі – қарақұрт улы, 
әсір
есе аналығы, ол қара түсті аталығынан құрсағының 

157 
жоғарғы жағындағы 8 ұсақ қызыл дақтарымен ерекшеленеді. 
Қарақұрт шағуынан қайтыс болған адамдар мен жануарлар 
жайлы м
әл
іметтер бар.
Насекомдар фаунасында шамамен 5000-нан аса түрі бар, 
оның ішінде тоғайда тіршілік ететін тек қаттықанаттылар 
немесе қоңыздардың 500-дей түрі белгілі. Қызыл кітапқа 25 
түр енгізілген. Олардың ішінде: 
әд
емі қыз инелік, 
әм
ірші 
инелік, қысқанатт боливария д
әу
іті, дала шегірткесі, 
қоңырқанатты шегіртке, Сольский барылдауық қоңызы, 
Чичерин летрус қоңызы, іле отынкескіш қоңызы, Галузо 
отынкескіш қоңызы, нүктелі қанқыз, қоснүктелі қанқыз, дала 
сколиясы, сарықанатты сфекс, Хаберхауэр приониксі, 
жолақты тораңғы көбелегі, мирмеида көгілдір көбелегі, 
Татьяна көгілдір көбелегі ж
ән
е т.б. 
Омыртқалы жануарлар фаунасы да алуан түрлі. Іле өзені 
мен Қапшағай су қоймасында балықтың 20 түрі тіршілік 
етеді, оның ішінде бесеуі жергілікті түрлер, ал үшеуі 
эндемиктер (балқаш алабүғасы, балқаш шармайы, бір түсті 
салпыерін). Қалған балық түрлері жерсіндірілген (сазан, ақ 
амур, дөңмаңдай балық, ақмарқа, жайын, табан, көксерке, 
каспий тортасы 
жә
не т.б). Қызылкітаптық түрлер төртеу: 
пілмай, арал қаязы, іле шармайы
балқаш алабүғасы. 
Қосмекенділер не бары үшеу - жасыл құрбақа, 
қызылаяқ 
бақа 
ж
ә
не 
көлбақа. 
Бауырымен 
жорғалаушылардың 25 түрі кездеседі. Тауда алай жалаңкөзі, 
қалқантұмсық жылан, дала сұржыланы, өрнекті қарашұбар, 
ал шөл мен шөлейтте дала тасбақасы, батбаты, шиқылдақ 
жән
е жалтырауық жармасқылар, дала ешкемері, кесірткенің 
бірнеше түрі, оқжылан ж
ә
не басқалар 
әд
еттегідей болып 
табылады. Құстар 200 түр шамасында, оның 174 түрі 
ұялайды. Қызыл кітапқа 18 түрі – қара дегелек, ақкөз сүңгуір, 
балықшы тұйғын, жыланшы, қарақұс, бүркіт, аққұйрық су 
бүркіті, жұртшы, сақалтай, құмай, ителгі, сұр тырна, ақбас 
тырна, жекдуадақ, қоңыр кептер, қарабауыр бұлдырық, 
қылқұйрық бұлдырық, үкі енгізілген.
Бақ жерінде сүтқоректілердің 70-тен астам түрі 
кездеседі, оның бесеуі қызылкітаптық түрлер: тас сусары, 

158 
шұбар күзен, орта азия өзен құндызы, тяньшань тау қойы 
жән
е боз ергежейлі қосаяқ. Алтынемелде қарақұйрық (4000 
бас) 
жә
не сібір тауешкісінің (1500 бас шамасында) ең үлкен 
топтары мекендейді. Сонымен қатар тағы жұптұяқтылардың 
4 түрі (доңыз, елік, ақбөкен, арқар) 
жән
е екі тақтұяқты (құлан 
жән
е Пржевальский жылқысы) кездеседі [67].
Баянауыл ұлттық бағы.
 
Баянауыл мемлекеттік табиғи 
ұлттық бағы 1985 жылы ұйымдастырылған, көлемі 50688 га, 
Павлодар облысының Баянауыл ауданында орналасқан. Бақ 
жері 
физика-географиялық 
аудандастыру 
бойынша 
Ерементау-Қарқаралы облысы Орталық 
 
Қазақстан шоқыларына жатады. Бұл аймақ - биіктік 
белдеуі жақсы байқалған қоңыржай-құрғақ ж
ә
не құрғақ 
далалар. 
Баянауыл тауы жер бедері өзгеше қабаттық 
құрылысымен ерекшеленеді. Негізгі көлемін жалаңаш 
жазықтықтар мен биіктігі 450-470 метр шатқалды 
жән
е 
төбелі шоқылар алып жатыр. Таудың су айрығы бөліктерініц 
кей жерлері тегістелген, көбіне ұзынша ж
ән
е көлденең 
аңғарлармен тілімденген. Тау оңтүстікке қарай төмендеп, 
біртіндеп одан да төмен шоқыларға ауысады. Баянауыл 
тауының ең биік нүктесі Ақбет шыңы (теңіз деңгейінен 1027 
м). Бұл жердің негізгі геологиялық жыныстары - ірі 
түйіршікті граниттер, порфириттер мен кварциттер. Тақта 
тастар мен құм тастар сирек кездеседі. Олардың ежелгі 
түзіліс қалдықтарын жауып тұратын қабаты толығымен 
шайылып болып кеткен. Таудағы жартас жыныстары тік 
қойылған 
жән
е тік құздар мен ең ғажайып пішіндегі көптеген 
гранитті жалаңаштанулар түзеді. 
Ә
р түрлі тау жыныстары 
қалыңдығы біздің тарихымызға дейінгі тау пайда болу 
кезеңінде қарқынды қалыптасқан, сол кезде ежелгі тау 
құрылыстары пайда болған. Осы құрылыстарды ұзақ уақыт 
бойы бұзу, оларды аласа тау немесе кең жазықтықтарға 
айналдырды. Ежелгі гранит жыныстары қазірге дейін 
біртіндеп бұзылып жатыр. Олардың беткі қабаты жарылып, 
ұсақ бөлшектерге айналады, оны жел мен су 
ә
кетеді. Мұндай 
құбылыс тек Баянауыл үшін ғана 
әд
еттегі емес, Қазақ 

159 
шоқысының барлық аласа тауына т
ән
. Кейде осыдан кең 
үңгірлер пайда болады.
Жамбақ кардонынан солтүстік – батыста орналасқан 
Ә
улиетас үңгірі көпке белгілі. Оның ұзындығы 30 м, ені 2,5м, 
ал биіктігі 5-7 метр. Баянауыл тауы түсті металдар: мыс, 
қорғасын, молибден, никель, кобальт, алтын, титан, сурьма, 
күміс қазба байлығына бай. Сонымен қатар басқа да сирек 
кездесетін металдар мен шашыранқы элементтер кездеседі. 
Тау шекарасында ұсақ аңғарлардың қалың торы мен көктемгі 
қар еру кезеңінде түзілетін уақытша ағынды кең сайлар 
дамыған. Ұсақ өзендерден үнемі су ағып тұрады. Оның 70-90 
% көктемгі маусымдағы бір жарым екі аптада өтеді.
Осыдан кейін өзендер суы өте азаяды немесе құрғап 
қалады. Жердің жалпы сумен қамтамасыз етілуі жақсы. 
Кварциттерде жарық сулары кең таралған. Жер асты сулары 
қысымы жоқ 
жән
е 1,1-17 метр тереңдікте орналасады. 
Беткейлер аңғары етегінде, кең сайларда шығу мөлшері 0,1-
ден 4 л/сек. бұлақтар бар. Суы сапасы жағынан – тұщы. Үш 
ірі көл - Сабындыкөл, Жасыбай, Торайғыр - керемет, 
сонымен қатар тағы бірнеше шағын көлдер бар.
Олар құрғақшылық жылдары қатты таязданады (Көшет, 
т.б.). Осы көлдердің 
бә
рінің пайда болуын ғалымдар 
Баянауыл сілемі етегіне ылғалды д
әуір
де таудан өзенге ақкан 
тасқынды су ағысы айналымының 
әсе
рімен байланыстырады. 
Сабындыкөл көлінде мұндай су айналымын туғызған 
тасқындар 5-тен кем емес, Жасыбай көлінде - 5-6. Терең көл 
шұңқырларының пайда болуына қолайлы жағдай туғызған 
граниттің ірі тастарының жиналуы болды. Сабындыкөлдің 
тереңдігі - 10-13 м, Жасыбай көлі — 7 м. Көлдердің жағалауы 
өте 
ә
демі, ал көбінің ортасында шағын жартасты аралшықтар 
бар. Көлдерге мұндағы атаусыз көп тау жылғалары құяды, 
жаздың ыстық кезінде құрғап қалуы мүмкін. Сонымен қатар 
д
әм
дік сапасы жоғары тау бұлақтары да жиі кездеседі. Бақ 
жері ауа райы континентальды дала аймағына жатады, 
тән
ерекшеліктері: ед
әуі
р созылмалы қысы, тұрақты қар жабыны 
жә
не ыстық жазы жаңбырлы, күшті желі. Баянауыл елді 
мекені ауасының жылдық орташа температурасы +3,3°С, ең 

160 
суық айы қаңтарда -13,2°С, ең ыстық айы шілдеде +20,5°С. 
Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері 400 мм, тауда 
жекелеген жылдары 550 мм-ге дейін 
жән
е де оның төрттің 
үш бөлігі с
әу
ір мен қазан аралығында түседі. 
Көктемде суықтың қайтып айналып соғуы 
жә
не ерте 
күзде аяздың болуы 
әд
еттегі жағдай, сондықтан аязсыз кезең 
өте қысқа - не бары 102 күн. Жазықтықта қар жабыны таяз, 
25 см-ге дейін, тау сайларында ед
ә
уір қалың. Қар 
жабынындағы күн саны - 150 (қазан ортасынан с
ә
уір 
ортасына дейін). Аймақта жылдамдығы 15 м/сек. күшті 
желдер жиі болып тұрады. Дегенмен бақ жеріндегі тауда 
орман сілемдері мен көлдерге байланысты, ауа райы шамалы 
жұмсақтау. Мұнда шекаралас жазықтықтардағы сияқты 
күшті жел мен құм бораны жоқ. Бұл жерлерде ең қатаң 
жылдары қорексіз қыстарда мал қырылуы болған емес. 
Қолайсыз ауа райынан қорғалған жануарлар, жапырақты 
ағаштар мен бұталар бұтақтарымен қоректеніп тірі қалды.
Шоқан 
Уә
лиханов жазғандай, Баянауыл аты "С
әт
ті тау" 
дегенді білдіреді. Бақтың көңіл бөлерлік н
әрсес
і – онымен 
көптеген белгілі аңыздар мен 
ә
ңгімелер байланысты. Суы өте 
жұмсақ көлді Сабындыкөл деп атаған, өйткені белгілі 
эпостық жырдың кейіпкері Баян Сұлу көлге сабынын түсіріп 
алған дейді. Баянның құрметіне осы жердің ең биік нүктесі 
Ақбет (беті аппақ) тауын атаған. Жасыбай көлін ХVIII 
ғасырдың басында пішіні тамақ пісіретін шойын қазанға 
ұқсас болғандықтан, Шойынкөл деп атаған. Бірақ 1741 жылы 
жоңғарлармен шайқаста жас қазақ батыры Жасыбай осы 
жерде қаза болған. Батырдың бейітіне асу арқылы баратын 
соқпақ жол күні бүгінге дейін сақталған.
Сол уақыттан бері асу мен көл Жасыбай батыр атымен 
аталады. Көлдердің керемет 
ә
демілігінен басқа Баянауылда 
ерекше көркем жартастар көп-ақ, ежелгі 
сә
улетшілердің алып 
шығармаларына ұқсас – Кемпіртас, Найзатас, Серкетас, 
Қоғаршық, Асан қайғы. Мұнда адамдардың ежелгі м
әд
ени 
ескерткіштері де сақталған [68]. Бұлар – неолит 
жән
е қола 
д
әуі
рінен бастап, соңғы көшпенділер уақытына дейін 
әр
түрлі д
әуі
рде тіршілік еткен орындары, қорғандары мен 

161 
бейіттері. 
Ә
сіресе Найзатас сайындағы жартас суреттері мен 
Драверс үңгірінің төбесіне ертедегі адамның жазған 
жазулары қызық-ақ. Баянауыл елді мекеніндегі Қазақстан 
Ғылым академиясының бірінші президенті, белгілі ғалым 
Қ.И
.Сә
тбаевтың мемориалдық мұражайына бару қызық. 
Қаныш Имантайұлы оыс жерде туылған ж
ән
е жиырмасыншы 
жылдардың басында Баянауылда халық соты болған. Табиғи 
бақ жері жекелеген өсімдік бірлестіктері мен топырағының 
алуантүрлілігімен ерекшеленеді.
Мұндағы аталған 
ә
рбір төрт өсімдік типі (орманды, 
бұталы, шалғынды ж
ә
не далалы) белгілі бір топырақ түрімен 
(орманды 
қоңыр, 
аллювиальды, 
орманды-шалғынды, 
шалғынды, қара топырақты) байланысты. Ерекше қорғауды 
қажет ететін өсімдіктер жабыны ішіндегі ең бағалысы - 
қарағай, қандағаш, қайың 
жән
е көктерек ормандары. 
Баянауылдың қарағайлы ормандар көлемі XIX ғасырдың 
өзінде-ақ қатты қысқарғаны белгілі, 1820 жылғы 114 мың 
гектардан 1870 жылы 28 мың гектарға азайған. Қазіргі кезде 
оның көлемі 12 мың га. Ең 
ә
демі қарағайлы ормандар тақта 
граниттерде, ал ең байы - бұталы қарағайлы ормандар. 
Бореальды элементтері бар қыналы 
жән
е мүкті-шөптесінді 
қарағайлы ормандар сирек. Қара қандағаш ормандары ежелгі 
торғай флорасы қалдықтары, олар аңғар түбі, көл мен жылға 
жағаларындағы жақсы ылғалды бай топырақтарда өседі.
Көлемінің аздығына қарамай (не бары 500 га), Баянауыл қара 
қандағаш ормандары байлығымен ж
ән
е бір текті еместігімен 
сипатталады. Мұнда 8 
әр
түрлі бірлестік. өзекті өсімдіктердің 
137 түрі, оның ішінде 10
 
бореальды қалдық түр сипатталып 
жазылған. Ландшафты-тұрақты 
жән
е су корғау д
әр
ежесінен 
басқа, барлық орман сілемдері 
әсе
мдік, дем алатын 
жән
е 
санитарлык-тазалық сақтау маңызды қызметтерін атқарады. 
Сонымен қатар сирек кездесетін 
жән
е кұрып кету қаупі бар 
түрлердің қатысуындағы флора байлығымен ерекшеленеді, 
бұлақ маңы мен көл жағалауларындағы шөптесінді батпақтар. 
шалғындар мен бұталы тоғайлар бағалы. 
Ұлттық бақ флорасында жоғарғы өзекті өсімдіктердің 
500-дей түрі, яғни Қазақ шоқыларының үштен бір бөлігі 

162 
белгілі.Сандық қатынасы жағынан күрделігүлділер, астық 
тұқымдастар, 
раушангүлділер, 
бұршақ 
тұқымдастар, 
қалампырлар тұқымдасы, сонымен қатар басты бес туыс: 
қияқөлең, жусан, қазтабан, қоңырбас, жуа ед
әуір 
басым. 
Мұнда сирек кездесетін өсімдіктердің 59 түрі бар, оның 40 
түрі (солтүстік қалампыршөп, сынғыш көбікше, эльба 
сабақжапырағы, қызыл арша, қара қарақат, к
әд
імгі мойыл, 
сібір 
кә
дісі) - бореальды қалдық. Қазақстан Қызыл кітабына 
жабысқақ қандағаш, Шренк 
жә
не жатаған қызғалдақтары, 
қырғыз қайыңы, дала таушымылдығы, көктемгі жанаргүл, 
ашық құндызшөп, қауырсынды қау енгізілген [69].
Барлық жерде саны қысқарып бара жатқан орхидея 
түрлері: к
әм
шатты ұяшөп, біржапырақты стагачка, ал қызыл 
саусақтамыр ерекше қорғауды қажет етеді. Ұлттық бақ 
жануарлар 
әл
еміне бай. Мұнда сүтқоректілердің 36 түрі: елік, 
қасқыр, түлкі, сілеусін, борсық, аққоян, боз суыр ж
ән
е 
басқалар кездеседі. Маңызды қорғау нысанасы қазақстан 
түршесі тау қойы (арқар) болып табылады. Оның саны қазақ 
шоқыларына 
әз
ірге саны жоғары 
жән
е оның өмірі үшін онша 
кауіп жоқ. Соған карамай, д
ә
л казір жана ерекше қорғалатын 
жерлерді, оның ішінде шоқының орталық бөлігіндегі 
Қызылрай тау сілемінде ұйымдастыру қажет. Басқа жолы - 
қорғалып жатқан аймақтың көлемін кеңейту. Баянауыл 
ұлттық бағы жері қазіргі кезде үш жеке бөлікке бөлінген. 
Олардың көлемі шағын, сондықтан ондағы жануарлар үнемі 
қолайсыздық сезінеді. Арқар корегін іздеп. үнемі бақ жерінен 
тысқа шығып кетеді, сөйтіп қаскерлердің олжасына айналады. 
Ұлттык баққа тиіп жатқан Қызылтау тауы аркарлардың көбею 
кезінде шоғырланатын жері болып табылады, ал мұнда қазіргі 
кезде қорықтық 
тәр
тіп шаралары сақталмайды. Сондықтан 
қорыктық т
ә
ртіпті орнату керек. Құстар 
әл
емі бай 
әр
і алуан 
түрлі 67 құс түрі ұялайды 
жә
не 100-ден астам түр ұшып 
өтеді. Ірі көлдер жанындағы су маңы ж
ән
е суда жүзетін 
құстар ерекше көзге түседі. Бұлар -
әр
түрлі үйрек, шағала, 
қарқылдақ, үлкен сұқсыр, 
әуп
ілдек, көкқүтан, шалшықшылар 
(қызғыш, шөпілдек, бізтұмсық).

163 
Өзінің ашық түсті қауырсынымен отүйрек еріксіз назар 
аудартады, ол ұясын тауда жартастар қуысына, түлкілер мен 
суырлар ініне салады. Балапандарын шығарып болғаннан 
кейін, ұзақ та қауіпті жолды жаяу жүріп, қайта суға келеді. 
Орман сілемдерінде жыртқыш құстар - жамансары, 
жағалтай, бөктергі, кезқүйрық; қызылкітаптық түрлер - 
бүркіт, қарақұс, ителгі; Торғайтектестер отрядының көптеген 
өкілдері - үлкен көк шымшық, ақ шымшық, орман 
жадырағы, шұбар шымшық, құралай, бақ сарыторғайы 
жән
е 
т.б. кездеседі.
Далалы жерлерде дала құладыны ж
ән
е біздің 
фаунамыздың ең ірі шалшықшысы - үлкен шалшықшы 
ұялайды. Бауырымен жорғалаушылардың бес түрінің 
Баянауылда көп кездесетіні - секіргіш кесіртке. 
Ә
дебиеттерде жасыл кесірткенің кездескені жайлы 
айтылады, бірақ бұл м
ә
лімет құжат түрінде 
әл
і анықталмады. 
Ұлттық бақ көлдері балыққа бай. Мұнда шортан, алабұға, 
аққайран, 
торта, қарабалық 
ж
ә
не 
басқалар 
бар. 
Омыртқасыздар фаунасы тіпті зерттелмеген. Бірақ бұлардың 
басым көпшілігі насекомдар, үнемі көз алдымызда жүреді. 
Ә
сіресе 
әр 
түрлі көбелектер, аралар, обыр шегірткелер, 
қоңыздар мен құмырсқалар жақсы байқалады. Бұл бай да 
ғажайып 
ә
лем өз зерттеушілерін күтуде. Ұлттық бақ 
қызметкерлері ғылыми бақылаулар мен қорғаудан басқа, 
саяхатты жетілдіру, экологиялық маршруттарды реттеу 
жән
е 
ұйымдастыру, олардың б
әрін
ің көптүрлілігін 
жә
не 
бірегейлігін сақтау мақсатында табиғат экожүйесінің өзгеріс 
ә
серінің д
ә
режесін реттеуге бағытталған жұмыстарды 
жүргізеді. 
Бурабай ұлттық бағы. "Бурабай" мемлекеттік ұлттық 
табиғи бағы 2000 жылы оның жерінде халық демалысын 
ұйымдастыру, саяхатты реттеу 
жә
не көл-тау-орман 
ландшафтын қорғау мақсатында құрылды. Бақ көлемі 83511 га, 
Ақмола облысының Щучье ауданында орналасқан. Қазіргі 
кезде бақ Қазақстан Республикасының Президент жұмыстары 
Басқармасы қарауында болып табылады. 2005 жылдың 19 
шілдесінде ҚР Үкіметінің № 746 Қаулысымен жаңа

164 
"Республикалық д
ә
режедегі ерекше қорғалатын табиғи 
территориялар тізімі" бекітілді, оған "Бурабай" ұлттық бағы 
кіреді. 1935 жылы осы бірегей жердің фаунасын, флорасын 
зерттеу 
жә
не қорғау мақсатында "Боровое" қорығы құрылған 
болатын. Оның территориясына тау-орман сілемі мен оған 
шекаралас жатқан солтүстіктегі далалар мен көлдер кірген 
болатын. Өкінішке орай, қорық 16 жыл ғана жұмыс істеді, 
сөйтіп КСРО-нің көптеген бұрынғы басқа қорықтарымен бірге 
1951 жылы жабылды. 
Ұлттық бақ Көкшетау қыратының шығыс бөлігінде 
орналасқан (Қазақ шоқысының ( оңтүстік-батыс бөлігі) 
Бурабай таулы-орман сілемін алып жатыр. Көкшетау 
тауының ең биік жері - 887 м (Синюха тауы). Тау магматит 
терең тау жыныстарынан, негізінен граниттен тұрады. 
Сонымен қатар пегматиттер, сиениттер, порфириттер 
кездеседі. Бұрын жер тереңдігіне енген балқыған магма жер 
беті 
шөгінді 
жыныстарының 
құрамын 
өзгертті. 
Метаморфикалық тау жыныстары - кристалдық тақта тастар, 
кварциттер, кремнийлі ізбестер пайда болды. Мыңдаған 
жылдар бойғы тау тақталарын шаю мен жел 
ә
сері 
нә
тижесінде мұнара, жар, орындық, құбыжықты еске 
түсіретін, ерекше бірегей тас кескіндер пайда болды. 
Көкшетау тауының шығыс жағында аласа тау сілемдері, 
жайпақ төбелер, шоқылар, адырлар шоқыаралық сайлармен, 
жазықтықтармен, шұңқырлармен кезектесіп орналасқан. 
Бурабай сілемінде көптеген 
әсем
көлдер - Бурабай, 
Щучье, Қотыркөл, Үлкен 
жә
не Кіші Чебачье, Карасье, 
Светлое 
жә
не басқалар бар. Көлдердің көбінің суы тұщы, 
кейбірі ғана тұзды. Өзендер мен жылғалардың тармақталған 
(Сарыбұлақ, Громовая, Колчакты, Килчакты, Иманай 
жылғалары 
жә
не басқа) жүйесі бар. Бұлардың кейбірі 
көлдерді бір-бірімен байланыстырады. 
Аймақ ауа райы континентальды, қысы суық 
ә
рі 
созылмалы, ал жазы қысқа, ыстық. Ауаның жылдық орташа 
температурасы +1,0°С, қаңтардың орташа температурасы -
16,7°С, шілде +18,6°С. Ең төменгі температура -52оС, ең 
жоғарғы температура +42°С. Аязсыз кезең ұзақтығы 100-125 

165 
күн, көктемдік-күздік аяздар т
ә
н. Жылдық жауын-шашын 
мөлшері 300 мм шамасында, олардың көбі жазда түседі. Қар 
жабыны қазанда тұрақталады, 
сәу
ірде ериді. 
Орман сілемі топырағы қоңыр немесе шымды-қоңыр 
топырақты, үзік-үзік ж
ә
не құнарлығы аз. Жел тұру 
нә
тижесінде пайда болған ұсақ топырақтардың көп бөлігі 
беткей бетімен төмен кетеді, сондықтан беткі қабатының 
ед
әу
ір жері жалаңаштанған. Бірақ ұсақ топырақтың біраз 
бөлігі жартас қуыстарына, сайларына, жазық беткейлеріне 
жиналады. Қарағайлы ормандардың көп бөлігі гранитті аласа 
тауларда өседі, бірақ кварцитті-тақта тасты адырларда да 
кездеседі. 
Қазақстанның басқа да қарағайлы ормандары сияқты 
Бурабай сілемі де Оңтүстік Оралдың шығыс баурайларынан 
Оңтүстік Алтайдың батыс тау етегіне дейін плейстонда 
созылып жатқан дерлік тұтас қылқан жапырақты 
жә
не 
аралас ормандардан қалған аралдардың бірі. Ылғалды 
жән
е 
салқын ауа райы кезеңінде ед
әу
ір солтүстік облыстардың 
флорасы мен фаунасындағы орман түрлерінің шоқыларға 
енуіне қолайлы жағдай туды. Осы қалдық түрлердің біраз 
бөлігі қазіргі уақытқа дейін сақталған. Кешірек, голоценде 
ауа райының өзгеруіне байланысты орман көлемі біресе 
үлкейді, біресе кішірейді, сонымен уақыт өте карағайлы 
ормандар арал т
ә
різді күйге енді. Одан 
ә
рі, 
әсі
ресе соңғы екі 
ғасырда орман көлемінің қысқаруына адам 
ә
сер етті. Бұл 
әсе
рдің негізгі түрлері - орманды кесу, орман өрттері, мал 
бағу. Орман өрті мен кесу н
әти
жесінде жекелеген шағын шоқ 
ормандар мүлдем жоқ болды, басқалары қысқарды немесе 
сирек ормандарға айналды. 
Бурабай орман сілемі далалы аймактың түрлі шөпті-
қаулы дала аймақ тармағында орналасқан. Мұнда 757 
өсімдік түрі бар, оның ішінде 95 сирек кездесетін 
жән
е 
құрып кету қаупі бар түрлерге жатады. Ағаш тұқымдастары 
ішіндегі көп бөлігін қарағай алып жатыр. Қарағайлы 
ормандар төменде, жайпақ 
жән
е тік беткейлерде, 
шоқылардың басында, жартасты тау адырларында өседі. 
Қарағайлы орманның өскен жеріне 
жән
е жағдайына қарай 

166 
тасты-жартасты, тасты-қыналы шөптесінді-мүкті, төменгі 
қарағай ормандары деген бірнеше типке бөлінеді. 
Ед
әуір
ылғалды ормандарда қарағаймен бірге қотыр 
жә
не үлпек қайыңдар, көктеректер өседі. Бұталы қабат 
әсіре
се құрғақ ормандарда нашар дамыған [70]. Итмұрын, 
ырғай, долана, арша, тал, тобылғы, қарақат, таңқурай 
кездеседі. Құрғақ тасты қарағайлы ормандарда шөп 
жабыны сирек, ал төменгі жақта ед
ә
уір қалың.
Бореальды 
қалдықтар 
— 
алмұртшөптер, 
қырықкұлақтар, қырықбуында қылтанақтар, қияқөлеңдер, 
жалманаяқтар, бүлдірген, қаражидек, кей жерлерде 
мүкжидек мол. Көп жерлерде тас беттері мен ағаш 
діңдерінде қыналар, ед
ә
уір ылғалды жерлерде жасыл мүктер 
өскен. Кейбір өсімдіктер сирек кездесетін болды. Екінші 
басылымға дайындалған Қазақстан Қызыл кітабына теңге 
жапырақ шықшөп, ірі гүлді шолпанкебіс, нағыз 
шолпанкебіс, таңдамалы қылтанақ батпақ жылантамыры, 
шатырша қысшылшөп. Фукс сүйсіні, бұғы қынасы, сонымен 
қатар жабысқақ қандағаш (немесе қара) енгізілген. Қара 
қандағаштың не бары жиырма шакты ағашы белгілі, олар 
Шучье көлінің шығыс жағалауында өседі.
Бұл аймақтың сирек өсімдік түрлері ш
ә
ңкіш, мойыл, 
мүкжидек тас қарақаты, к
ә
дімгі арша, үшжапырақ субеде 
сібір құртқашашы, таспа ұлпабас, еуропа жылқышөбі, 
терістік жалманаяғы, аналық таға қырыққұлағы болып 
табылады. Флора құрамында көптеген д
ә
рілік, тағамдық 
с
ә
ндік өсімдіктер бар. 
Карасье, Светлое, Шучье көлдері шетінде қалдық 
шымтезекті батпақтар сақталған, олар негізгі таралу 
аймағынан алыс оңтүстікте Батыс Сібір мен Орал орманды 
аймақтарында орналасқан. Мұнда ашық шымтезекті 
батпақтар, сонымен қатар аласа бойлы карағайлар немесе 
қарағай араласкдн қайыңдықтар кездеседі. Олар анық 
байқалған бореальды кескінді 
жә
не оларды қоршаған 
далаланған қарағайлы ормандардан бірден бөлектеніп 
көрінеді.

167 
Батпақтар мен олардың айналасында Қазақ шоқылары 
үшін солтүстік өсімдіктер саны-қаражидек, мүкжидек, 
жалманаяқ, қияқөлең, қырықбуын, қысшылшөп, ұлпабас, 
ақүрпек, алмұртшөп, бүйіргүл, кездікқын ж
ән
е т.б. көп 
кездеседі. Батпақтағы шымтезек тақтасының қалыңдығы үш 
метрге дейін жетеді. Құлаған ағаштар, олардың сынықтары 
жән
е шығып тұрған тамырлар мүкпен жабылған, сөйтіп, 
ежелгі батпақ көрінісін кұрайды. 
Омыртқалы жануарлар фаунасында 305 түр бар, оның 
ішінде 87-сі сирек кездесетін ж
ә
не құрып кету қаупі бар 
түрлер. Тұяқты аңдардан сібір елігі, доңыз, бұлан мекендейді. 
Өткен ғасырдың 60-шы жылдары бұрын осы жерді 
мекендеген маралды қайта жерсіндіру жұмысы жүргізілген. 
Кейінірек осы ормандарға буданды асқан бұғылары 
ә
келінген 
болатын, олар көбейіп, қазіргі кезде Бурабай орман сілемінде 
тіршілік етеді. Жыртқыштардан қасқыр, түлкі, қарсақ, 
борсық, сарыкүзен. орман сусары, сілеусін кездеседі. 
Орманда американ су күзені жерсініп кетті, олардың 
бастапқы бастары аң фермасынан қашқан су күзендері еді. 
Бұрын осы ормандарды мекендеген қоңыр аюды қайта 
жерсіндіру жұмысы табыспен аяқталмады. Дегенмен 
әке
лінген аюлар ұрпақтарын берді, бірақ тығыз
 
орналасқан 
жерде олар тіршілік ете алмай біртіндеп жоғалып кетті. 
Кеміргіштерден тоқалтістер, қаптесерлер, егеуқұйрықтар саны 
көп, ақшыл ақтиін жақсы жерсініп кетті. 
Аққоян 
әд
еттегідей, ормандардың шетінде орқоян 
кездеседі. Жартас қуыстары мен үйлердің шатырын 
жарқанаттар - терістік жарқанаты, қызғылт ымырт 
жарқанаты, тоған ж
ән
е су жарқанаттары, Брандт жарқанаты 
қоныстайды. Насекомқоректі жануарлардан к
ә
дімгі
ж
ә
не 
қалқанқұлақ кірпілер, сонымен қатар жертесерлердің бірнеше 
түрі мекендейді.
Қазақстан Қызыл кітабына орман сусары енгізілген. Аң 
аулау нысаналары - барлық тұяқтылар мен жыртқыштар 
(суырдан басқасы), қоян, ондатр, тиін. Құстар фаунасы 
құрамында 200-ден аса түр бар. Жыртқыш құстардан бүркіт, 
қарақұс, шаңқылдақ қыран, қаршыға, қырғи, түз 
жән
е саз 

168 
құладындары, күйкентай, жағалтай, бөктергі, үкі, ақ ж
ән
е 
құлақты жапалақтар кездеседі.
Ақтұмсық қарға, сауысқан, түз жауторғайы, к
ә
дімгі 
түркептер, көкек, көкқарға, мысықторғай, орман жадырағы, 
бақ сандуғашы, орман бозторғайы, жағал шақшақ, қарабас 
сарыторғай, сайрауықтар, тоқылдақтар, көк шымшықтар 
жән
е басқалар 
әд
еттегі түрлер. Көлдерде сұрқаз, маңырауық 
үйрек, қылқұйрық, қасқалдақ, көкқұтан, қызылжемсаулы 
маймаққаз, сұқсыр үйректер, шағалалар, шалшықшылар 
ұялайды. Көлде ұшып өту кезінде суда жүзетін құстар саны 
ед
әу
ір өседі. Қазақстан Қызыл кітабына бүркіт, қарақұс, үкі, 
сүр тырна енгізілген. Аңшылық нысаналары-құр, аққұр, сұр 
шіл, бөдене, меңіреу құр, қасқалдақ, үйректер, қаздар, 
шалшықшылар.
Бауырымен жорғалаушылардан секіргіш 
жә
не жасыл 
кесірткелер, к
әд
імгі ж
ә
не дала сұржыландары, сарыбас 
жылан, өрнекті қаршұбар ал қосмекенділерден - жасыл 
құрбақа, шөпбақа ж
ә
не сүйір тұмсық бақа кездеседі. 
Көлдер балыққа бай. Мұнда алабұға, орта шортан аққайран, 
мөңке балық, қарабалык бар. 
Омыртқасыздар фаунасы жалпы нашар зерттелген, 
сірә,
бірнеше мыңдаған түр болса керекті. Қазақстан Қызыл 
кітабына насекомның бірнеше түрі енгізілген: 
ә
демі қыз 
инелік, дала шегірткесі, Сервильдың севчугі, дала сколиясы, 
севчугі, дала сколиясы, арнинді поляк сымыры. Соңғы түр 
кармин бояуының табиғи көзі болып табылады. 
Ландшафтың керемет 
ә
демілігінен демалушылар 
Бурабайды Қазақстан Швейцариясы деп атайды. Бұл жерге 
әд
емілікті зу етегіндегі карағайлы ормандары бар гранитті 
сілемдермен жиектелген терең мөлдір көлдер беріп тұр. 
Бурабай, Шучье, Карасье, Үлкен ж
ән
е Кіші Чебачье көлдері 
жән
е
 
басқалар көпке танымал. Су шаюы мен елдің ұзақ 
ә
сері мұнда ғажайып шоқылар мен жартастар пайда еткен. 
Олардың ішінен көпшілікке танымалдары «Оқжетпес», 
«Ұйқыдағы батыр», «Бүркіт», «Түйе», «Құдыр». 
Ә
сіресе 
әд
емісі «Сфинкс» - өзінің сыртқы келбеті египет 

169 
сфинксының алып басына ұқсас, Бурабай көлінен шығып 
тұратын жартас. 
Бурабай таулы-орман сілемінде демалыс үйлері, 
санаторийлер, 
саяхат 
базалары 
салынған, 
саяхат 
маршруттары жасалған. Бурабай курорты көпке өте 
танымал. Ұлттық бақ алдында сансыз көп демалушылар 
мен саяхатшылардан өзінің
бірегей ландшафтын сақтау 
жә
не бүлінген табиғи 
бірлестіктерді қалпына келтірумен қамтамасыз ету 
м
әсел
елері туып отыр. Осы мақсатта
бақ жері бірнеше 
әр
түрлі д
әреже
де қорғау 
жә
не пайдалану аймақтарына 
бөлінген: қорықтық, қорғау-демалу, демалу-шаруашылық, 
аралық. Ұлттық бақ ғылыми зерттеу жұмыстарын да 
жүргізеді, негізгі м
әс
елелердің бірі ұлттық бақтың басты 
байлығы - қарағайлы ормандарды қорғау 
жә
не қалпына 
келтіру жолдарын іздестіру ж
ә
не зерттеу болып табылады.
Іле Алатау ұлттық бағы.
 
Іле Алату мемлекеттік ұлттық 
бағы 1996 жылы 22 ақпанда Қазақстан Республикасы 
Үкіметінің қаулысы бойынша Алматы облысының қаулысы 
бойынша Алматы облысының Еңбекшіқазақ, Талғар, 
Қарасай аудандары, Қаскелең, Қала маңы 
жән
е Түрген 
орманы шаруашылығында құрылды. Оны құру мақсаты-
бірегей ландашфт, жауарлар мен өсімдіктер 
ә
лемін қорғау, 
саяхат пен демалыс үшін жағдай жасау, демалуға падалана 
отырып, табиғи бірілестіктеріді сақтаудың ғылыми 
әд
істерін ойлап тауып, оны іс жүзіне асыру. 
 
Ұлттық бақ көлемі 202292 га, Алматы қаласынан 
оңтүстікке қарай Іле Алатуында (Тянь-Шань) орналасқан. 
Батысында Шамалған өзенінен шығысында Түрген өзеніне 
дейінгі шекарасының ұзындығы 120 шақырым, ал ені 30-35 
шақырым [71].
Бақ территориясы жер бедері өте күрделі, ол Іле 
Алатауының орталық бөлігін алып жатыр. Басты өзендерді 
бөліп тұратын көптеген екінші қатарлы үшкір шыңды тау 
адырлар басты су айрығы жотасынан кетеді, олар тау етегі 
аңғарынан көрініп тұрады. Соңғы адырлар тарамдалады, 
сөйтіп, одан да кіші сілемдер жүйесін құрды. Мұндай 

170 
морфологиялық құрылыс солтүстік беткейден ағатын басты 
өзендер бағытын анықтайды. Олар Іле өзені су алабына 
жатады. Бірақ олардың көбі жазықтыққа шыққанда, Іле 
ойпатындағы қоқыс үйінділерде жоқ болады, дегенмен 
судың көп бөлігін адамдар үй-жай тұрмыстық, техникалық 
жән
е ауыл шаруашылық мұқтаждығына пайдаланды.
Іле Алатауы биіктіктегі табиғи ландшафты нақты 
бөлумен қамтамасыз ететін, басты аңғарларымен тауға еркін 
терең кіретін, солтүстік ж
ә
не солтүстік-батыс ылғал 
ә
келуші 
ауа жолында алдыңғы биік тосқауыл болып табылады. Бақ 
жері аласа тау, орта тау 
жән
е биік тау ландшафтарын алып 
жатыр, олар тау құрылысының қабаттарын көрсетеді. 
Ауа райы 
ә
р түрлі, сонымен қатар биіктік ауа райы 
белдеуіне бөлінген. Далалы тау етегін ең төменгі, біркелкі 
ылғал белдеу алып жатыр. Мұнда жазы құрғақ 
әрі 
ыстық 
жән
е қысы салыстырмалы жылы, қары аз. Жылдық жауын-
шашын мөлшері 500-550 мм. Аласа тау мен орта тауды 
ылғалды қоңыржай белдеу алып жатыр. Жауын-шашынның 
жылдық мөлшері 600-620 мм. Жақсы ылғалды биік таулы 
белдеу альпі ж
ән
е субальпі шалғындарында орналасқан. 
Мұнда жылдық жауын-шашын мөлшері 600 мм-ден жоғары. 
Жауын-шашын барлық белдеуде жазда түседі. 
Ұлттық бақ теңіз деңгейінен 600-ден 4540 метр биіктік 
аралығында орналасқан. Ең биік шыңы - Конституция шыңы 
(4540 м), көлемі жағынан екінші - Қазақстанға 25 жыл (4494 
м). Тағы да оннан астам шыңдар төрт шақырымдық 
биіктіктен жоғары. 
Биік шыңдарда м
ә
ңгі қар мен мұздықтар орналасқан. 
Сол Талғар сайында Дмитриев мұздығы бар, ол Іле 
Алатауының солтүстік баурайындағы ең үлкені, оның көлемі 
17 шаршы шақырым. Конституция мұздығы ең ұзыны (5,7 
шақырым) ж
ән
е бақтың ең төмен орналасқан мұздығы, 3270 
метрге дейін түседі. Кіші Алматы өзенінің шығар көзінде 
Тұйықсу мұздығы орналасқан, ол 
ә
лемдегі ең жақсы 
зерттелген мұздық болып табылады. Оны 1902 жылдан бері 
зерттеп келеді. Мұздың тау жыныстарынан сел тудыратын 
қауіп бар, онда 1956 
жән
е 1973 жылдары ірі мұздық селдер 

171 
болған. Іле Алатауында ірілі-ұсақты 265 мұздық бар, оның 
көп бөлігі бақ жерінде орналасқан. Олардың көбі 
гидрогеографиялық жүйе түзетін өзендерге: Түрген, Есік, 
Талғар, Кіші ж
ә
не Үлкен Алматы, Қарғалы, Ақсай, Каскелең 
жә
не олардың көптеген арналарына (Ремизовка, Прямуха, 
Қотырбұлақ, Белбұлақ, Каменка, Рахатка 
жән
е басқалар) 
бастама береді. Басты өзендер терең сайларда тасқынды 
ағынмен ағады. Олар қар мен мұз еруінен болған көктемгі 
жә
не күзгі тасқын суларын алады. Өзендер 
жә
не олардың 
арналары да селді қауіпті. Су жылдың көп мезгілінде таза, 
тек жазда су тасқыны кезінде лай болады. Басты өзендердің 
б
ә
рінің қайнар көзінде мұздық көлдер бар, олар маусымда 
тола бастайды, ал қыс басында суы жоғалады. 2500 м 
биіктікте ірі тұрақты су қоймасы - Үлкен Алматы көлі 
орналасқан. Оның шұңқыры тектоникалық шөгіндіден 
тұрады, Озерная өзені суымен ж
ән
е қасындағы ұсақ 
арналармен толады. Көл көлемі бір шаршы шақырым, 
тереңдігі 39,3 метрге жетеді. 
Жер қыртысындағы терең 
әр
і кең тектоникалық жыра 
аймағынан ыстық бұлақтар шығып жатыр. Бұлақ сулары екі 
бальнеологиялық (емге қолдану) радонды ж
ә
не кремнийлі-
термальды типке жатады. Біріншісіне Алма-Арасан бүлақтары 
кіреді, олар курорт салынған жерде, Үлкен Алматы өзені 
алабында орналасқан, екіншісі - Тау-Түрген ж
ә
не Горельник 
бұлақтары. 
Топырақ 
жабыны 
негізінен 
тау 
беткейлері 
топырақтарынан тұрады, тек аласа тау белдеуінде, орта ж
ән
е 
төменгі бөліктерінің 
әр
жерінде шағын аралшықты қара 
топырақ сілемдері кездеседі. Өсімдік жабыны бүлінген 
жағдайда, топырағы оңай өзгеріске ұшырайды. 
Табиғи бақ флорасында 1000-нан аса түр бар, көп бөлігі 
орман орта тау белдеуі флорасына жатады. Жапырақты 
ормандарда жоғарғы өсімдіктердің-500-ден астам, ал 
шыршалы ормандарда- 400 түрі кездеседі. Қызыл кітапқа 36 
түр енгізілген. Аласа тауларда Островский қызғалдағы, 
Мушкетов түйесіңірі, Альберт құртқашашы, Колпаковский 
иридодиктиумы, Сиверс алмасы, алтай жалаңаш тұқымдысы; 

172 
орта тауларда - сарғыш ақбасқурай, Семенов айдаршөбі, 
алматы кекіресі, Семенов еменжапырағы, Виттрок рауғашы; 
биік тауларда - Фальконер бауыршөбі, тяньшань 
таутобылғысы, құмбел саршатыры, ұяшықты тауқалуен, 
мұздық ботташ, қатпарлы шұбаршөп кездеседі.
Қызылкітаптық мүктер ерекше қорғауды талап
 
етеді, олар 
ірі жапырақ пахифиссмден
с жән
е тегіс ортотрихум. 
Көптеген пайдалы өсімдіктер ішінен азықтық өсімдіктер 
тобы (80-нен астам түр
)
: жіңішке саркүйік, ұсақжеміс 
қияқөлең. Крылов бетегесі, шалғын 
жән
е альпі қоңырбасы. 
тяньшань сұлыбасы, к
әд
імгі тарғақшөп. салалы шебершөп, 
регнерия, беде, атбұршақ сиыржоңышқа түрлері үлкен назар 
аудартады. 
Илік өсімдіктерден қымыздық тасан рауғаш ед
ә
уір 
бағалы болып табылады. Эфир майлы өсімдіктерден 
аюбалдырған арша, жусан бар. Табиғи бояулар ретінде 
теңгежапырақ, қызылбояу, қызылтамыр 
жән
е басқалар 
қолданылуы мүмкін. Д
әр
ілік өсімдіктер кең таралған: 
өгейшөп, итмұрындар, жостер, валериана, аршалар, бақбақ, 
бақажапырақ ж
ән
е басқалар. 
Жануарлар 
ә
лемі бай 
ә
рі алуан түрлі. Омыртқасыздар 
әл
емі 
ә
лі толық зерттелмеген. Дегенмен қазіргі уақытта 8 
кластан 2000-дай түр белгілі. Насекомдар класынан бірнеше 
отряд құрамы аздап анықталған. Қоңыздар отрядынан 252 
барылдауық қоңыз түрі, 180 қысқақанатты қоңыз, 102 
жапырақ жегіш қоңыз; қабыршаққанаттылар немесе 
көбелектерден 145 күндізгі көбелек түрі; жарғаққанаттылар 
отрядынан - 110 жабайы бал ара түрі, 97 қазғыш ара, 33 
құмырсқа, 30 шаншарлар түрі белгілі. 
Осы көптүрліліктен не бары 24 түр ғана Қазақстан 
Қызыл кітабына енгізілген. Олардың арасында 3 моллюска 
түрі (сол бұрандалы брадибена, Шнитников псеудонапеусы, 
Цветков туркомилаксы) бар. Қалғандары: көрнекті 
шоқпарқарынды инелік, 
ә
демі қыз инелік, қысқақанатты 
боливария д
әуіті,
дала шегірткесі, Якобсон филлоргерусы, 
Семенов барылдауық қоңызы, Линдеман барылдауық қоңызы, 
Хике барылдауық қоңызы, балауса барылдауық қоңыз, 

173 
қоснүктелі қанқызы, нүктелі қанқыз, үлкен тамыржегіш 
қоңыз, Ершов сары көбелегі, бедромиус, патриций, Татьяна 
көгілдір көбелегі, тау лестифорусы, жылтырбауырлы 
проксилокопа (жарғаққанаттылар) насекомдар класына 
жатады 
Омыртқалы жануарлар фаунасынан 245 түр белгілі. 
Тау өзендері мен жылғаларында балықтың 8 түрі: жалаңаш 
жән
е қабыршақты көкбас, Штраух талма балығы, салпы 
ерін, псевдосбор, шармай, көлталма, ал Түрген өзенінде 
жерсіндірілген бахтах кездеседі. 
Қосмекенділердің төрт түрі, оның екеуі (далматин 
құрбақасы, орталық азия бақасы) Қазақстан Қызыл кітабына 
енгізілген. 
Бауырымен жорғалаушылардың сегіз түрінің ішінде 
(алай жалаңкөзі, түрлі түсті кесірт) 
ә
деттегі, сонымен қатар 
к
ә
дімгі 
жән
е су жыландтүрлі түсті 
жә
не өрнекті 
қарашұбарлар бар. Ед
әуір 
сирек кездесетін улы жыландар - 
дала сұржыланы мен қалқантұмсық жылан. 
Табиғи жағдайдың алуантүрлілігіне байланысты құстар 
түрі де бай. Ұлттық бақта 178 құс түрі анықталған. Тіршілік 
ерекшеліктеріне байланысты олар ұялайтын түрлер - 105, 
қыстауға ұшып келетін түрлер - 18, ұшып өтетін құстар түрі 
- 55 болып, үш топқа бөлінеді. Қызыл кітапқа 11 құс түрі 
енгізілген (қара дегелек, бақалтақ қыран, бүркіт, кұмай, 
бидайық, орақтұмсык, үкі, көкқұс; ителгі-ұшып өтеді, лашын 
мен үлкен құралай - қысқы уақытта). 
Сүтқоректілердің 47 түрі бар. Нағыз тау түрлеріне: 
тяньшань ақтісті жертесері, аққұйрықты ақтісті жертесер, 
қызыл шақылдақ, сұр суыр, тау тышқаны, күміс түсті 
тоқалтіс, тас сусары, барыс, тау ешкісі жатады. Бақта нағыз 
тау түрлерінен басқа экожүйе түрлері: қасқыр, түлкі, аю, 
елік, марал, доңыз, құм қояны 
жә
не басқалар да кездеседі. 
Қызыл кітапқа 7 түр: тяньшань қоңыр аюы, тас сусары, 
барыс, орта азия өзен құндызы, сабаншы, түркістан сілеусіні, 
үнді жайрасы енген. 
Іле Алатауының бірегей табиғи бірлестіктерін сақтауда 
Іле Алатау ұлттық бағының еңбегі зор 
жән
е оны бағалау 

174 
қиын. Бақ жерінде оңтүстік-шығыс Қазақстанды мекендеген 
халықтың тарихи-м
ә
дени мұра нысаналары мен табиғат 
ескерткіштері бар [72]. 
Мұнда орта ғасырдағы Талхиз 
жә
не Түрген қалалары, 
Асса шоқысы мен Түрген сайында ежелгі темір д
ә
уіріндегі 
қорғанды бейіттер, Есік көлі жағалауында сақ бейіттері 
сақталған. 
Түрген өзенінің оң жағалауында бұдан 10 мың жыл 
бұрын болған қатты жер сілкіну іздері табылды. Бұл ғажап 
пішінді ж
ә
не түрлі түсті қалың жартас сынығы, нағыз 
табиғат ескерткіші. Сонымен қатар табиғат ескерткіштері 
қалдық мүкті Шынтүрген шыршалы ормандары да болып 
табылады, онда 30-40 см тереңдікте, мүк астында қалыңдығы 
2-3 м м
әң
гі мұз аралдары сақталған. 
Мәң
гі мұздық сілемі д
әл
мұндай төменгі биіктікте Іле Алатауынан басқа ешқандай 
жерде кездеспейді. «Проходной» асуында таудың ортаңғы 
бөлігінде орналасқан, Ішкі Тянь-Шань суық шөлін еске 
салатын биік таулы ландшафт керемет 
ә
демі. Табиғат 
ескерткішіне Көл-Алматы асуындағы тау өзені жатады, ол екі 
салаға бөлінеді. Біреуі солтүстікке, Үлкен Алматы өзеніне, ал 
екіншісі оңтүстікке, Чон-Кемин су алабына құяды.
Қарақаралы ұлттық бағы. Қарқаралы мемлекеттік 
үлттық табиғи бағы 1998 жылы тау-орман ландшафтысы мен 
табиғаттың бірегей нысаналарын қорғау, саяхатты дамыту 
жә
не халық демалысын жақсарту мақсатында қүрылған. 
Оның жер көлемі 90323 га, Қарағанды облысының 
Қарқаралы ауданында орналасқан. Қазіргі кезде бақ Қазақстан 
Республикасы ауыл шаруашылық Министрлігі орман 
жә
не 
аңшылық шаруашылығы Комитеті қарауында болып 
табылады. Қарқаралы ұлттық бақ кіретін жаңа 
«Республикалық д
әре
жедегі ерекше қорғалатын табиғи 
территория тізімі» 2005 жылдың 19 шілдесінде ҚР 
Үкіметінің № 746 қаулысымен бекітілген.
 
Бақ территориясын Қазақ щоқыларының шығыс 
бөлігінде орналасқан онша биік емес Қарқаралы ж
ә
не Кент 
таулары алып жатыр. Қарқаралы тауының ең биік жері - 
1403 м, Кент тау сілемі - 1469 м. Бұрын бүл жерде биік 

175 
таулар болатын, уақыт өте бұзылып, көптеген ұсақ шоқылар 
мен адырларға бөлініп кеткен. Олардың тік беткейлері қатты 
өзгеріске ұшырап, жартасты шыңдары терең сайлармен 
жә
не 
аңғарлармен кезектеседі. Көп жерде гранитті тақталар 
жалаңаштанған, олар бір-бірінің үстіне тақталар сияқты 
қатталған, ал жекелеген жартас қалдықтары ең ғажайып 
кескінді түрге енген. 
Тау сайларынан бұлақтар басталып, шағын өзендер 
бастамасын береді. Қарқаралы тауларында олардың ең ірілері 
- Қарқаралы (Түлкілі, Тасбұлақ арналары бар), Кендара, 
Жарым, Кералы, Қопа, Александр жылғасы, Аюшат, Кеңгір, 
Кент тауында - Қызылкеніш, Қадыр, Өзен. Шайтанкөл, 
Бассейн, Кендара, Пашенное, Үлкенкөл - 
әд
емі көлдер. 
Шағын су қоймалары, сонымен қатар суға толы гранитті 
жартастар шұңқыры кездеседі. Өзендер мен көлдер суды 
жауын-қардан, сирек жер астынан алады. 
Аймақ ауа райы қатаң континентальды, жылдық ж
ә
не 
т
әу
ліктік температура ауытқуы үлкен, күн с
ә
улесі көп түседі 
ж
ә
не жылы, жазғы жауын-шашын қысқы уақыттан басым 
ж
ә
не жазғы кезеңде жиі құрғақшылық болып түрады. 
Ауаның жылдық орташа температурасы 1,4°С-қа тең, 
қаңтардың орташа температурасы -14,4°С, шілдеде +18°С. 
Аязсыз кезең үзақтығы 100-125 күн. Жылдық жауын-шашын 
мөлшері 250-300 мм, орташа 279 мм. Қар жабыны қазанның 
екінші жартысында түрақталады, 
сәу
ірдің екінші жартысында 
ериді. 
Гранитті аласа тау топырақ жабыны қоршаған 
жазықтық жерден ед
ә
уір ерекшеленеді. Қарағайлы орман 
астында орман қоңыр түсті 
жә
не таулы-орман шымды-күлді 
топырақ жатыр. Қарағайлы сирек ормандарда тек қарапайым 
топырақ бастамасы немесе топырақ 
әр 
жерде кездеседі. Олар 
қүнарсыз;,, себебі қарашірік қоры, қорек элементтері аз, 
сондықтан ағаш өсімі де дүрыс емес болады. Жылғалар 
аңғарында қайыңды-көктеректі ормандарда аллювиальды 
ж
ән
е орманды-шалғынды топырақтар дамиды. 
Таудың басты байлығы ормандар болып табылады. 
Аралшықты қарағайлы орманның Қарқаралы тобы бетегелі-

176 
қаулы далалар құрғақ аймақ тармағы далалы аймақтың оңтүстік 
бөлігінде орналасқан. Бұл сақталған аралшық ормандар мұз 
д
ә
уірі қалдықтары болып табылады, салқын 
ә
рі ылғалды д
ә
уір 
кезінде Оралдан Алтайға дейінгі кең аймақта созылып жатқан 
үлкен орман сілемі қалдықтары болып табылады. Жылы 
құрғақ кезең туған кезде, жаңа жағдайға бейімделмеген 
орманның көп бөлігі жоғалыл кетті. Жекелеген сілемдердің 
басым көпшілігі тек тау мен шоқылар арасында ғана сақталды. 
Орман үшін негізгі жау - өрт (адам қолынан ж
ән
е найзағай 
отынан), ағаштарды кесу ж
ән
е малды шектен тыс жаю, бұл 
ағаштардың табиғи қалпына келуге кері 
әс
ерін тигізеді. 
Қарқаралы сілемінің орманды бірлестіктерінде 268 
өсімдік түрі кездеседі. Негізгі орман түзуші ағаштар - 
к
ә
дімгі қарағай, ол тау етегінде, беткейлерде, тау басында, 
кейде тіпті баруы қиын жерлерде өседі. Басқа ағаштардан 
котыр 
жән
е үлпек қайыңдар, көктерек, өте сирек қара 
қандағаш таралған. Қайың мен көктерек көбіне қарағайлы 
ормандарда бірге кездеседі, кейде таза өздері ғана өседі. 
Бақтың флорра құрамында қалдық орман түрлері үлесі 
ед
ә
уір: қарағай, көктерек, мойыл, таңқурай, қой бүлдірген, 
қара қарақат, орман қырықбуыны, алмұртшөп, орман 
қоңырбасы 
жә
не басқалар [73].
Бұлардың бар болуы - Қарқаралы, Кент ж
ә
не басқа да 
орман сілемдерінің Батыс Сібір 
жә
не Орал солтүстік 
ормандарымен байланысы бар екендігінің ку
ә
сі. Эндемиктік 
өсімдік түрлері - қарқаралы бөріқарақаты, қарқаралы 
сылдыршөбі, үшкір сала сиякөк, қарқара бидайығы, салалы 
таспашөп, қарқаралы рэгнериясы. Қазақстан Қызыл 
кітабына 10% өсімдік түрі енгізілген. Олар: қара қандағаш, 
қарқаралы бөріқарақаты, жапырақсыз орашық, жатаған 
қызғалдақ, шатырша қысшылшөп, Фукс сүйсіні, дала 
таушымылдығы, жіңішке к
өкнә
р 
жә
не мүктің бір түрі - 
тегіс сфагнум. Аймақ үшін сирек кездесетін өсімдіктер - 
таспажапырақ күймесгүл, к
ә
дімгі еркек қырыққүлақ, шаш 
т
ә
різді қалампыршөп. Көптеген өсімдіктер халық 
шаруашылығы мен тұрмыста д
ә
рілік (қылша, арша, долана, 
қырықбуын, құндызшөп, шалфей, бақбақ ж
ән
е т.б.), 

177 
тағамдық (бүлдірген, қой бүлдірген, таңқурай, қарақат, 
итмұрын, мойыл, жуа, саңырауқұлақтар - майлы сарғылт 
басты, груздь, арыш, сыроежка 
жән
е т.б.); 
сән
дік 
(қызғалдақтар, таушымылдықтар, жанаргүл, итмұрындар 
жә
не т.б.) өсімдіктер ретінде қолданылады. Құрылыс 
жә
не 
отын ретінде қайың, қарағай, көктерек пайдаланылады. 
Көптеген өсімдіктер үй 
жә
не жабайы жануарлар үшін азық 
болып табылады. 
Қарқаралы тауларында қалдық шымтезекті батпақтар 
сақталған, олар оқшау ж
ә
не Қазақстандағы ең қиыр 
оңтүстіктегі болып табылады. Ол Батыс Сібір мен Орал 
шымтезекті батпақтары таралған оңтүстік шекарасынан 
бірнеше жүздеген шақырым қашықтықта орналасқан. 
Батпақтың көлемі 1 га, онда қайың мен қарағай аралас 
өскен ж
ә
не шымтезекті мүкпен жабылған. Оның шөптесінді 
жабынында бірқатар солтүстік түрлер - дарагүл, 
алмұртшөп, қияқөлең, орман қамысы кездеседі.Омыртқалы 
жануарлар фаунасында 170 түр белгілі, оның ішінде 40 
сүтқоректі түрі, құс - 114, бауырымен жорғалаушылар - 6, 
қосмекенділер - 2 
жә
не балық - 4 түр.
Тұяқты жануарлардан сібір елігі, бүлан, арқар 
мекендейді. Өткен ғасырдың соңында доңыз бен марал қайта 
ойдағыдай жерсіндірілді. Жыртқыштардан қасқыр, түлкі, 
қарсақ, борсық, ақкіс, аққалақ, сасық күзен, сілеусін, 
сабаншы кездеседі. Аққоян, дала шақылдағы 
әд
еттегідей, 
орқоян сирек. Кеміргіштерден дала суыры, сұр суыр, 
қызылұрт саршұнақ, үлкен 
жә
не секіргіш қосаяқтар, тоқалтіс 
пен қаптесердің оннан астам түрі таралған; өткен ғасырдың 
30-шы жылдарында ақшыл ақтиін табысты жерсіндірілген. 
Қалқанқұлақ кірпі, су жертесері, кіші ақтісті жертесер, 
кә
дімгі, тундра, кіші жертесерлер салыстырмалы сирек 
кездеседі. Қазақстан Қызыл кітабына арқар мен сабаншы 
енгізілген. Қоян, тиін, ондатр ж
ә
не жыртқыш пен тұяқты 
(қызылкітаптық түрден басқалары)жануарлардың барлық 
түрі 
ә
уесқой 
жә
не к
әсіп
тік аңшылық нысаналары болып 
табылады. 

178 
Құстар фаунасы өте алуан түрлі. Жапалақтардан маубас 
жапалақ, байғыз, құлақты жапалақ, үкі; күндізгі 
жыртқыштардап бүркіт, бақалтақ қыран, қара кезқүйрық, 
жамансары, қаршыға, қырғи, саз ж
ән
е шалғын құладындары, 
ителгі, жағалтай, тұрымтай, к
әд
імгі 
жән
е дала күйкентайы 
кездеседі. Орманда үлкен шұбар тоқылдақ, ақшылқанат 
сайрауық, орман жадырағы, үлкен көк шымшық, шұбар 
шымшық, үлкен түркептер, көкек, мысықторғай, тентекқұс, 
құр 
ә
деттегі. Күзде сирек ұшып келетін құстар: самырсын 
құс, абдырық, қара тоқылдақ, сұр тағанақ пайда болады.
Орман шеті мен алаңқайларында жиі сарыторғайлар, 
сандуғаш торғайлар, отқұйрық торғайлар, алабұлбұлдар, 
бозторғайлар, көл жағалары мен өзен тасқын суларында - 
шалшықшылар мен қазтамақ торғайлар кездеседі. Сирек 
қара дегелек ұялайды, ол Қазақстан Қызыл кітабына 
енгізілген құстар ішіндегі ең көзге түсері. Басқа 
"қызылкітаптық" түрлерден бүркіт, бақалтақ қыран, 
балықшы тұйғын, ителгі, үкі, қара дегелек мекендейді, 
сонымен қатар қутұмсық қаз бен қарабас өгіз шағаланың 
осы жерден жалғыз-жарым кездескені тіркелген. Аңшылық 
нысаналары -құр, сұр шіл, бөдене. 
Омыртқалылардьщ басқа түрлері аз. Бауырымен 
жорғалаушылардан көбіне секіргіш кесіртке мен өрнекті 
қарашұбар жылан, сирек - көк кесіртке, қалқантұмсық 
жылан, дала сұржыланы, сарыбас жылан кездеседі. 
Қосмекенділердің екі түрі - жасыл құрбақа мен 
сүйіртұмсық бақа бұл аймақта кең таралған. Көлдер мен 
өзендерде балық көп. Мұнда мөңке балық, шортан, алабүға, 
торта балық мекендейді. 
Омыртқасыз 
жануарлар 
фаунасы 
(насекомдар, 
өрмекшілер, кенелер, моллюскалар, құрттар ж
ән
е т.б.) толық 
зерттелмеген, сі
рә
, бірнеше мыңдаған түр болса керекті. 
Ұлттық бақ жерінде мекендейтін қоңыздар, қандалалар, 
құмырсқалар, шегірткелер, көбелектер, аралар, шыбындар, 
соналар, масалар, шіркейлер, құмытылар 
жән
е басқа 
омыртқасыздар тобы өз зерттеушілерін күтуде. Бақтағы 
"қызылкітаптық" түрлерге дала сколиясы, дала шегірткесі 

179 
жатады. Бұл екі түрдің де саны қысқарып жатыр. Аймақта 
сирек кездесетіндер: көбелектер (апполон, көзшелі 
жынкөбелегі, терек жынкөбелегі), қоңыздар (хош иісті 
барылдауық қоңыз, торлы бүрікпе, ж
ә
не айналы, қарамұртты, 
тамыр шыртылдақ қоңыздары), ұста жабайы бал арасы мен 
жауын құртының үш түрі. 
Қарқаралы 
жән
е Кент таулы-орман сілемі құрғақ дала 
ортасында нағыз көгалды жер, сондықтан келушілер 
назарын ежелден аударып келеді [74]. Мұнда демалыс үйлері, 
санаторий, саяхат орындары ашылған, жылына көптеген 
демалушылар келеді.
Шайтанкөл, Бассейн, Пашенное, Үлкенкөл, табиғи "Тас 
қақпасы", "Палатка" кең үңгірі, Шаңкөз, Көктөбе, Қарқаралы, 
Тұрсын, Сынтас жартасты шыңдары, М
ә
ліксай сайындағы 
алғашқы адам үңгірлері ж
ә
не басқа табиғи, тарихи, м
ә
дени 
ескерткіштер келушілер арасында кең танымал. Ұлттық бақ 
міндетіне табиғи ландшафтын қорғаумен қатар, халықтың 
демалуын реттеу жұмыстары кіреді. Осыған байланысты бақ 
территориясы 
ә
р түрлі 
тәр
тіптегі бірнеше аймаққа бөлінеді. 
Қорықтық аймақ табиғи бірлестіктерді қорғау 
жән
е қалпына 
келтіру үшін құрылады, ол келушілер үшін жабық. Қорғау-
демалыс аймағына арнайы жасалған маршрут бойынша 
саяхатшыларға рүқсат етіледі. Демалыс аймағына 
әк
імшілік, 
санаториялық, м
әд
ени кешендері қүрылысы мен демалу үшін 
еркін кіріп шығады. Аралық аймақ - бақты 
ә
р түрлі адам 
істері 
ә
серінен қорғау үшін арналған жер. Келушілер саны 
өскен сайын, бақ табиғи бірлестіктеріне күш көп түседі, 
сондықтан оның барлық жерінде белгіленген 
тәртіп
ті қатаң 
түрде сақтаудың маңызы зор. 
Ұлттық бақ қорғау 
жән
е демалу қызметтерінен басқа, өз 
қызметкерлері күшімен 
жән
е басқа мекеме мамандары 
көмегімен ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізеді. 
Қатон-Қарағай ұлттық бағы. Қатон-Қарағай мемлекеттік 
ұлттық табиғи бағы 2001 жылдың 17 шілдесінде Қазақстан 
Республикасы Үкіметінің №970 қаулысымен бекітілген. Бұл 
Қазақстандағы үлкен ерекше қорғалатын табиғи территория, 
оның көлемі 643477 га.
 

180 
Оның құрамына Алтайдың биік шыңы - Белуха тауы 
(теңіз деңгейінен 4506 м биік), одан кететін Листвяга 
жотасы тізбегі мен Бұқтарма мен Берелі өзенаралық биік 
тауы кіреді, Бұқтарма аңғарынан кейін оңтүстік-алтай 
таулары тізбегі: Оңтүстік Алтай (ең биік нүктесі Жағыртау 
тауы - 3871 м), Тарбағатай (Хрустальная тауы - 3094 м) 
жә
не 
Сарымсақты (Бүркітауыл тауы - 3373 м) көтеріліп тұр. 
Барлық тау жоталары субендік бағытта созылып жатыр ж
ән
е 
анық асимметриялы беткейлер болып табылады, солтүстік 
беткейлері өзен аңғарларына тік жар болып түседі, ал 
оңтүстік беткейлері ед
ә
уір жайпақ 
жән
е созылмалы. Бақтың 
таулы жер бедері 
әр 
түрлі геологиялық д
әу
ірлерде үлкен 
тектоникалық 
әсер
лердің тік қозғалыстары н
әт
ижесінде 
қалыптасқан. Сонымен жер қыртысы дамуының 
ә
рбір 
геологиялық кезеңі өзінің қалдықты жер бедерін қалдырды.
Олардың ішіндегі ең ежелгісі палеоалтай тауы орнына 
мезозой-үштік д
әу
ірі кезінде пайда болған жазықтықтар болып 
табылады. Тау шыңы кесілген сияқты тегіс жер бедері 2000-
3000 м биіктік аралығындағы Оңтүстік Алтай мен Тарбағатай 
жоталарында сақталған. Одан кейінгі мұздық д
әуі
рде қазіргі 
беткі келбеті, өзен мен көл жүйесі біржолата қалыптасты. 
Сонымен қатар ауа райы жағдайлары, ландшафтысы, топырақ 
қүрамы, фаунасы мен флорасы анықталды. Қазіргі кезде 
ұлттық бақ жерінде мұздықтың екі орталығы: Белуха 
тауындағы (Қатун жотасы) Ақ Берел өзені қайнар көзімен 
Оңтүстік Алтай жотасының шығыс шеті бар. Берел қайнар 
көзінде 30 шақты мұздық бар. Үлкен мұздық екеу - Үлкен 
жән
е Кіші Берел. Бұлардың құрамына мұздың орташа 
қалыңдығы 84 метр болғандағы жалпы көлемнің 60%-нан көбі 
кіреді [75]. Жекелеген мұздық тасқыны Белуха шыңынан 1984 
метр биіктіктен төмен түседі. Оңтүстік Алтай жотасындағы 
Бұқтарма, Қара-Қаба мен Ақ-Қаба қайнар көздеріндегі 
мұздықтар ұзындығы 3-4 шақырым, ал жалпы көлемі мен мұз 
қоры жағынан (шетелдік территорияны қосқанда) бұл орталық 
мұздығы тіпті көлемі жағынан Белуха мұздығы сілемінен артық 
болып табылады. Осы екі мұздық орталығы Оңтүстік-Батыс 
Алтайдағы болатын фенологиялық жағдайларға, жауын-шашын 

181 
мөлшеріне, қазіргі ауа райы қалыптасуына үлкен 
ә
серін 
тигізеді. 
Қатон-Қарағай бағының үлкен континент Еуразия 
орталығында орналасқандығы оның территориясында қатаң 
континентальды ауа райының басым болуына 
ә
серін тигізеді. 
Алтай тау жүйесі толығымен моңғолдық дала, шөлейт ж
ән
е 
континентальды батыссібір ауа райының түйіскенін 
көрсетеді. Жер бедерінің түрлі пішінде болуы, мұздықтардың 
әсер
і, температураның қатты өзгеруі, ылғалдық 
жә
не басқа 
да ауа райы жағдайлары ауаның күрделі айналымы мен 
инверсионды 
әсер
лерінен жергілікті ауа райының құбылмалы 
өзгерісте болуына 
ә
келеді. Жазықтық жерлерде мұндай 
көрсеткіштер жүздеген, ал кейде тіпті мыңдаған шақырым 
қашықтыққа 
сә
йкес болар еді. Жылдық жауын-шашын 
мөлшері 
ә
р ауданда 600-ден 1800 мм аралығында ауытқиды. 
Олар шілдеде көп, тамызда өте аз түседі. 
Батыс аймақтық ауа алмасуы н
әти
жесінде түсетін 
жауын-шашынның көп мөлшері ед
әуір 
ылғал қоры, күрделі 
ә
рі тармақты өзен жүйесі болуына жағдай жасайды. Бақ 
жерінің көп бөлігін Бұқтарма өзені алабы алып жатыр, ол 
бақ шекарасында 200 шақырымға созылып ағып жатыр 
(жалпы ұзындығы 405 шақырым). 
Бақтың, оңтүстік бөлігін Қара-Қаба өзені алабы алып 
жатыр, ол - Қара Ертістің оң жағалаулық арнасы. Листвяга 
жотасының солтүстік беткейлерінде Катун 
ә
зенінің арнасы 
Тихая өзенінің жоғарғы ағысы орналасқан. Барлық өзендер 
к
ә
дімгі тау өзендері ж
ә
не ағыстары өзіндік ерекше. Жаздың 
бірінші жартысында олардың суы өте көп, ал қыста дерлік 
сусыз болады.
Мұздықтарға жақын жерде т
ә
улік ішінде су деңгейі 
қатты өзгеріп отырады: таңертең өзеннен ш
әр
кеймен аяғыңды 
су қылмай өтуге болады, ал кешке қарай осы жерден 
мұздықтан шыққан тасқынды ағыстан тіпті арғы бетке өту 
туралы ой да болмайды. Барлық өзендердің жоғарғы ағысы 
өте биіктен сарқырап ағады, сондықтан ағыс жылдамдығы да 
жоғары болып келеді. Үлкен Көккөл өзені сайында сұлулығы 
мен көлемі жағынан керемет Көккөл сарқырамасы бар. Мұнда 

182 
кең су арнасы 80 м биіктіктен құлайды, сөйтіп, үлкен тастары 
көп сайға қатты шумен шығады 
жә
не бірнеше тарамдарға 
бөлінеді. Басқа өзендер - Язевка, Арасанка, Қара Берел мен 
Рахман көлдерінің сарқырама тармақтары ө
те ә
демі. 
Бақта 400-ге тарта көл бар. Олардың көбі - шағын, су 
айдыны көлемі бір шаршы шақырым (1 км2). Ең үлкен көл - 
Бұқтарма, ол орманды алқаптың жоғарғы шекарасында (теңіз 
деңгейінен 2056 м биіктікте) Бұқтарма өзенінің қайнар 
көзіне жақын орналасқан. Оның ұзындығы 5,3 шақырым, ені 
1,1 шақырым, ең терең жері - 22 метр. Д
ә
л түбінде Үлкен 
Рахман көлі орналасқан. Оның көлемі екі есе кіші, бірақ 
тереңдігі 30 метрге жетеді. Мұнда көп жылдан бері ыстық 
радонды бұлақ көзінде «Рахман бұлақтары» санаторий 
жұмыс істейді, тірек-қозғалыс мүшелері ауыратын адамдар 
үшін баға жетпес табиғи емдік орын болып табылады. Тағы 
үш ірі көл - Язевое (3x0,7 шақырым), Черновое (4x0,6 
шақырым) 
жән
е Марал (3,5x1 шақырым) - Листвяга 
жотасында орналасқан. Бұл көлдерде балық өте көп. 
Ә
сіресе 
аққайран мен хариус саны көп. 
Қатон-Қарағай үлттық бағы жері нивальды (теңіз 
деңгейінен 2800 м биік), тундра-шалғынды (2000-2800 м), 
таулы-орманды 1200-2300 м) 
жә
не орманды-шалғынды-
далалы (900-1200 м) болып, 4 табиғи биіктік аймаққа 
бөлінеді. 
Жер көлемінің үш бөлігін (267202 га) қалдық қылқан 
жапырақты орманы басым орманды ландшафт алып жатыр. 
Алтайдағы тайга ормандарында балқарағай, самырсын 
қарағай, самырсын, сібір шыршасы қауіпті жағдайда тіршілік 
етіп өседі. Мұндай жағдайды 
ә
р түрлі 
әс
ерлер: қатаң 
континентальды ауа райы, Орта ж
ә
не Орталық Азияның 
күйдіретін құрғақ ауасының жақындығы, ұзақ уақыт бойғы 
адамның кері 
әсе
рлері туғызады. Д
әл
осында, сібір 
тайгасының оңтүстік шекарасында қоршаған орта өзгерісі 
жалпы көлемде 
жән
е жеке д
ә
режеде қатты байқалады. 
Сондықтан бақтың қорғалатын территориясынан өрт 
н
әти
жесінде, шаруашылық 
әсе
рі мен басқа да кері 

183 
жағдайлардың н
әти
жесінде бүлінген ормандардың табиғи 
қайта калпына келуін бақылауға
әб
ден мүмкіншіліктер бар. 
Бақтың фауна мен флорасы кұрамындас 
әр
түрлі табиғи 
аймақтар мен ірі географиялық, аймақтар белгілері: тундра 
мен сібір тайгасы. орта азиялық далалар мен шөлейттер. 
Орта Азия мен Тянь-Шань таулары бар. Осы белгілердің көбі 
бұрынғы геологиялык д
әуір 
қалдықтары, Алтай эндемиктері 
болып табылады немесе өз таралу аймағынын шетінде 
кездеседі. 
Мұндағы 
м
әл
іметтер 
бойынша 
жоғарғы 
өсімдіктердің 1000-ға тарта түрі өседі. Олардың 30-дан 
астамы Қазақстан Қызыл кітабына ірі гүлді, к
әд
імгі, сепкіл 
шолпанкебістер, Верещагин саздақшөбі. алтай қасқыржидегі, 
қарғакөз, Людвиг құртқашашы. сібір қандығы, бұйра лалагүл, 
Ледебур бадамы жапырақсыз орашық, дала таушымылдығы 
мақсыр маралтамыр, алтай рауғашы, қызғылт семізот, теңге 
жапырақ шықшөп. алтай таутобылғысы, аюқұлақ, ала күлте 
қызғалдақ 
жән
е басқалар енгізілген. Көптеген өсімдіктердің 
әр
түрлі пайдалы қасиеттері бар. Д
ә
рілік өсімдіктер - 
етжапырақ бадан, шай теңгетағы, шілтер жапырақ шайқурай. 
мыңжапырақ, акониттер 
жән
е т.б. кең таралған. Кей жылдары 
саңырауқұлақтар, «самырсын жаңғақтары» ж
ән
е 
әр 
түрлі 
жидектер -алтай үшқаты, бүлдірген, қызыл 
жә
не қара 
қарақаттар, ит бүлдірген, мойыл, сонымен қатар Қазақстанда 
сирек кездесетін, Қазақстан Қызыл кітабына енгізілген 
ұсақжеміс мүкжидек шектен тыс көп болады. 
Омыртқалы жануарлар фаунасына 400 түр жатады. 
Олар: дөңгелек ауыздылар (1 түр), балықтар (15 түрден аса), 
қосмекенділер (3), бауырымен жорғалаушылар (6), құстар 
(шамамен 280), сүтқоректілер (60 түрден аса). Қызыл кітап 
тізіміне 15 түр енгізілген: балықтардан - таймен, ұялайтын 
құстардан - қара дегелек, дөңтұмсық тұрпан, балықшы 
тұйғын, қарақұс, бүркіт, ителгі, лашын, алтай ұлары, ақбас 
тырна, үкі; сүтқоректілерден - барыс, тас сусары мен алтай 
тау қойы (арқар). 
Тек Алтайда ғана кездесетін 
жән
е Қазақстанның басқа 
жерлерінде кездеспейтін жануарлар түрлерін, яғни хариус, 

184 
сұр құр, тундра шілі, құдыр, құну, бұлғын ж
ән
е басқаларды 
қорғауда ұлттық бақ маңызы зор. 
Бұрынғы Бұқтарма болыстығы, яғни д
ә
л осы өлкеде 
марал өсіру шаруашылығы өркендеді, оларды көбейтіп 
өсіру ж
ән
е пантокрин өндірісінде пайдаланылатын бағалы 
фармакологиялық шикізат (бұғы мүйізі) алу үшін арнайы 
қоршалған жерде ақмаралдар өсірілді. 
Ұлттық бақ территориясының тарихи-м
ә
дени ж
ә
не 
табиғи ерекшеліктерін есепке алу негізінде с
ә
йкес аймақтар 
мен аймақ тармақтарына бөлінген. Қорықтық 
тә
ртіптегі 
аймақтың көлемі 151236 га, оның құрамына Бұқтарма, Қара 
Берели, Қара Қаба мен Ақ Қаба өзендерінің жоғарғы ағысы 
аймақтары кіреді [76]. Ол көршілес мемлекеттердің 
корғалатын жерлерімен: оңтүстігінде Ханаси қорығымен 
(Қытай), шығысында «Укок үстірті» тыныштық аймағымен 
(Ресей) шектеседі. Бұл жағдай жердің сапалы қорғалуына 
қолайлы мүмкіндік туғызады, себебі ол жерлерде кез 
келген шаруашылық жұмыстары жүргізілуге тыйым 
салынған. Көлемі 492241 га қорықшалық 
тәртіп
тегі аймақта 
қатаң қадағаланатын шаруашылық 
жә
не демалыс 
жұмыстары ғана жүргізіледі, яғни табиғи-қорықтық қоры 
нысаналарын қорғау ж
ән
е өсіру істерімен қамтамасыз етеді. 
Ол үшін мұнда екі аймақ тармағы бөлінген - демалысқа 
пайдалану 
жә
не шектелген шаруашылық жұмыстары. 
Демалуға пайдаланатын аймақ тармағы (107173 га) 
қорықтық бөліммен шектесіп жатыр оның кұрамына 
«Рахман бұлақтары» ботаника-геологиялық қорықшасы 
кіреді. Шектеулі шаруашылық жұмыстары аймақ 
тармағында (385068 га) жергілікті халық мұқтаждығын 
қамтамасыз етуге қажетті жұмыстар жүргізіледі-. 
Ұлттық бақ құруға байланысты екі үлкен орман 
шаруашылығы жабылған болатын бірақ олардың бөлімдері 
жаңа корғалатын территория ішіне ыңғайлы енді. 
Тұрғылыкты халық үшін жұмыс орны қысқарып қана 
койған жоқ, керісінше, өсті. Бүгінгі күнде ұлттық бақ 
құрамында 3 бөлім мен 4 орман мекемесі жұмыс істейді. 
Территория маманданған 
жә
не шолу бөлімдеріне бөлінеді 

185 
корғауды мемлекеттік бақылаушылар жүргізеді. Шолу 
бөлімі көлемі орташа 6247 га. Бақтағы қызметкерлердің 
жалпы саны 420 адамнан асады. 
Ұлттық бақта алғашқы күннен бастап фауна мен 
флораны тізімдеу, омыртқалы жануарлардың биологиясы 
мен санын зерттеу кешенді биотехникалық шаралар жүргізу 
жұмыстары іске асып жатыр. Территорияны қорғау т
ә
ртібі 
бұзылғанын ғана анықтап қоймай, оларды болдырмау 
шаралары жайлы үнемі жұмыстар жүргізілуде, сондықтан 
тұрғылықты 
халық, 
ә
сіресе 
оқушылар 
арасында 
экологиялық насихат-ағарту жұмыстарын жүргізудің 
маңызы зор. Жергілікті халық саяхаттың дамуына белсенді 
ат салысады. Саяхат кешендерін кеңейту 
жән
е дамыту 
құрылысы жайлы жобалар жасалып, табысты жұмыс істеп 
жатыр. Ғылыми зерттеу жұмыстары Қазақстан ж
ә
не баска 
да мемлекеттер, оның ішінде Ресей мамандарынын тікелей 
қатысуымен жүргізілуде. 
Көкшетау ұлттық бағы. «Көкшетау» мемлекеттік ұлттық 
табиғи бағы таулы-орман ландшафтысы мен бірегей табиғи 
нысаналарды қорғау, саяхатты дамыту 
жә
не халық 
демалысын реттеу мақсатында 1996 жылы құрылды. Оның 
көлемі 134511 га, ол Ақмола облысы Зеренді ауданы 
жән
е 
Солтүстік-Қазақстан 
облысы 
Айыртау 
ауданында 
орналасқан. Бақ қазіргі уақытта Қазақстан Республикасының 
ауыл шаруашылық Министрлігі орман ж
ә
не аңшылық 
Комитеті қарауында болып отыр. «Көкшетау» үлттық бағы 
кіретін жаңа «Республикалық д
ә
режедегі ерекше қорғалатын 
табиғи территориялар тізімі» ҚР Үкіметінің 2005 жылғы 19 
шілдедегі № 746 қаулысымен бекітілді. Ұлттық бақ 
территориясы 
Қазақ 
шоқыларының 
солтүстік-батыс 
бөлігіндегі Көкшетау қыратының бірқатар шағын тау 
сілемдерін алып жатыр. Зеренді тауының ең биік жері теңіз 
деңгейінен 588 м биік, Имантау тау - 661 м, Айыртау - 523 м 
жә
не Сарымбет сілемі - 409 м. Таулар негізінен граниттен, 
кейбірі тау жыныстарынан қүралған. Гранитті аласа 
таулардың тік жартасты беткейлері қатты тарамдалған, ал 
кварцит пен тақта тастардан тұратын шоқы таулар тегіс, 

186 
беткейлері жайпақ болып келеді. Шоқылар мен адырлар 
барлық жерде шоқыаралық сайлармен, аңғарлармен 
кезектеседі. 
Бақ территориясы мен оның айналасында Зеренді, 
Имантау, Шалқар 
жә
не басқа да 
әд
емі көлдер көп. Басты 
өзендер - Терісбұтақ, Чаглинка, Жабай, Бабықбұрлық. Тау 
беткейлерінде уақытша су көздері көп, ал төменгі жақта 
бүлақтар мен батпақтар кездеседі. -00
Аймақ ауа райы континентальды. Жазы ыстық 
ә
рі 
қысқа, қысы суық, орманды сілемде қар көп болады. Ауаның 
жылдық орташа температурасы +1,4°С-қа тең, қаңтардың 
орташа температурасы -16,5°С, шілдеде +18,5°С. Аязсыз кезең 
ұзақтығы 120 күн. Жауын-шашынның жылдық мөлшері 
орташа 310 мм. Қар жабыны қазанда тұрақталады, 
сәу
ірде 
ериді. Ірі гранитті 
жә
не орман сілемдері ауа райы 
қатаңдығын жеңілдетеді, ол жауын-шашын мөлшері жоғары 
болуына, жазғы ауа температурасының төмен болуы 
жә
не 
желден жақсы қорғалуына байланысты. 
Тік беткейлі қүрғақ қарағайлы ормандарда 
жә
не шоқы 
бастарында құнарлығы 
ә
лсіз қоңыр топырақ орналасқан. 
Ұсақ топырақ қабаты 10-15 см, жиі 25 см. Ед
ә
уір ылғалды 
қарағайлы, 
қарағайлы-қайыңды 
ормандар 
сайлары, 
жазықтықтары мен жайпақ беткейлерде шымды-қоңыр 
топырақ, ол шамалы құнарлылау. Басқа жерлермен 
салыстырғанда гранитті аласа тауларда қарағай өсуге 
қолайлы. Терең жарықтардағы ылғал айналымы, еспе сулар 
мен жарық сулары минералының 
әл
сіз болуы, желмен келген 
топырақтың механикалық құрамы мен түйіршікті құрылысы, 
граниттің жарықты 
жә
не қатталған болуына байланысты 
осындай қолайлы жағдайлар туады. Көктеректі 
жән
е 
көктеректі-қайыңды ормандар тұздылау топырақта өседі, 
сонымен қатар құнары аз ж
ән
е жеңіл механикалық 
құрамымен сипатталады. 
Көкшетау қыраты ормандары, шоқының басқа да шоқ 
қарағайлы ормандары сияқты қалдық. Бұл солтүстік тайга 
мен Алтай тау ормандарының біріккен тұтас ежелгі орман 
сілемінің қалдықтары болып табылады. Кешірек ауа райы 

187 
өзгеруіне байланысты орман көлемі қысқарды, сөйтіп, тек 
тіршілігіне қолайлы жерлерде ғана жекелеген орман 
сілемдері сақталды. Бұған адам да өз үлесін қосты. Зеренді 
жән
е Бурабай сілемдерінде «андрон м
әд
ениеті» д
әуірін
ің (1-
1,5 мың жыл бұрын біздің д
әу
ірімізге дейін) ежелгі 
ескерткіштері (некрополи) табылды [77]. Мұнда тіршілік 
еткен тайпалар мал 
жән
е егін шаруашылығымен айналысқан, 
сол уақыттардың өзінде-ақ егістік пен мал бағуды орманмен 
байланыстырған. Орманды қарқынды игеру осы жерлерде 
казақтар қоныстанғанда ж
ә
не тау зауыттары пайда болған 
кезде, шамамен XIX ғасырдың ортасында басталды. 1878 
жылы Имантау сілемі ормандарына келген белгілі зерттеуші 
И.Я.Словцов, бүлар орман байлығына адамдардың айуандық 
ж
ән
е парықсыз қатынасының к
уә
сі бола алады деп жазды. 
Шоқының оңтүстік-шығыс жағын жаппай жауып, қатар сап 
түзіп өскен орман өртенген, тіпті алыстан жалаңаш болып 
көрінеді; ал құрылыс пен отын үшін жергілікті халық елді 
мекен маңындағы соңғы ағашқа дейін кескен. 
Шоқ қарағайлы ормандардың Көкшетаулық тобы далалы 
аймақтың түрлі шөпті-қаулы дала аймақ тармағында 
орналасқан. Қыраттарда орманды далалы биіктік белдеуін 
құрушы орманды дала мен орманды ландшафт басым. Орман 
бірлестіктерінде 800 өсімдік түрі бар. Негізгі ағаш - қарағай, 
ол тау етегі, беткейлер, аласа шоқылар мен бөктер басы, 
шоқыаралық жазықтық пен сайларда өседі. Бірге өсетін 
ағаштар - қайың (қотыр 
жә
не үлпек) ж
ән
е көктерек, олар 
қарағаймен аралас екпе орман құрайды. Төменгі жақтарда 
таза қайыңдықтар мен көктерек тоғайлары таралған. 
Бұталардан арша, ырғай, итмұрын, долана, - тал, таңқурай, 
қарақат кездеседі.
Құрғақ қарағайлы ормандарда шөп жабыны сирек, ойпат 
жерлерде түрлі шөп қалың өседі. Топырақ үсті жабыны 
қыналармен, сирек мүктермен, ал кейде қураған қылқан, 
бұтақ, қарағай бүрімен жабылған. Флора құрамында 
солтүстік қалдық өсімдіктер - қырыққұлақтар, алмұртшөп, 
терістік жалманаяғы, жатаған ақүрпек, еуропа жылқышөбі 
жән
е басқалар көп. Қазақстан Қызыл кітабына ірігүл 

188 
шолпанкебіс, теңге жапырақ шықшөп, шатырша қысшылшөп 
жән
е Фукс сүйсіні енгізілген. Мұнда Қазақстанда сирек 
кездесетін қырлы 
жә
не шоқпарбас қылтанақ, сонымен қатар 
осы аймақта сирек кездесетін - тас қарақаты, алтай үшқаты, 
мойыл, ш
әң
кіш, сібір құртқашашы, үшжапырақ субеде, таспа 
ұлпабас ж
ә
не басқалар өседі.
Д
әріл
ік өсімдік түрлері ед
ә
уір көп (еркек усасыр 
қырыққұлағы, аналық таға қырыққұлақ, д
әрі 
шелна, шілтер 
жапырақты шайқурай 
жән
е т.б.), тағамдық (қарақат, долана, 
таңқурай, бүлдірген, мүкжиде 
жән
е басқалар), с
ән
дік (жазық 
қалампыр, орман желайдары, сортаң құртқашаш ж
ә
не т.б.) 
өсімдіктер өседі. Имантау көлі жағасында естен кетпес 
Имантау шоқысы бар. Оның шығыс етегінде бұлақтың ылғал 
жағасында қарағайлы-қайың орманы астында бореальды 
қалдық өсімдіктер: алмұртшөп, қырыққұлақ, жалманаяқ, 
шұбар сүйсін ж
ә
не т.б. сақталған. Тағы бір назар аударарлық 
орын - Сандықтау орман сілемінде орналасқан "Қара жидек 
сайы " мекені. Балкашин елді мекенінен шығысқа қарай 10-12 
шақырым қашықтықта орналасқан бұл бірегей жердің 
экологиялық кескінін 1987 жылы белгілі орыс ботанигі 
ПЛ.Горчаковский толық сипаттап жазған. Мұнда Қазақ 
шоқыларындағы қара жидектің кездесетін жалғыз қалдық 
орны бар.
Алқапта өсімдік бірлестіктерінің үш түрі басым. Жылға 
жағаларында жіңішке жолақ болып жақсы көрінетін қабатты 
шымтезекті мүктері бар қияқөлеңді ойпатты батпақ созылып 
жатыр. Оған батпақты қайың орманы жолағы жалғасады, ал 
шөптесінді-бұталы қабатта қара жидек басым. Шамалы 
жоғары беткей шетімен, гранитті жартастарды белдеулей 
аздап қайың араласқан қарағайлы орман орналасқан. Қара 
жидек шөптесінді-бұталы қабатта жиі кездеседі. Сонымен 
қатар басқа да қалдық түрлер осы ормандарға 
тә
н: қырлы 
жә
не шоқпарбас қылтанақтар, кіші, жасыл, дөңгелек 
жапырақ алмұртшөптер, Лангсдорф айрауығы 
жән
е басқалар. 
Зеренді тауларында қайың өскен қалдық шымтезек батпағы, 
ал шөп жабынында көптеген солтүстік қалдық түрлер 
сақталған. 

189 
Омыртқалы жануарлар фаунасында 283 түр бар. Тұяқты 
жануарлардан сібір елігі, бұлан, доңыз мекендейді. 1983 
жылы аскан бұғысы 
ә
келінді (ақмарал буданы), ол жақсы 
жерсініп кетті. Жыртқыштардан қасқыр, түлкі, қарсақ, 
борсық, ақкіс, аққалақ, сасық күзен, орман сусары, американ 
су күзені, сілеусін кездеседі. Соңғы жылдары солтүстік 
облыстардан жанат т
ә
різді ит келді. Орманда аққоян, орман 
шетінде орқоян 
әд
еттегідей. Кеміргіштерден жерсіндірілген 
ақшыл ақтиін, қызылұрт саршұнақ, үлкен қосаяқ, аламан, 
тоқалтістер, қаптесерлер, егеуқұйрықтар бар. К
әд
імгі ж
ән
е 
қалқанқұлақ кірпілер, жертесерлер, жарқанаттар кездеседі. 
Қазақстан Қызыл кітабына орман сусары енгізілген. 
Аңшылық нысаналары - қоян, тиін, ондатр, жыртқыштардың 
барлық түрі (сусардан басқа), елік, доңыз, асқан бғғысы, 
бұлан. 
Құстардан көп кездесетіндері ақтұмсық қарға, сауысқан, 
ала қарға, түз жауторғайы, күйкентай болып табылады. 
Жыртқыш құстардан бөктергі, жағалтай, ителгі, қара 
кезқұйрық, жамансары бар. Орманда кіші 
жә
не үлкен шұбар 
тоқылдақ, ақшылқанат 
жә
не ақбас сайрауық, орман 
жадырағы, шұбар шалшық, көкек, мысықторғай, құр, 
түркептер, сарыторғайлар, сандуғаш торғайлар, көк 
шымшықтар, сарықас торғайлар кездеседі. Көлдерде 
үйректер, қаздар, аққулар, сұқсыр үйректер, ал олардың 
жағаларында құтандар, шалшықшылар, қазтамақ торғайлар 
әд
еттегідей. «Қызылкітаптық» түрлерден бүркіт, қарақұс, 
ителгі, үкі, сұр тырна кездеседі. Аңшылық нысаналары - 
құр, аққұр, сүр шіл, меңіреу қүр, бөдене, қасқалдақ, 
үйректер, қаздар, шалшықшылар [78]. 
Бауырымен жорғалаушылардан секіргіш 
жән
е жасыл 
кесіртке, өрнекті қарашұбар, дала 
жә
не 
кә
дімгі сұржыландар, 
сарыбас жылан, қосмекенділерден - жасыл құрбақа, шөп 
жә
не сүйіртұмсық бақа мекендейді. Балықтардан мөңке, 
шортан, алабұға, торта, аққайран, қарабалық, н
ә
лім 
кездеседі. Омыртқасыз жануарлар фаунасы (насекомдар, 
өрмекшілер, кенелер, моллюскалар, қүрттар ж
ән
е т.б.) 
әл
і 
толық зерттелмеген. Жалпы орманды далада 1000-ға жуық 

190 
қоңыз түрі, 220 қандала түрі, 70 тікқанаттылар түрі 
(шекшектер, шілделік қара шегірткелер, обыр шегірткелер 
жән
е т.б.), өрмекшінің 64 түрі мекендейді. «Қызылкітаптық» 
түрлерден 
әд
емі қыз инелік, дала шегірткесі, Сервилдің 
севчугі, дала сколиясы ж
ә
не карминді поляк сымыры 
(кармин бояуының табиғи көзі) мекендейді. Ұлттық бақ 
жерінде 
жән
е оның маңында демалыс үйлері, санаторий, 
саяхат орындары ашылған, мұнда жылына көптеген 
демалушылар келеді. Келушілер арасында Зеренді, Имантау, 
Шалқар көлдері, кейбір шоқылар ж
ән
е басқа да көзге түсетін 
жерлер үлкен сұраныста болып отыр. Келушілер көп болған 
сайын ұлттық бақ алдында өзінің бірегей ландшафтысын 
қорғау м
әсел
есі туып отыр. Табиғи бірлестіктерді қорғауды 
жақсарту 
жә
не баққа келу т
ә
ртібін реттеу мақсатында 
пайдаланудың түрлі т
әр
тібіндегі: қорықтық, қорғау-демалу, 
демалу-шаруашылық, аралық бірнеше аймаққа бөлінеді. 
Мұнда қорғау 
жә
не демалу м
ә
селелерінен басқа, ұлттық бақ 
сонымен қатар ғылыми зерттеу жұмыстарымен айналысады. 
Шарын ұлттық бағы. «Шарын» мемлекеттік ұлттық 
табиғи бағы 2004 жылы Алматы облысының Еңбекшіқазақ 
жән
е Ұйғыр аудандары шекарасында Шарын өзені аңғарында 
құрылды. Бақ жерінің көлемі 93150 га, Алматы қаласынан 193 
шақырымдағы Іле тауаралық шұңқыры орталығында 
орналасқан. Оған Үлкен Бөгеті аласа тауы мен Сөгеті 
аңғарларының шекаралас жатқан шөлді жерлері, каньон 
тәр
ізді аңғар мен өзеннің қатпарлы атырауы, сонымен қатар 
аңғарлардың жоғарғы бөлігіндегі далалар мен Торайғыр тауы 
беткейлерге кіреді. Бақ жері ауа райы шөлді континентальды. 
Жылдық орташа температура +5°С шамасында. ең суық ай 
(қаңтарда) -б°С, ең ыстық (шілдеде +27°С шамасында. 
Ауаның аязсыз кезеңі ұзақтығы 180 күн, атмосфералық 
құрғақшылық 40 күн шамасында болады. Қар жабыны таяз 
(10-20 см), 60 күндей болады; орташа 20 желтоқсанда 
тұрақталады, 20 ақпанда ериді. Жауын-шашынның жылдық 
мөлшері 150 мм. Негізгі су көзі - Шарын өзені, Іле өзенінін ірі 
сол жағалау арнасы. Бұл тау өзені типті. Оның қайнар көзі 
Кетпен тауының оңтүстік беткейіндегі қар жолағынан биік 

191 
орналасқан. Сонымен өзен биіктік белдеудің б
әрін
ен өтеді. 
Оның атаулары да 
әр 
түрлі: қайнар көзінде - Ш
әл
көдесу, 
онан кейін Кеген, тек тау етегі жазықтығында - барлық 
алматылықтарға үйреншікті Шарын деп аталады. Көктемгі су 
тасқынына (
сәу
ір-мамыр) байланысты өзен суы көп болады, 
осы кезде жылдық ағыннын 40%-нан көбі жүмсалады. Жазғы 
су тасқыны (шілде-тамыз) қуаты жағынан екі есе аз. Судың 
жалпы жылдық жұмсалуы 25-49 куб.м/сек. Аралығында 
ауытқиды, орташа жылдық 34.5 куб.м/сек. Жылдың жылы 
мезгілінде су температурасы 
ә
рқашанда қалыпты қолайлы. 
Сартоғай мекенінде (Шаған тоғайы) 
сәу
ірде температура 
8,2°С, шілдеде +17,5°С, ал 5 желтоқсанда 0,2°С арқылы 
өтетіні белгіленді. Қыркүйек соңында өзен жағалаулары 
мұзбен жабылады, ол ақпан соңы мен наурыз басында ериді. 
Өте сирек, шамамен 10 жылда бір рет өзен толығымен 
қатады, мұз қалыңдығы 35-40 см-ге жетеді. 
Өзен таудан тасқынды ағынмен ағады, олардың 
арналары үлкен тастармен жабылған, сондықтан қатты ағыс 
көбіне үлкен 
ә
демі сарқырамалар түзеді. Өткен 
миллиондаған жылдар ішінде өзен карбон д
ә
уірінің ежелгі 
түзілістерінің қалың қабаттары мен атпа тау жыныстарын 
тілімдеп тастаған. Н
ә
тижесінде үлкен өте 
әд
емі терең аңғар 
пайда болды, ол - үлттық бақтың басты көзге түсер 
байлығы. Ол соңғы онжылдық ішінде саяхатшылардың 
келуі жағынан ең жоғарғы орынды алып отыр [79]. Бұл 
аймаққа жер бедерінің қатты тілімденуі 
тән
жағдай. 
Иректелген, қиылысқан, одан қайта айырылған көптеген 
тік жарлар мен жыралар қалың т
ә
ртіпсіз тор түзеді, оны 
бедленд деп атайды. Біздің ғылыми 
ә
дебиеттерімізге сіңген 
бұл термин ағылшын тілінен тікелей аударғанда «жынды» 
немесе "жеміссіз жер", яғни "жетуі қиын", "өңдеуге 
жарамсыз жер" дегенді білдіреді. Бедленд пен бақтың басқа 
жерлері бедері алуан түрлі - аласа тау, шоқылар, 
жазықтықтар, құм сілемдері, терең аңғар мен оған түсетін 
беткейлерде көптеген сатылар, сөрелер, үңгірлер, ғажайып 
жалқы жартастар ж
ә
не т.б. 
Ә
р түрлі жастағы геологиялық 
жиынтықтар - палеозойдың атқылап шыққан кристалдық 

192 
ж
ә
не метаморфтық тау жыныстары, неоген д
әуірін
ің шұбар 
түсті шөгінділері 
жән
е оларды жауып тұратын төрттік д
ә
уір 
түзілістері 
ә
демі көрінеді. Осының б
әрі 
бірлескен күйде ауа 
райы көрсеткіштерінің тез ауысуына байланысты жердің 
бірегей ландшафтысының алуантүрлілігін түзеді. 
Жалпы ландшафт - тау, тау етегі 
жә
не тауаралық 
шұңқыр 
жән
е олардың жекелеген қайталанбас серіктестері 
өзгеше. Ұлттық бақ ландшафт картасында сайлар мен мекен 
түрлері д
ә
режесінде 100 бөлшек саналады. Бірегейлер 
қатарына - Сарытоғай мекенінде шаған тоғайы, Шарынның 
қызыл 
жән
е жасыл терең аңғары, Замков аңғары, өзіндік 
ерекше бедлендтер, Іле кен қабаттарының пайда болған 
түзілістері, шұңқырдың төменгі бөлігіндегі тасты шөлдер 
жә
не т.б. жатады. Далалы (қара, қоңыр топ ырақтар) 
жә
не 
шөлді (қоңыр, сүр-қоңыр, өте құрғақ) топырақ түзулерінің 
топырақ жиынтығы ерекше алуан түрлі ж
ән
е ед
әу
ір өзгеше. 
Интрозоналық топырақ арасында шағанды орман астындағы 
жайылма орманды-шалғынды 
жән
е орталық азия (гобий) 
типті өте құрғақ топырақ ерекше бөлінеді. 
Шарын ұлттық бағында биологиялық алуантүрлілік 
жоғарғы д
ә
режеде. Өзен аңғарларында өсімдіктердің өсуіне 
қолайлы жағдайы мен экологиялық түрлі тіршілік ортасы 
болуына, Солтүстік Тянь-Шаньның ірі тау құрылысы 
әсерін
е, 
территорияның Қазақстан ж
ә
не жоңғар шөлдері арасында 
шекаралас орналасуына байланысты өсімдік жабыны бай 
жән
е өзіндік ерекше. Мұнда өсімдіктердің жеті типі (далалы, 
шөлді, бұталы, орманды, тоғайлы, шалғынды 
жә
не батпақты), 
құрамы жағынан қайталанбас 70-тей өсімдік бірлестіктері. 
Бақтың басты көзге түсер жерлерінің бірі Сарытоғай 
өңіріндегі жалпақжапырақты қалдық шаған орманы болып 
табылады, оның көлемі 5,014 мың га. Ол 1964 жылдан бері 
табиғи мемлекеттік ескерткіш д
әре
жесінде қорғалады. Бұл 
орманда қазіргі флораның ежелгі түрлерінің бірі - соғды 
шағаны (өзенсүйгіш) басым, мұнда палеоген д
әу
ірінен бері 
сақталған. Жиі айрауық, қасқыржем 
жә
не таңқурайдан 
тұратын сирек шөптесін қабаты немесе өлі жабынды шаған 
қалың тоғайын түзеді. Шілік тоғайларда тал, іле 
жән
е 

193 
Альберт итмұрыны, сонымен қатар сирек кездесетін 
қызылкітаптық түрлер - іле бөріқарақаты мен іле үшқаты 
ә
деттегідей. Сирек шаған тоғайларында ірі шөптесін (қызыл 
кендір, орал миясы, д
ә
рі қасқыржем, сары қияқ 
жә
не 
басқалар) қабаты жақсы жетілген. Ағашы кесілген жерлер 
мен алаңқайларда бұталардың (бөріқарақат, итмұрын, 
шеңгел, жыңғыл) қалың тоғайы 
әд
еттегідей. 
Су арнасы маңында тал, жиде, шырғанағы басым ештеңе 
өтпестей қалың тоғайлар қалыптасқан. Олардың құрамында 
лиана -шығыс жібілгені, сібір түйешырмауығы, арамшөп 
калистегия көп. Жоғарғы сортақ жайылма сатыларда тағы бір 
қалдық түрдің шөл терегі - тораңғының сирек орманы 
кездеседі [80]. Олар флоралық құрамы жағынан өте ерекше, 
өйткені тораңғының екі түрінен басқа (көкжапырақ 
жән
е 
түрліжапырақ), мұнда шаған көп мөлшерде кездеседі. 
Сонымен қатар қара сексеуіл мен галофитті бұталар - 
сорқаңбақ, қарабарақ, сібір ақтікені, жыңғылдар мен сирек 
кездесетін қызылкітаптық түр Михельсон кермегі топтары бар. 
Ұлттық бақ флорасында жеке таулы жер флорасы 
байлығымен қатар жоғарғы өсімдіктердің 940 түрі бар. Оның 
құрамында 20 тұқымдас 39 туысқа жататын эндемиктік, 
субэндемиктік ж
ә
не сирек кездесетін 60 түр бар. Үш түр (іле 
сасыры Зинаида шөлмасағы, Михельсон кермегі) қалдық 
эндемиктер болып табылады, яғни бұрын таралу аймағы кең 
болып, қазіргі кезде тек осы жерде ғана сақталған. Тар 
эндемикті түрлер 8, оның үшеуі (Недзвецкий кекіресі, сөгеті 
сасыры, жартас далазығыры) сирек кездесетін ж
ән
е 
Қазақстан Қызыл кітабына енгізілген. 
Ә
сіресе монотипті 
туыстың (бір түрлі) екі сирек кездесетін өкілдері - Кауфман 
иконниковиясы ж
ә
не кекіре плагиобазисі қызықты. 
Қызылкітаптық түрлер не бары - 21 түр. Айтылған сегіз 
түрден басқалары: іле бөріқарақаты, ірі ақжапырақ, жоңғар 
түймебасы, жым, шарын 
жән
е жалғанракитник таспашөптері, 
алматы кекіресі, тяньшань сылдыршөбі, Голоскоков ақүрпегі, 
кіші сүйелжазар, шаған, іле үшқаты 
жә
не көкжапырақ 
тораңғы.

194 
Бақ жерінің жоғары сапалы с
ә
ндік өсімдіктері көп. 
Тасты шөл түрлері 
ә
демі 
әр
і өзгеше, аймақтың жазықтық 
жерлеріндегі тасты шөлдерді ботаниктер осылай атайды. 
Олардың арасында жатаған жастық 
тәр
ізді, жиі тікенекті 
шөптер, бұталар немесе шала бұталар; тікенді шырмауық, 
бозтікен, қостікенді лагохилус, Семенов кермегі, жоңғар 
сәу
легүлі бар. Мамыр соңында осы гүлдеп түрған 
жастықшалар қатаң шөл көрінісінде ашық реңді сары, ақ, 
қызыл аралшықтар болып ерекшеленіп көзге түседі. Басқа 
түрлер, 
ә
сіресе каньон беткейіндегі, өздеріне гүлдерімен 
емес, жемістерімен -шырынды ашық түсті (бөріқарақат, 
қылша) немесе ерекше пішінімен (Розов 
жә
не кеген 
түйетабандары) еліктіреді. Ұлттық бақтың жануарлар 
әл
емі 
өте бай. Мұнда сүтқоректілердің 36 түрі кездеседі, олардың 
ішінде түлкі, қарсақ, қүм қояны, доңыз, тау ешкісі, аққалақ, 
ақкіс, қосаяқтар мен құмтышқандар 
ә
деттегідей. Қазақстан 
Қызыл кітабына бес түрі қарақүйрық, тас сусары, шұбар 
күзен, сабаншы ж
ә
не ортаазия өзен құндызы енгізілген. 
Кұстар 
ә
лемі алуан түрлі, 200-ден астам түрі бар, оның 
111 
түрі 
ұялайды. 
Шаған 
тоғайында 
ағаш-бұта 
мекендеушілері - қоңыр 
жән
е қызылаяқ кептерлер, 
түркептерлер, мысықторғай, зортұмсық бүлбұл, маубас 
жапалақ, боз ж
ә
не қаршығарең сандуғаш, үлкен, ақсағал көк 
шымшықтар басым. Соңғы жылдары тоғайдан ұялауы сирек 
кезқұйрық шымшық ж
ән
е шақылдақ, сонымен қатар 
қызылкітаптық бір түр - қара дегелек табылды. Терең аңғарда 
түрлер көп, олар тік жарларда, жартас куыстары мен 
жарықтарында көк кептер, жартас қарлығашы, кекілік, қасқа, 
шөл, биші шақшақайлар ұялайды. Мұнда Қызыл кітапқа 
енгізілген үкі мен көптеген күндізгі жыртқыштар: бүркіт, 
құмай, сақалтай, жыланшы, жұртшы, ителгі, бидайық, 
қарақұс пен бақалтақ қыран мекендейді. Шекаралас шөлдің 
қанаттыларынан ед
әуір 
қызықтылары үш қызылкітаптық түр: 
жекдуадақ, қарабауыр бұлдырық пен қылқұйрық бұлдырық 
кездеседі. 
Бақта бауырымен жорғалаушылардың 18 түрі бар. 
Кесірткелерден алай жалаңкөзі, ешкемер, сұр жармасқы, 

195 
жыландардан –қалқантұмсық, өрнекті 
жән
е түрлі түсті 
қарашұбар, ал арна маңы биотоптарында су жыланы 
әд
еттегі 
болып табылады. Оның қорегінің негізін балықтар құрайды, 
бақ су қоймаларында балықтың 10 түрі мекендейді. Оның 
жетеуі азия тау фаунасының нағыз жергілікті түрлері, ал 
біреуі (іле шармайы) Қазақстан Қызыл кітабына енгізілген. 
Қызылкітаптық түрлерге сонымен қатар шұбар батбат пен 
орталық азия бақасы жатады. Көп түрлі насекомдардың түр 
құрамы тіпті зерттелмеген, жазда ашық түсті күндізгі 
көбелектер - қалақай көбелегі, көптүсті, адмирал, апполон - 
мнемозина, шалғын сары көбелегі мен ірі метал түсті жасыл 
барылдауық қоңызы - хош иісті 
ә
демі барылдауық қоңыз 
назар аудартады. Бақ жерінде қызылкітаптық түрлер 10-нан 
кем емес, оның ішінде 
ә
демі қыз инелік ж
ә
не 
ә
мірші инелік, 
қоңырқанатты шегіртке, дала шегірткесі, Семенов барылдауық 
қоңызы, іле отын кескіш қоңызы, нүктелі қанқызы 
жә
не 
басқалар. Шарын терең аңғарында бірқатар геологиялық 
жағдайлардың сирек үйлесімділігі арқасында фауна мен 
флораның ежелгі, яғни қазіргі кезде өліп біткен өкілдерінің 
қызық мекен орындары сақталған. Шарын тік жарларынан 
тастанған сүйектердің бай жиынтығы (мастодонттар, пілдер, 
мүйізтүмсықтар, Стенон жылқысы, қорқау қасқыр ж
ән
е 
көптеген басқалар), сонымен қатар флораның ерекше 
тозаңдық жиынтықтары табылды [81]. 
Ұлттық бақ жерінде жоғары сүлулық қоры 
жә
не ед
әу
ір 
демалу қоры бар. Мұнда автокөлік, су 
жә
не жаяу саяхат 
маршруттары дайындалған. Бұл мекеменің мақсаты - тек 
бірегей табиғат бірлестігін қорғау ғана емес, сонымен қатар 
кейбір сирек кездесетін түрлердің санын қалпына келтіру. 
Мысалы, Ақтоғай мекені тоғай ақмаралы тобын қалпына 
келтіруге қолайлы, бұл түр Қазақстан Қызыл кітабы мен 
табиғатты қорғаудың Халықаралық Қызыл кітабына 
енгізілген. Ақсай елді мекеніне жақын жердегі аңғар сирек 
кездесетін құстар -жекдуадақ пен ителгіні өсіру үшін арнайы 
орын қүруға өте қолайлы. Мұндай жобалар халықаралық 
көмек алуы мүмкін. 

196 

жүктеу/скачать 1,97 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: