Жаратылыстану-математика факультеті деканы
Алматы және оның төңірегі
жүктеу/скачать 1,14 Mb.
|
| Алматы және оның төңірегі. Жетісудың орта бөлігінде тауға дейін Алматы қаласы созылып жатыр.
Алматының ең көркем жері - Іле Алатауы. Ол әсіресе таңертең, күннің алғашқы шапағы, әлі түннің тұнық көк көлеңкесімен қымтанған көкшіл шыршалар үстімен сырғанағанда әдемі. Таудың баурайларына ақ қарлар, жасыл ормандар мен бұталар, қоңыр және сұр жартастар мен шөгінділер өз бояуын жомарт шашады. Бұл түстердің шұбарлығынан Таудың атауы шыққан. Тау табиғаты таң қаларлықтай. Бір күнгі саяхатта, көп уақыт пен күш кетірмей тау баурайы мен таудың белдеуінің тік құбылысы арқасында іс жүзінде елдің бүткіл ландшафтсын: шөлдер мен жартылай шөлдерді және даланы (500 ден 1000м абсолюттік белгіге дейін), орманды даланы және жапырақты орманды (1000-1400м), тянь-шань шыршалары орманын (1400-2700м), альпілік және субальпілік шабындықтарды (2700-3500м), мәңгі қарлар мен мұздықтарды (3500ден жоғары)кесіп өтуге болады. Алматы қорығының аумағы 90 мың гектар алаңды алып жатыр және Талғар мен Есік өзендерінің бассейнінде, ал одан әріректе - Іле өзенінің алқаптары қызғылықты табиғи объектісі бар - Әнші құмдардың құмды бархандары жатыр. Сұлулығына таң қаларлықтай болып Кіші алматы шатқалында сауықтыратын орындар қатарлары, демалыс және туризм мекемелері орналасқан. Теңіз деңгейінен 1691 метр биіктікте Малая Алматинка өзенінің сол жақ жағалауында әлемге белгілі биік таулы каток Медеу құрылған, оның трибуналарына 10 мың көрермен сияды. Трибуналар астында мейманхана, кинозал, судьялар бөлмесі, пресс-орталығы, поликлиника, финн моншалары орналасқан. Мұзайдын стадионына жақын жерде туристік «Медеу» мейманханасы, жүзу бассейні бар. Жоғарыдан тау шыңы басынан трибуналармен жиектелген оның дөңгелектенген шұқыры, одан сәл жоғары - катокқа сқұятын мұзды сулы су қақпалы бассейн өте жақсы көрінеді. Медеудің бірегей катогында коньки жарысынан ең үлкен әлемдік рекордтар жасалды: 1951 жылдан бұл жерде жүзге жуық рекорд тіркелді. Осы шатқалда, жоғарырақ, Горельник өзенінің арғы жағында бүкілодақтық тау шаңғышылары базасы Шымбұлақ орналасқан. Мыңдаған алматылықтар мен Қазақстанға келуші қонақтар жыл бойы осында дем алады: коньки мен шаңғы тебеді, таза тау ауасымен дем алады, көркем пейзажды тамашалайды, ал нағыз батылдары мен ержүректері Іле Алатауының шыңдарын бағындырады. Егер Кіші алматы шатқалымен соңына дейін жүрсе, онда Мыңжылқы мекеніне тап боласың, мұнда ең биіктаулы республика метеорологтарының станциясы орналасқан(3040). Мекеннің атауын бір кезде малшы қазақтар тау басындағы жайылым қорлары үшін атаған. Шатқал аласа гүлді шөптермен басылған. Тастардың арасында атақты тау гүлдері – эдельвейстер өседі. Өте сирек кездесетін рихтерияны да осы арадан көруге болады. Бұл үстін түгел күміс қылшықты мамық басқан аласа түймедағы гүлі. Ботаниктер рихтерияны «нағыз эдельвейс» деп атайды. Рихтерия тек қана Тянь-Шаньде өседі. Бұл мекеннің оңтүстік жағы ірі білікті Тұйықсу мореналарымен қоршалған. Моренаның тарақшаларына көтеріліп парадтағыдай қатарласып мұздақты айнала тұрған 18 шыңның панорамасына таң қаласың. Бұл Тұйықсу мұздақтарының тобы 13 глетчерден тұрады, ең үлкені - типтес далалық мұз айдыны ұзындығы 5,5 км. Мұнда нағыз Арктика: шөп те, қылтанақ та жоқ, тек мұз бен қар! Күн жарқырағанда маңайдағы ландшафттың әдемілігі сөзбен айтып жеткісіз. Алматының төңірегінде саяхаттаушылар жылдың төрт мезгілінде бірден қонақта болып дем алуына болады: Қапшағай су қоймасында – жүдеу күзде, далада – ыстық жазда, альпілік шабындықта – гүлдеген көктемде және мұздақтарда – қыста. Бірақ саяхатшыларды кей жерлерде қауіп те күтіп тұруы ықтимал. Жартасты мұздақтар поясында күшті қиратушы сел ағыстары болады, тауларда опырылып құлау мен қар көшкіндері болады. Алматыдан 60 км жерде, Іле Алатауында 8 мың жылдар шамасы бұрын тауда опырылып құлау нәтижесінде Есік көлі пайда болған. Көл теңіз деңгейінен 1760 м биікте, ұзындығы 1850 м, жалпақтығы – 1600 м және тереңдігі – 55 м. 1963 жылы 7 шілдеде Мұздақтар ймағынан Есік өзенінің жоғарғы жағынан күшті сел ағысы болып, 1млн м 3 лас тасты материалды ағызып әкелді, алып толқындар (биіктігі 12 м) табиғи бөгеттерді бұзып, нәтижесінде бірнеше сағат ішінде көлден Есік өзені алқабына 18 млн м 3 су құйылды. Апаттан соң көлдің орнында, түбінде диаметрі 100м болатын көлшік қана қалды. Қазір бұл жерде жоғалып кеткен көлді қалпына келтіру жұмыстары жүріп жатыр. Нағыз көркем мекендердің қатарына Алматы облысының шығысында , Алматыдан 193 км жердегі Іленің сол жақ арнасы Чарын өзенінің каньоны жатады. Каньон АҚШ тың Колорадосының атақты Үлкен каньонын еске түсіреді, тек кішірек. Ол тым көркем, қызықты және геолого-геоморфологиялық қатынаста түрліше: қою тәртіпсіз жүйесіз бірегей қалдықтар, тік жарқабақтар, көптеген арқалықтар мен жыралар. Каньонның тік жарларының биіктігі 150-300 м, бұл баурайлардан төменгі карбонның қазып алынатын фаунасының сансыз қалдықтарын табуға болады. Каньонның түбімен Чарын өзені ағып жатыр, өзеннің арнасы табалдырықты, ағысы шапшаң, жайылманың және жайылма үсті террасаларының учаскелері тал, жиде, терек, бөріқарақат, жыңғыл, тамариск өскіндерінің тоғайымен басылған. Бірақ нағыз үлкен қызығушылық тірі табиғат ескерткіштері – реликті шетенді және туранг тоғайлары. Алматы облысының оңтүстігінде, Іле Алатауының Бозгүл мекенінде, Шынтүрген шырша ормандары бар. Бұл осы күнге дейін сақталып қалған солтүстік тайганың мұздану дәуірінен қалған қараңғы- қылқанды учаскесі, және үлкен ғылыми құнды болып есептеледі.Жалпы орман өскен шырша алаңы 500 га құрайды, 1968 жылдан бастап Шынтүрген шыршалары Қазақстанның табиғат ескерткіші болып жарияланды. Өте сирек феноменальды ландшафтылы ескерткіш Іле өзенінің оң жақ жағалауында Алматыдан 182 км жерде орналасқан. Бұл әндетуші құмдар. Құмның дыбысы, орган музыкасын есіңе салады, барханның бетінде қозғалыс пайда болады. Уақ қоңыр-сұрғылт құм бөліктерінің тізбектің баурайына сырғанауы ерекше әсер беретін дыбыс эффектісін шақырады. Құм тізбегінің ұзындығы 1км ден асады, жалпақтығы -500м дей, биіктігі – 100м ден астам. Құмның дыбысы әдетте құрғақ ауа райы кезінде батыстын жел соққанда пайда болады. Дыбыс эффектісін жасанды түрмен, бірнеше адамның бархан баурайымен бір уақытта жүгіргенде алуға болады. Құмның «дыбыс беру» табиғаты құм субстратының және құм бөліктерінің электризациялық физико-механикалық қасиетімен түсіндіруге болады. №9 дәріс жүктеу/скачать 1,14 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|