Жасөспірім кезіндегі мінез- құлықтың психоэмоционалдық тұрақсыздығы және оның алдын алу

Іс-әрекеттің мағынасын ынта-ниетті өзгертетін болып әдейі өзгертуге түрткінің мәнділігін қайта бағамдау арқылы, қосымша түрткілер тарту арқылы, іс-әрекеттің салдарын күн ілгері біліп, толғану арқылы жетуге болады.

Адамның ерік қасиеттері сан қилы. Бұлардың іс-әрекеттің нақтылы жағдайларына орындау тәсілдеріне орай бірнеше сапалар бар: еріктің күшіне ( тоқтамғакелгіштік, кедергілерді жеңе алу, өзі-өзі меңгере алу, батылдық, шыдымдылық т.б.) екіншіден, адамгершілікке сыйымды ерік қимылының сапалары (жеке мүддені ұжым еркіне, қоғам мүддесіне бағындыра алуда көрінетін ерік сапалары).

үшіншіден, еріктің адамның дербестігіне байқалатын сапаларына (инциатива, принципшілдік, тәртіптілік, жинақылық т.б.) бөлінеді.

Сонымен «тұрақсыздық», «психоэмоция» және «мінез-құлық» бір-бірімен тығыз байланысты екен. Өйткені, психоэмоцияның белгілі бір сипаттары тұрақсыздықты (тіпті психоэмоция болып табылатын психоэмоцияның өзі де) тудырса, пайда болған үйлесімсіздік (немесе үйлесімділік) мінез-құлықтың белгілі бір көріністерін береді, яғни теріс немесе оң мінез-құлықты көрсетеді екен.

1.2. Мінез-құлықтағы психоэмоционалдық тұрақсыздық және оның себептері

Жacөcпipiм кeзeңнiң нeгiзгi epeкшeлiгi – дaмудың бap жaқтapын өзгepту. Ocы кeзeңдe aдaмның өз бeттiлiгi өмipгe дeгeн дaйындығымeн aнықтaлaды. Мұндa жacөпipiмнiң дүниeтaнымы, кәciби ic — әpeкeттi тaңдaуы жәнe тұлғaның aзaмaттылық мaңыздылығын нaқтылaу aяқтaлaды. Фaктopлap әcepiнeн тұлғaның қopшaғaн aдaмдapмeн қaтынac жүйeci жәнe өзiнe дeгeн қaтынac өзгepeдi. Ocы әлeумeттiк пoзицияның әcepiнeн oның қoғaмдық пaйдaлы ic — әpeкeткe, oқуғa дeгeн қaтынacы өзгepeдi. Бeлгiлi бip бoлaшaқ мaмaндыққa дeгeн бaйлaныc қaлыптacaды. Бepiлгeн кeзeң жacөcпipiмнiң үлкeндepмeн мiнeз – құлықтың бapлық aймaқтapындa тәуeлciздiгiн көpceтeдi.

Жacөcпipiмнiң өз көзқapacы бap, жacөcпipiмдep үнeмi өз жeтicтiктepiн өcipiп, кeмшiлiктepiн aзaйтып oтыpaды. Өз құpдacтapының apacындa бoлуғa ұмтылыc, oлapды бeлceндi түpдe үлкeндep apacынaн өзi coғaн ұқcaғыcы кeлeтiн aдaм iздeйдi. Бұл жepдe идeнтификaция туындaйды.

Жacөcпipiм тұлғacының индиви-дуaлды дaмуы мeн қaлыптacуы бipiншe кeзeктe бeлceндi өзapa әpeкeт, яғни қopшaғaн opтaмeн әpeкeттecу нәтижeciнiң apқacындa бoлaды. Жac eceйe кeлe aдaм пcихoлoгиялық дaмуындa әлeумeттiк фaктopдың әcepi күшeйe түceдi.

Aл 15-17 жac жacөcпipiмдepдiң eң бacты oқу-кәciби ic-әpeкeтiнiң apқacындa жacөcпipiмнiң тaнымдық-кәciби қызы-ғушылықтapы apтaды. Эмoция мeн пcихoceкcуaлды дaмуы жaғдaйынa бaйлaныcты, жaнұя құpу дeгeн бұл жacтa қapacтыpылмaйды.

Жacөcпipiм кeзeңiнe қaтыcты пcихoлoгиядa бipшaмa жaлпы тeopия қapacтыpылғaн [5, 96б]. Бұл тeopиялap қaзipгi зaмaндa мәндi бoлып кeлeдi. Кeң түpдe жacөcпipiм кeзeңiн 3 нeгiзгi тұpғыдa қapacтыpуғa бoлaды.

1) Биoгeнeтикaлық биoлoгиялық пpoцec нeгiзiндe жәнe дaмудың бacқa дa пpoцecтepi қapacтыpды.

2) Coциoгeнeтикaлық тұpғы тұл-ғaның өмip бapыcындa aлдынa қoйғaн мaқcaты мeн әлeумeттiк пpoцecтepiнe бacты зeйiн aудapуын бeкiтeдi.

3) Пcихoлoгeнeтикaлық — өзiндiк дaму нeгiзiндeгi пcихикa пpoцecтepiнiң қызмeттepiн нeгiз eтiп қoю.

Биoлoгиялық тeopияның өнiмi aмepикaн пcихoлoгы Cт. Хoлл oл дaму пcихoлoгияcының бacты зaңы дeп қapacтыpды. Мұндa индивидуaлды дaму, финoгeндiк бacты caтыcының қaйтaлaнуы бoлып тaбылaды.

Биoгeнeтикaлық кoнцeпцияcының нeмic өкiлдepi “Кoнcтитуциoннaя пcихoлoгия” Э. Кpeчмep әpтүpлi биoлoгиялық фaктop нeгiзiндe, тұлғa типoлoнияcының бacты пpoблeмacын жacaды. Aдaмның физиoлoгияcы мeн дaмуының apacындa epeкшe бaйлaныc бap дeдi. Кpeчмep бapлық aдaмдapдың eкi түpi бoлaтындығын көpceттi.

Бipiншi бaғытқa циклoидты: көңiл күйi aуыcпaлы, тeз қoзғaлғыш, мaзacыз т.c.c., aл 2 түpiнe шизoидты тұйық қaтынacқa түcпeйтiн эмoциoнaлды тыpыcпa aдaмдap.

Н. Кpeчмep мeн Кoнopaдтa ocығaн бaйлaныcты жeткiншeктepдi циклoидқa, aл жacөcпipiмдepдi шизoидқa жaтқызaды.

Жacөcпipiм шизoидты тұлғa peтiндe күpдeлi aлдындa ұзaқ мepзiмдi жүpeдi.

В. Цeллepдi “Кoнcтитуция и paзвития” — дeгeн eңбeгiндe бaлa дeнe бiтiмiнiң құpылыcының дaмуындaғы өзгepicтep caмoтикaлық өзiн ceзiнуi пcихoлoгияның жәнe caмoтинзaлық өзapa бaйлaныcуы aйтылaды. Биoгeнeтикa өкiлдepi пcихикaны жәнe физиoлoгияны дaмуын өзapa тәуeлдiлiгi бaғыты қaтты қызықтыpaды.

A. Гeзeл кoнцeпцияcындa “өcу мeн дaму” cинoним, мiнeз-құлық, жүpic-тұpыcы қaбiлeтi интeгpaцияcы мeн диффepeн-циaцияcы мaғынacын бiлдipeдi. Гeзeл қaндaй бoлмacын индивидтi мәдeниeткe oқыту мeн үйpeту, oның жeтiлуiндe eшбip opын aуыcтыpa aлмaйды дeп caнaйды.

Жacөcпipiмнiң мiнeз-құлқы eң aлдымeн жaғдaйды мopaльдылық қapa-cтыpумeн. Бaлaның әлeмiнiң epeceккe aуыcуындa. Жacөcпipiм тoлығымeн aлдың-ғыcынa дa coңғыcынa дa жaтпaйды. Бұл eң нeгiзгi қoғaм жaғдaйы мeн пcихикacынaн көpiнeдi [6, 112б]. Aшушaң, ұялшaқ, iшкi қapaмa-қaйшылықтap. Бұл қыcым мeн қaқтығыc көп бoлғaн caйын бaлaлық пeн epeceктiк шeкapacының әpтүpлi aйыpмa-шылықтapынa бaйлaныcты oйыcтaй бacтaйды.

1) Эмoция мeн мiнeз-құлық, жүpic-тұpыc жaйлы oл пcихoдинaмикaлық кoнцeпция дeп aтaды.

2) Интeллeктуaлдық жәнe тaным қaбiлeттepiнe бaйлaныcты-“кoгнeтивтi” яғни тaнымдық нeмece “кoгнeтивтi-гeнeтикaлық” бoлып бөлiнeдi.

3) Тұлғaның бipтұтacтaй дaмуынa “пepcoнoлoгиялық”- яғни пepcoнaлды дeп coңындa бөлiнeдi.

Бала дүниесінің басқа балалар дүниесімен, үлкендермен және түрлі заттармен соқтығысуы олар үшін әсер қалдырады. Оқушыларды осы жағдайлардың әсерінен көзқарастарының және жалпы қалыптасуының бұзылуы, тілек және дағдыларының өзгеруі орын алады. Осындай келеңсіз жағдайлардың барлық бала өмірінде кездеседі, ал балалар өмірі мектеппен тығыз байланысты. Сондықтан мектептегі кезең оқушылары үшін «сыналу» кезеңі болып табылады. Сыналу кезеңі дейтініміздің себебі, бала нақ осы мектеп жасында жас ерекшелік кезеңдестіру бойынша маңызды болып табылатын бірнеше қиын кезеңдерден өтеді. Яғни, сыналу кезеңі дегеніміз, түрлі құбылыстарға толы белгілі бір өтпелі кезең және баланың осы кезең аралығынан өте алу мүмкіндігі.

Бірінші кезең – баланың мектепке түсіп, жаңа ортаға бейімделуімен сипатталады. Сонымен қатар бала ағзасында дененің күрт өсуі, ішкі мүшелердің үлкейуі вегетативті қайта құрулар сияқты эндокриндік өзгерістер бірден жүреді. Бұл өзгерістер баланың әлеуметтік қарым-қатынас жүйесімен іс-әрекетіндегі кординалды өзгерістер оның ағзаларындағы барлық жүйелер мен функцияларының қайта құруымен сай келеді. Сондықтан бұл аралық үлкен күшті талап етеді;

Екінші кезең – баланың өтпелі кезеңімен тап келуімен, яғни қиын саналатын кризистік кезеңмен сай келеді. Бұл кезең біріншіден пубертаттық кезеңде келетін морфологиялық және физиологиялық өзгерістер жеткіншектік ағзасын біршама өзгертуге ұшыратады да, олардағы соматикалық аурулар кауіпін тудырады, сонымен бірге, тура осы жеткіншектік кезеңде көптеген жүйке және психикалық аурулар көрініс береді, екіншіден осы кезеңге тән әлеуметтік қарым-қатынас сферасының (позитивті болмауы мүмкін) кеңеюі жеткіншектерге меңгеруге қиын болып табылатын жаңа әлеуметтік тәжірибелер береді. Өтпелі кезең – жас ерекшелік дамудың өте жауапты сатысы. Бұл кезеңнің өзіндік ерекшеліктері П.П.Блонский, Л.С.Выготский еңбектерінде анық жазылған. П.П.Блонский өтпелі кезеңде жүріп жатқан өзгерістердің бірден болып жатқанына көңіл бөлсе; Л.С.Выготский бұл кезеңді ескінің өшуін сипаттайтын жас деп көрсетеді. Олай болса, өтпелі жас дегеніміз, баланың бір сатыдан екінші сатыға өту аралығы. Бірақ бұл уақытта балада оны біршама жоғары сатыға дайындайтын барлық негізгі психологиялық жаңа құрылымдар қалыптасуы қажет. Әйтсе де, бұл екі жас қиылысып, осы қиылыста кризис тууы мүмкін. Ал кризис дегеніміз негативті байланыстарды шақырушы, мінез-құлық моделінің ауытқуын көрсететін негізгі құбылыс.

Үшінші кезең – бұл оқушылардың жеткіншектік жаспен ересектік жас аралығындағы және олардың 10-11 сыныпта кездесетін қиындықтарымен сай келеді. Бұл уақыт адамның тұлғалық дамуының өте маңызды және жауапты кезеңі болып табылады. Тіпті, Ж.Ж.Руссо («Эмиль» немесе «Тәрбие еңбегінде») саналық өзіндік анықтауды жасөспірімдік кезеңдегі тұлғаның екінші туылуының негізгі мазмұны ретінде қарастырады. Сонымен қатар, жасөспірімдік кезеңде ағзаның физикалық дамуы, жыныстық жетілуі жүреді және бұл кезеңдегі психикалық дамудың ерекшелігі дамудың әлеуметтік жағдайымен де байланысты. Сондықтан да, бұл кезеңдегі әрбір қадамның жауапкершілігі артады, сондай-ақ бұл кездегі әрбір қатенің белгілі бір көлемді салдары болуы мүмкін, ал кей кезде ол драмалық сипатқа ие болуы да мүмкін. Сондықтан да бұл жас аралығын немесе осы жас аралығындағы оқушыларды «қиын жас» немесе «қиын балалар» категориясына кіргізуіміз мүмкін. «Қиын жасты» екі сөзді талдау арқылы түсіндіруге болады: 1. Кризистік; 2. Өте қиын, қауіпті. Өйткені бұл кезеңде де физикалық әлсіздік, мінез сипатының ерекшеліктері, қарым-қатынас ерекшеліктерінің жоқтығы, эмоционалды жетілмеушілік, жағымсыз сыртқы әлеуметтік орта сияқты т.б. көптеген факторлар жалғаса беруі мүмкін. Осындай факторлардың салдарынан «қиын балалар» пайда болуы мүмкін.

Қиын балалар дегеніміз, дамуы мен мінез-құлқында жалпы қабылданған нормалардан ауытқуы бар, өзінің психоәлеуметтік дамуы қалыптасуының жаңа сатысын басынан нәтижелі өткізе алмайтын балалар.

Сонымен мектептегі үш кезеңге сүйене отырып, біз барлық мектеп жасындағы уақытты кризистік жас деп айта аламыз.

Л.С.Выготский «Кризистік кезең» теориясы бойынша кризистік жас дегеніміз, бір жағынан балалардың қоғамдық қарым-қатынас жүйесіндегі өзгерулері жататын, екінші жағынан баланың «ішкі позициясынан» өзгеруі жататын дамудың әлеуметтік ситуациясының қайта құрылу нәтижесі.

Л.С.Выготский бұл жас аралықтарын мағынасы дамудың жалпы циклында оның орнымен анықталатын және дамудың жалпы заңдылықтары дарлық уақытта сапалы да, өзіндік сипаттарды тауып алатын дамудың жабық немесе өзіндік кезеңі ретінде қарастырады. Әрбір жас кезеңінде бала мен орта арасында сол кезеңге тән жалғыз да, қайталанбас өзіндік спецификалық қатынас орнай бастайды. Мұны Л.С.Выготский сол кезеңдегі дамудың әлеуметтің жағдайы деп көрсетті. Бірақ, барлық жас аралығындағы өтпелі кезеңдердің симптоматикалары мен мазмұндары ұқсас болғанымен және олар жалпы заңдылықтармен өткенімен бір кезеңнен екінші кезеңге өтуде дамудың өзіндік қиындықтары пайда болады және олардың мазмұны тұрақты кезеңдегіден, яғни, тұрақты кезеңдегі даму ерекшеліктерінен біршама айырмашылықтары бар.

Сонымен, баланың жас ерекшелік психологиялық сипаты оның бөлек-бөлек жаңа құрылымның немесе ерекшелігінің жиынтығымен анықталмайды, ол оның әр жас кезеңіндегі жеке адамдық қасиеттерінің қалыптасуымен анықталады.

Осы ерекшеліктерге байланысты, жалпы американ психологтарының жүргізген зерттеулері нәтижесінде, оқушылардың мінез-құлқының үйлеспеуі 80% осы жеткіншектік кезеңге тән екендігі белгілі болады, өйткені, мектеп оқушыларында, яғни, кіші және орта мектеп жасындағы балалардағы қабылдау өте жоғары болатындығы белгілі, сонымен қатар, оқушылардың дүниеге көзқарасы, жағымды қасиеттерінің қалыптасып келе жатқандығымен байланысты. Осы анықталған мәліметтерді негіз ете отырып, Г.Д.Пировтың басшылығымен бір топ Болгария психологтарының жүргізген зерттеулері нәтижесінде 5-17 жас аралығындағы балаларға «ашушаңдық» тән екендігі белгілі болды. Сонымен қатар, олардың психикалық нормаларының үлкендерден айқын ерекшеленіп тұратындығын 14-15 жастағы 15 000 американ жеткіншектеріне психодиагностика ретінде жүргізген «даралық минесоттық» тестімен дәлелдеуге болады. Өйткені, бұл тест нәтижесі бойынша, нормадағы балалардың өздері «псиопатия», «шизофрения», «гипомания», шкалалары бойынша көрсеткіштері үлкендерден жоғары. Бұдан үлкендер үшін ауру симптомы болып табылатын бұл көрсеткіштер жеткіншек немесе жасөспірімдер үшін норма болып табылады деген қорытындыға келеміз.

И.С.Конның пікірінше, жасөспірімдік кезең өзін-өзі танудың ең негізгі кезеңі болып табылады. «Жасөспірімдік кезеңде адам алғаш рет өзі туралы шындап ойлана бастайды және өзін-өзі тануға ұмтылады».

Балаларда эмоционалды тұрақсыздық олардың сабақты үлгермеушілігімен де сипатталады. Мысалы, балаларға көмектескенде егер де ол тапсырманы ұзақ түсінбесе кері эмоцияны ғана емес, сонымен бірге, тапысрманы нәтижелі орындаудың жолдарын қарастырмай мұндай әрекетттерден алдын-ала іштей бас тарта бастайды. Оқушыларды психологиялық «энергетиканың» жоғарылауы және төмендеуі болады, осының әсерінен балалар бір уақытта көңілсіз болып жүрсе, бір уақытта жеткілікті қарсылық көрсететіндігі және жақсы бейімделген қабілетте болады. Бұл жердегі бірінші жағдай екінші жағдайға қарағанда жиі көрінеді. Сондықтан да баланың өмір жағдайына көңіл бөлу керек. Мысалы, бала отбасындағы екінші баланың пайда болуына байланысты жат қылықтар көрсете бастайды, сондай-ақ мектеп ауыстыру дәрежесінде тәуелділік, мазасыздану сезімі пайда болады. Ата-аналарға негізгі көңіл бөлу керек нәрсе — көп балаларда мұндай стресс эмоционалды үйлеспеушілікті зерттеген зерттеушілер пікірін талдау нәтижесінде оқушылардың эмоционалды үйлеспеуіне әсер ететін негізгі факторларды анықтадық. Олар:

1. 
   Биологиялық ерекшеліктер
   

Осы факторлар бойынша, А.Бек жүргізген зерттеулер эмоционалды үйлеспеушілікке әсер ететін факторлар қиындықтар жүйге келтірілген және олар біртіндеп балалардың мінез-құлқындағы тұрақсыздыққа алып келеді деп көрсеткен.

Жасөспірімдердің балалық шақтан ересек өмірге өту кезеңіндегі заңдылықтарды орыс ғалымы А. Петровский төмендегідей қағидалар арқылы көрсеткен:

• 
  жасөспірімнің өзіндік ерекшелігі бейімделу кезеңінде жеткізген нәтижелерімен және және оны жүзеге асыруда айқындалады;
  

Бұл шақта жастар Отан, қоғам алдында тұрған әлеуметтік-саяси және мемлекеттік міндеттерді шешудегі күреске белсене қатысады. 15-18 жасқа жеткен балалар өмір жолына көз жібереді, өздерінің келешек мамандығын саналы түрде таңдап алуға тырысады. Олардың мамандыққа ықыласының бірте–бірте қалыптасуы түрлі іс-әрекеттерге жауапкершілігін арттырады.

Жасөспірімдер өмірінде өзгермелі кезеңдері болады. Соның бірі, бастысы ең ауыр болып келетіні – жасөспірімдік кезеңі. Бұл уақытта адам 15-18 жас аралығында жасөспірім бала емес, бірақ әлі ересек адам да болмайды. Бұл жас — жасөспірімдердің есеюіне, төмендегі факторлардың қоршаған ортаға қарай бейімделіп, қылмыстық жолға түсуіне әсері көп болады[18].

2 ТҰЛҒА МІНЕЗ – ҚҰЛЫҚЫНДАҒЫ ПСИОЭМОЦИОНАЛДЫҚ ТҰРАҚСЫЗДЫҚТЫ ЗЕРТТЕУ ЖҰМЫСТАРЫ

2.1 Тұлға мінез- құлықындағы психоэмоционалдық тұрақсыздықтың алдын алу мен түзетудің тиімді жолдары

Бала дүниесінің басқа балалар дүниесімен, үлкендермен және түрлі заттармен соқтығысуы олар үшін әсер қалдырады. Жасөспірімдердің осы жағдайлардың әсерінен көзқарастарының және жалпы қалыптасуының бұзылуы, тілек және дағдыларының өзгеруі орын алады. Осындай келеңсіз жағдайлардың барлық бала өмірінде кездеседі, ал балалар өмірі мектеппен тығыз байланысты. Сондықтан мектептегі кезең оқушылары үшін «сыналу» кезеңі болып табылады. Сыналу кезеңі дейтініміздің себебі, бала нақ осы мектеп жасында жас ерекшелік кезеңдестіру бойынша маңызды болып табылатын бірнеше қиын кезеңдерден өтеді. Яғни, сыналу кезеңі дегеніміз, түрлі құбылыстарға толы белгілі бір өтпелі кезең және баланың осы кезең аралығынан өте алу мүмкіндігі.

Бірінші кезең – баланың мектепке түсіп, жаңа ортаға бейімделуімен сипатталады. Сонымен қатар бала ағзасында дененің күрт өсуі, ішкі мүшелердің үлкейуі вегетативті қайта құрулар сияқты эндокриндік өзгерістер бірден жүреді. Бұл өзгерістер баланың әлеуметтік қарым-қатынас жүйесімен іс-әрекетіндегі кординалды өзгерістер оның ағзаларындағы барлық жүйелер мен функцияларының қайта құруымен сай келеді. Сондықтан бұл аралық үлкен күшті талап етеді;

Екінші кезең – баланың өтпелі кезеңімен тап келуімен, яғни қиын саналатын кризистік кезеңмен сай келеді. Бұл кезең біріншіден пубертаттық кезеңде келетін морфологиялық және физиологиялық өзгерістер жеткіншектік ағзасын біршама өзгертуге ұшыратады да, олардағы соматикалық аурулар кауіпін тудырады, сонымен бірге, тура осы жеткіншектік кезеңде көптеген жүйке және психикалық аурулар көрініс береді, екіншіден осы кезеңге тән әлеуметтік қарым-қатынас сферасының (позитивті болмауы мүмкін) кеңеюі жеткіншектерге меңгеруге қиын болып табылатын жаңа әлеуметтік тәжірибелер береді. Өтпелі кезең – жас ерекшелік дамудың өте жауапты сатысы.

Бұл кезеңнің өзіндік ерекшеліктері П.П.Блонский, Л.С.Выготский еңбектерінде анық жазылған. П.П.Блонский өтпелі кезеңде жүріп жатқан өзгерістердің бірден болып жатқанына көңіл бөлсе; Л.С.Выготский бұл кезеңді ескінің өшуін сипаттайтын жас деп көрсетеді. Олай болса, өтпелі жас дегеніміз, баланың бір сатыдан екінші сатыға өту аралығы. Бірақ бұл уақытта балада оны біршама жоғары сатыға дайындайтын барлық негізгі психологиялық жаңа құрылымдар қалыптасуы қажет. Әйтсе де, бұл екі жас қиылысып, осы қиылыста кризис тууы мүмкін. Ал кризис дегеніміз негативті байланыстарды шақырушы, мінез-құлық моделінің ауытқуын көрсететін негізгі құбылыс.

Үшінші кезең – бұл оқушылардың жеткіншектік жаспен ересектік жас аралығындағы және олардың 10-11 сыныпта кездесетін қиындықтарымен сай келеді. Бұл уақыт адамның тұлғалық дамуының өте маңызды және жауапты кезеңі болып табылады. Тіпті, Ж.Ж.Руссо («Эмиль» немесе «Тәрбие еңбегінде») саналық өзіндік анықтауды жасөспірімдік кезеңдегі тұлғаның екінші туылуының негізгі мазмұны ретінде қарастырады. Сонымен қатар, жасөспірімдік кезеңде ағзаның физикалық дамуы, жыныстық жетілуі жүреді және бұл кезеңдегі психикалық дамудың ерекшелігі дамудың әлеуметтік жағдайымен де байланысты. Бұл кезеңдегі әрбір қадамның жауапкершілігі артады, сондай-ақ бұл кездегі әрбір қатенің белгілі бір көлемді салдары болуы мүмкін, ал кей кезде ол драмалық сипатқа ие болуы да мүмкін.

Сондықтан да бұл жас аралығын немесе осы жас аралығындағы оқушыларды «қиын жас» немесе «қиын балалар» категориясына кіргізуіміз мүмкін. «Қиын жасты» екі сөзді талдау арқылы түсіндіруге болады: Кризистік; өте қиын, қауіпті. Өйткені бұл кезеңде де физикалық әлсіздік, мінез сипатының ерекшеліктері, қарым-қатынас ерекшеліктерінің жоқтығы, эмоционалды жетілмеушілік, жағымсыз сыртқы әлеуметтік орта сияқты т.б. көптеген факторлар жалғаса беруі мүмкін. Осындай факторлардың салдарынан «қиын балалар» пайда болуы мүмкін.

Қиын балалар дегеніміз, дамуы мен мінез-құлқында жалпы қабылданған нормалардан ауытқуы бар, өзінің психоәлеуметтік дамуы қалыптасуының жаңа сатысын басынан нәтижелі өткізе алмайтын балалар. Сонымен мектептегі үш кезеңге сүйене отырып, біз барлық мектеп жасындағы уақытты кризистік жас деп айта аламыз. Л.С.Выготский «Кризистік кезең» теориясы бойынша кризистік жас дегеніміз, бір жағынан балалардың қоғамдық қарым-қатынас жүйесіндегі өзгерулері жататын, екінші жағынан баланың «ішкі позициясынан» өзгеруі жататын дамудың әлеуметтік ситуациясының қайта құрылу нәтижесі.

Л.С.Выготский бұл жас аралықтарын мағынасы дамудың жалпы циклында оның орнымен анықталатын және дамудың жалпы заңдылықтары дарлық уақытта сапалы да, өзіндік сипаттарды тауып алатын дамудың жабық немесе өзіндік кезеңі ретінде қарастырады. Әрбір жас кезеңінде бала мен орта арасында сол кезеңге тән жалғыз да, қайталанбас өзіндік спецификалық қатынас орнай бастайды. Мұны Л.С.Выготский сол кезеңдегі дамудың әлеуметтің жағдайы деп көрсетті. Бірақ, барлық жас аралығындағы өтпелі кезеңдердің симптоматикалары мен мазмұндары ұқсас болғанымен және олар жалпы заңдылықтармен өткенімен бір кезеңнен екінші кезеңге өтуде дамудың өзіндік қиындықтары пайда болады және олардың мазмұны тұрақты кезеңдегіден яғни, тұрақты кезеңдегі даму ерекшеліктерінен біршама айырмашылықтары бар.

Сонымен, баланың жас ерекшелік психологиялық сипаты оның бөлек-бөлек жаңа құрылымның немесе ерекшелігінің жиынтығымен анықталмайды, ол оның әр жас кезеңіндегі жеке адамдық қасиеттерінің қалыптасуымен анықталады. Осы ерекшеліктерге байланысты, жалпы американ психологтарының жүргізген зерттеулері нәтижесінде, оқушылардың мінез-құлқының үйлеспеуі 80% осы жеткіншектік кезеңге тән екендігі белгілі болады, өйткені, мектеп оқушыларында, яғни, кіші және орта мектеп жасындағы балалардағы қабылдау өте жоғары болатындығы белгілі, сонымен қатар, оқушылардың дүниеге көзқарасы, жағымды қасиеттерінің қалыптасып келе жатқандығымен байланысты. Осы анықталған мәліметтерді негіз ете отырып, Г.Д.Пировтың басшылығымен бір топ Болгария психологтарының жүргізген зерттеулері нәтижесінде 5-17 жас аралығындағы балаларға «ашушаңдық» тән екендігі белгілі болды. Сонымен қатар, олардың психикалық нормаларының үлкендерден айқын ерекшеленіп тұратындығын 14-15 жастағы 15 000 американ жеткіншектеріне психодиагностика ретінде жүргізген «даралық минесоттық» тестімен дәлелдеуге болады. Өйткені, бұл тест нәтижесі бойынша, нормадағы балалардың өздері «псиопатия», «шизофрения», «гипомания», шкалалары бойынша көрсеткіштері үлкендерден жоғары. Бұдан үлкендер үшін ауру симптомы болып табылатын бұл көрсеткіштер жеткіншек немесе жасөспірімдер үшін норма болып табылады деген қорытындыға келеміз.

Оқушылардың басқа да психологиялық ерекшеліктерін анықтау мақсатында КСРО мамандары С.Хатауэй және Э.Монакези жүргізген «Роршах» және «Тематикалық апперцепция» тесті бойынша 12-16 жас аралығындағы оқушылардың мазасыздану деңгейінің жоғары болатындығы, сонымен қатар, Кеңес уақытында үлкен маман болып табылатын жасөспірімдер психиатры А.А.Мехрабянның мәліметі бойынша, осы жас аралығындағы балалардың жекелік ауытқуларының бірден өсетіндігі дәлелденді. Сонымен қатар, әр жас кезеңіндегі мазасыздану деңгейінің ерекшелігіне байланысты В.Д.Кисловская «проективті тест» көмегімен мазасызданудың жас ерекшелік динамикасын қарастырды.

Оның нәтижесі бойынша, кіші мектеп жасындағы оқушылардағы тұрақсыздық бейтаныс үлкен адамдармен қарым-қатынас кезінде және қатарластарымен қарым-қатынас кезінде көрінсе, жасөспірімдерде бейтаныс адамдармен гөрі, қатарластары және ата-анасымен қарым-қатынас кезінде, ал жасөспірімдерде мініз- құлқындағы тұрақсыздық барлық қатынас сферасында, әсіресе ата-аналармен немесе балалар тәуелді болып табылатын басқа да үлкендермен қарым-қатынас кезінде көрінеді екен және жасөспірімдерге тұрақсыздық деңгейінің жоғарылылығы тән болып шықты. Мұның себебі, жеткіншек кездегі эмоционалды реакцияның әсерінен дифференциацияның жалғаса беруінде және эмоционалды реактивтіліктің төмен дәрежеде болуында.

Жасөспірімдердің мінез-құлқындағы ситуацияларды талдай отырып, ситуациялық мінез-құлықты едәуір өзгертетін нәрселерді атап өткен жөн. Оқушылардағы үйлеспеушілік құрамына қарай едәуір болады. Олардың құрамы күрделі. Оқушылардың мінез-құлқының үйлеспеуіне тән сипаттың бірі – олардың кейбіреуінің жынданғаннан өлуге дейін баруы. Оның негізгі себебі — өмірлік қиындықтар, әсіресе отбасындағы түсінбестік еркелетудің, махаббаттың жетіспеушілігі болып табылады. Яғни, баланың жан талаптары отбасында қанағаттандырылмайды, оның әрбір қадамда көңілі қалып отырады. Өмірдегі мұндай жағдайлар балаларға соққы болып тисе, екіншілері, керісінше барлығына көңілі толмай кек алғысы келіп тұрады, бәрін керісінше істейді. Олардың себепсіз іс-әрекеттері өздіктерінше дұрыс саналады. Егер оқушыларының бірнеше мағынасы бар мінез-құлқын нақты жағдайдағы шындық өмірге көрсетсе, онда ол мағына басқаларға мағынасы үйреншікті «басқаша оқу» немесе айналадағыларға жаңаша тіл болып көрінеді.

Ол біріншіден түсініксіз, екіншіден қабылданбайды: үшіншіден, әшейін аффективті түрде қабылданбайды. Осы жерден қиын тәрбиелену қиыншылықтары туындайды. Сонымен бірге эмоционалды үйлеспеген оқушыларды зерттеу барысында олардағы қажеттіліктер отбасында қанағаттандырылмайды және ата-аналардың өз дегені бойынша балалардан бірнәрсені талап етуі оларға керісінше әсер етеді. Оқушыларда еліктеу жоғары дәрежеде болады, сондықтан да олардың жоғары талап қоюшылығы немесе біреуден бірдеңе талап етушілігі, олардың мінез-құлқының бұзылуына әкеліп соғады.

Жасөспірімдердің мінез- құлқындағы тұрақсызыдық деңгейінің жоғарылауы, отбасындағы қарым-қатынастың шектелуімен, стерстерімен сипатталады. Мұндай балалардан ашық агрессия сирек пайда болады. Оларға когнетивті стиль, өзінің мүмкіншілігін байқай алмаушылық тән және оларда «ешкім көмектеспейді» деген көзқарас немесе айналаға жаушылық көзқараспен қарау тереңдік алып отырады. Жасөспірім жасындағы балалардың өмірі мен дамуы нақты әлеуметтік жағдайларымен байланысты және баланың ересек адамдар дүниесіндегі қоғамдық жағдайды меңгеруімен анықталады.

Жасөспірімді қоғам жағынан қадағалау қажет. Отбасы жасөспірімдік қылмыстың алдын алуға мүмкіндік беретінін естен шығармау қажет. Себебі, көбінде жанұя қоғамдық қадағалауды жүзеге асырады. Қадағалаудың екі түрі бар.

Біріншісі, тікелей қадағалау – бұл сыртқы болып табылады, оған шектеулер және жазалаулар жатады. Ата — аналары баланың уақытында сабақтан келуін, жолдастарымен қарым-қатынасқа түсетін кіші топтарды қадағалап, тексеруі жатады. Сонымен қоса уақытында баланы жазалап, көмектеседі.

Екінші түрі, көмекші қадағалау – бұл сыйластық және махаббат. Жасөспірім ата- анасына және басқа да адамдарға осы сезімдерді сезінеді. Олардың тәрбиесі мен іс-әрекетін махаббат басқарады. Ата-анасына және басқа адамдарға махаббат, сыйластықпен қараған бала көп жағдайда қылмысқа бармайды. Себебі, жасөспірімдерге үміт артып,сенетін адамдарды ренжітіп, көңілін қалдырғысы келмейді.

Жасөспірімдер сабақтан тыс өте көп уақыттары бар. Сондықтан қазіргі кездегі “дворлық клубтарды” әрі қарай дамыту керек. Бос уақытын босқа жібермей спортпен шұғылданып, пайдалы іс- әрекеттермен айналысу керек.

Адамдардың жас ерекшеліктерін әлеуметтендіруге тигізетін әсерін ғалым Маргарет Мид зерттеген. Қоғамның өзгеруіне қарай және жас ұрпақ пен ересек буындардың бір-біріне тигізетін ықпалына байланысты М.Мид оны үш түрлі типке болатынын анықтаған: біріншіден, ересек және жасы ұлғайған адамдар жастар үшін үлгі-өнеге болумен бірге, ұрпақтан-ұрпаққа өтіп отыратын әдет-ғұрып, салт-сананың сақталып, әлеуметтендіру үрдісіне айналуына өз ықпалын тигізеді; екіншіден, құрбылары мен жолдастары, сыныптастары мен ауылдағы достары, т.б. араласқан ортаның ықпалы күшті; үшіншіден, балалар мен жастардың әлеуметтендіру үрдісіне ықпалы. Өйткені олар қоғамда болып жатқан өзгерістерді жылдам қабылдап, жаңа жағдайларға тез көніп, жаңалықты шұғыл бағалай алады. Бұл қазіргі өтпелі кезеңде анық байқалады[34].

Қазіргі кезде отбасының жасөспірім дамуына, тәрбиесіне, оның әлеуметтенуіне тигізетін әсері мол. Олар мыналар:

жасөспірімнің эмоциялық бейімделуі және дене бітімінің дамуына;

психикалық жүйке қызметінің дұрысқалыптасуы, мысалы, түйсіну, сезіну, қабыл алу, көңіл бөлу, ой-санасы, ақыл-парасатының дамуына;

зергерлік дамуына, ақыл-ойының қызметін пайдалануға дағдыландыру;

әлеуметтікнормаларды меңгеруіне;

құндылық бағдарның қалыптасуына;

Демек, отбасының балаға тигізетін ықпалы – отбасы құрамы, білім деңгейі, әлеуметтік мәртебесі, материалдық шарттары, өмір сүру салты, отбасы мүшелерінің қарым-қатынасымен анықталады.

Отбасы тәрбиесі жасөспірімдерді әлеуметтендіру үрдісінде ең маңызды орынға ие. Өйткені барлығы отбасынан басталады. Әр отбасының тәрбиелеу мақсаты, мазмұны, түрлері менәдістері отбасы мүшелерінің өзара қарым-қатынасынан, өздерін ұйымдастыра білуінен, сый құрмет, әдет-ғұрып басқару салтынан байқалады.

Жасөспірімдер арасындағы субмәдениет көбінесе модаға еліктеуден, мысалы, киім-кишек, сыртқы сипаты мен көрінісі, тындайтын музыкасы, пәрдез, билеу мәнері мен сөйлеу мәнері тағы басқа көркемдік талғамынан, эстетикалық қызығушылығынан басталады. Жасөспірімдердің субмәдениеті ылғи да көзге тез шалынып, көрініп тұрады.

Жасөспірімдердің ұжымда өз орнын табу үшін көңіл тоқтатуы. Жасөспірім балалар ұжымында, өз қатарларының арасында өз орнын табу үшін күреседі.

Қазіргі кезде мiнез-құлықтарында тұрақсыздығы бар жасөспірімдер тұлғасының ерекшеліктері, яғни өзін -өзі бағалауы, қарым – қатынас, мінез-құлық туралы мәселелерді зерттеушілердің назарын аудартуда.

Бiздiң мақаламызда болашақ ұрпақтың, әсiресе мiнез-құлықтарында ауытқушылығы бар жеткіншектердің терiс жолға түспеуi, олардың тұлғасының дұрыс қалыптасу мәселелері қарастырылады.

Көптеген ғылыми зерттеулерде мiнез-құлықтарында ауытқушылығы бар жеткіншектердің тұлғалық сипаттамалары бейнеленген.Осы мәселе төңірегінде адамның тұлға ретіндегі ролін, оны қалай зерттеу керек екендігі жайында психология саласының зерттеушілері дауласуда.

Бұл тұжырымдағы төменгі қарапайым немесе табиғи психикалық үрдістерді жоғары, мәдени үрдістерге айналдыру даму үрдістерін түсінудегі негізгі сәт болып табылады.

С.Выготскийдің айтуы бойынша, адамның тұлғасы өзінің қарым-қатынасы, мінез–құлқының т.б. әсерінің нәтижесінде дамиды. [1.22]

Кейбір зерттеушілердің эксперименттік зерттеулерінде мiнез-құлықтарында ауытқушылығы бар жеткіншектердің даму ерекшеліктерінің кейбір жақтары қамтылған Мiнез-құлықтарында ауытқушылығы бар жеткіншектердің мұғалімдермен, ата-аналарымен, жолдастары арасындағы қарым-қатынастарын қалыпқа келтіру маңызды болып табылады. Мiнез-құлықтарында ауытқушылығы бар жеткіншектердің қалыпты тұрғыда қалыптасуы, болашақта олардың парасатты, білікті, мәдениетті, білімді және дүниетанымы жоғары болып, еліміздің мәртебелі азаматы болуына үлкен әсерін тигізері сөзсіз.

Тұлғаның қалыптасуы адамның мінездемесi үшiн маңызды орын алады, яғни оның мiнез-құлық пен iс-әрекетiнiң жоғары саналы формаларын қамтамасыз етiп, оның ақиқатқа байланысты барлық қарым-қатынастарының бiрлiгiн құрайды.

Б.Г. Ананьев, А.Н. Леонтьев, өз еңбектерiнде объективтi өмiрдi бейнелеу процесінде, белсендi тұлға, қоршаған әлеуметтiк өмiр танымы, сана сезiмiмен бiрлестiкте iске енетiн — тұтастай субъект ретiнде көрiнiс бередi деп дәрiптеледi [2.122,3.140.]

Ал Божовичтің [4.102.] балалар тұлғасының психологиялық зерттеу мiндетiнде оның қалыптасуы мен заңдылықтарын бақылау және қолайлы немесе бөгет жасайтын жағдайларды анықтауы көзделедi.

Алғаш рет көмекші мектеп оқушылары мен мiнез-құлқында ауытқушылығы бар балаларды толық зерттеген Ж.И. Намазбаева[5.102.]. Автор тұлғаның негізгі құрылымының өзгешелігін аша отырып, ақыл-ой, тәжірибелік, мінез-құлқы бұзылған, қарым-қатынасы төмен, өз ой-пікірін айта алмайтын, еңбек іс-әрекет барысында, ақыл-ойы кем балалардың жеке тұлғасын қалыптастыру жолдарын анықтады

Қазақстанда тұлға мәселесi Ж.И. Намазбаеваның жетекшiлiгiмен және оның шәкiрттерiнiң, яғни Л.О. Сарсенбаева, Р.Ш. Сабирова, Л.В. Пилипчук, С.Ж. Омирбекова және т.б. ғылыми зерттеу еңбектерiнде белсендi түрде дамуда әрі жан-жақты зерттелуде

Л.С.Выготскийдің өзі «Жоғары психикалық әрекеттердің даму тарихы — тұлғаның қалыптасу тарихы» деп атап көрсетсе де, ол отандық психологияда тұлға психологиясының мәселесін зерттеуші ретінде қабылданбаған. Бұл тұжырымдамадағы төменгі, қарапайым немесе табиғи психикалық үрдістерді жоғары, мәдени үрдістерге айналдыру бала тұлғасының даму үрдістерін түсінудегі негізгі сәт болып табылады. Л.С.Выготский бойынша адамның тұлғасы өзінің енген қарым-қатынастарының кешенді әсерінің нәтижесінде дамиды. Тұлғаның мінез-құлқы — бұл қоғамдық-тарихи дамудың өнімі.

Адамның қоғамдық қатынастар жүйесінде алатын орны, оның орындайтын іс-әрекеті — бұл оның тұлғасының қалыптасуын анықтайтын жағдайлар.

Адам тұлға ретiнде өзiн-өзi бағалаушы тiрi ағза. Өзiн-өзi бағалаусыз өмiрде өз тағдырын шешу қиын, тiптi мүмкiн емес. Өзiн-өзi бағалау өзiнiң бойында белгiлi қасиеттердiң барлығының деңгейi жөнiндегi адамның пiкiрi. Бұл адамның өзiне бағалаушылық қатынастарының пайда болуы. Өзiн-өзi бағалау, ең алдымен талдау, теңестiру, iрiктеу, ойлау операциясының нәитижесi.

Кеңес психологиясы ғылымында өзiн-өзi бағалау мәселесi тұлға дамуының контекстiнде не сана–сезiм мәселесiнде анықталады. Өзiн-өзi бағалауда iшкi үлгiге танылатын қасиеттердiң алға басуы, бағалау шкалалармен өзiнiң сипаттамаларын салыстыруы, өзiне деген қатынасының бейнелену формасы, тұлғаның белсендiлiгiнiң, бағыттылығының бейнеленуi өзiн-өзi реттеудiң құралы ретiнде көрiнедi. Б.Г.Ананьевтiң, С.Л. Рубинштейннiң еңбектерiнде өзiн-өзi бағалау сана-сезiм үрдiсiнiң өзегi ретiнде түсiндiрiледi.

Қазіргі психология ғылымында жасөспірімдердің өзін-өзі бағалауы екі бағыт аясында қарастырылады:

Өзіндік бағалауды, оның қалыптасуын іздестірумен байланыстыратын бағыт;

Өзіндік бағалаудың құрылымын және олардың өзара байланысын қарастыратын бағыт;

Жасөспірімдік кезеңде өзін-өзі бағалаудың мазмұндық жағы айтарлықтай өзгерістерге ұшырайды. Бұл «Мен» концепциясының мазмұндық тұрғыдан толыға түсуімен байланысты. Жоғары сынып оқушылары өзін-өзі бағалау кезінде өзіндік тұлғасының барлық қырын қамтуға тырысады. Сонымен қатар, өз кемшіліктері туралы да ой-пікірлері қалыптаса бастайды. Өзі туралы пікірі оның көніл-күйін, тұрмыстың қуанышын сезінуін білдіреді. Олар өздерінің оқу іс-әрекетін, қызықты істерін, қызығушылықтарын сипаттайтын категориялардың негізінде ашады. Олар шынайы өзіндік бағалауға бағытталады. Көптеген ғалымдардың көрсеткеніндей бұл кезеңде өзін-өзі бағалау мазмұнында қайырымдылық, адалдық, әділдік секілді моральдық сапалар басымдылық етеді. Жасөспірімдердің өзін жоғары деңгейде сынай білуі өзіндегі көптеген түрлі жағымсыз сапаларды тануға және олардан құтылуға мүмкіндік жасайды.

2.2. Психоэмоционалдық жағдайды тұрақтандыруға арналған жұмыстардың қорытындылары мен нәтижелері

Айқындау экспериментін Шымкент қаласы № 38 жалпы білім беретін орта мектептің 8- сынып оқушыларымен жүргізілді. Оқушылардың мінез- құлқындағы тұрақсыздықтың көрініс беруін зерттеудің нәтижелерін бір-бірімен ұштастырып салыстырмалы түрде талдадық.

Балалардың мінез- құлқындағы тұрақсыздықтың көрініс беру деңгейін бағалау үшін Шмишек-Леонгард тестін пайдаландық.

Жасөспіріммдердің мінез- құлқының психоэмоцияоналды тұрақсыздық қыр-сырын жан-жақты зерттеген К.Леонгард жасаған теориялық қағидаларға сүйене отырып көптеген зерттеу әдістемелері жасалған. Бұл тестер арқылы жүргізілген диагностикалық бағдарлама баланың өмір жағдайы мен психологиялық дамуының түрлі жақтарын анықтауға бағытталған. Осы проблеманы зерттеу үшін 8 сынып оқушыларының мінез- құлықындағы психоэмоциялық тұрақсыздық себептерін анықтауға арналған тестілерді жүргіздік. Жасөспірімдердің тек сол жасқа тән ерекше қасиеттерді анықтау үшін арнайы психодиагностикалық әдістер жүргізіледі.

Басс – Дарк. «Эмоцияны зерттеуге арналған» тест.

40 сұрақтан құрылған. Егерде төмендегі сұрақтарға келіссеңіз «+« белгісін, ал келіспесеңіз «–« белгісін қоясыз.

Сұрақ:

2.М ен ешқашанда, заттарды лақтыратындай қобалжымаймын.

3.Мен жылдам қобалжып, тез басыламын.

4.Егерде менен жақсылап өтінбесе, өтінішін орындамаймын.

5.Менің ойымша тағдыр маған қатыгез.

6.Мен білемін, елдер менің сыртымнан сөз ететінің.

7.Егер де дадамдар менімен келіспесе, мен тай-таласта өзімді ұстай алмаймын.

8.Егер де мен біреуді алдауға тура келсем, онда мен ұяттан азап шегемін.

9.Менін ойымша , мен басқа адамды ұруға қабілетсізбін.

10.Мен қобалжыған кезде , мен есікті қатты соғамын.

11.Кейде адамдар мені өзінің қатысуымен ашу-ызамды тудырады.

12.Егерде маған қабылдаған ереже ұнамаса, онда мен оны бұзғым келеді.

13.Кейде мені қызғаныш мазалайды.

14.Көптеген адамдар мені ұнатпайды.

15.Менің құқымды басқалар сыйлағанды талап етемін.

16.Кейде менің ойыма өзімді ұялтатын сезімдер келеді.

17.Мені төбелеске дейін апаруға қабілетті адамдарды білемін.

18.Кейде мен өзімнің ашу-ызамды, үстелді соғу арқылы білдіремін.

19.Мен өзімді атылуға дайын тұрған оқ ретінде сезінемін.

20.Егерде маған бастықтардың бірі айғайласа, онда мен оған қарсы тұруға дайынмын.

21.Мені барлық болмысымен жек көретін адам жоқ.

22.Көп адамдар маған қызғанышпен қарайды.

23.Мен қатты ызалансамда балағатауға жақындамаймын.

24.Жұмыстан қалып келетін адамдар , өзінің кінәлі сезімін сезінгені дұрыс.

25.Егер біреу маған қол жұм сада, мен сирек жауап қайырамын.

26.Қатты ызаланғанда қлоыма түскен затты алып, сындырғанды есіме түсіре аламын.

27.Өзіме ұнамайтын адамға дөрекілік көрсете аламын.

28.Егер де маған бұйрық беріп сөйлесе, онда менің ештемеге зауқым болмайды.

29.Адамдарға деген нашар қатынасымды жасыруға тырысамын.

30.Кейде мені мазақ ететін сияқты.

31.Егер мені біреу ызаландырса, мен ол туралы не ойлайтынымды айтып саламын.

32.Өз ата-анама көмек бермегенім, мені көп толғандырады.

33.Маған бреу қол жұмсаса, онда мен оған қол қайтармаймын.

34.Дау үстінде мен жиі дауыс көтеремін.

35.ұсақ-түйек үшін мен қобалжымаймын.

36.Адамдар өзін бастық ретінде көрсетсе,мен қалай да болса, оның менменсіп кетуіне жол бермеймін.

37.Мен әрқашанда жағымды ісіме баға алмаймын.

38.Маған өштесіп жүрген жауларым жоқ.

39.Мен көбінесе адамдарды жәк ғана қорқытқаныммен ,оны орындамаймын.

40.Мен жасаған істеріме көбінесе өкінемін.

Тест нәтижесін талдау. Балалардың тест тапсырмаларына берген жауаптарын талдау жоғарыда берілген сұрақ түрлері бойынша жүргізіледі.

Осы тест нәтижесін талдау барысында балалардың басым көпшілігінде психоэмоцияоналдық тұрақсыздықтың бір түрінің, кейде одан көп түрлерінің белгісі бар екені анықталды. Зерттелініп отырған сегізінші сынып оқушыларында орын алған психоэмоцияоналдық тұрақсыздық олардың жас ерекшеліктері сипаттамамен салыстырып көргенде жағдай шектен шықпаған, норма көрсеткіштерінің дисперсиясында орналасқанын анықтадық. Тек қана 3 оқушының психоэмоцияоналдық тұрақсыздығы шамалы асық болды.

Шмишек-Леонгард бойынша жүргізілген зерттеу нәтижесі.

№	Акцентуация типі	Анықталған балалар саны
1 2 3 4 5 6 7 8	Экстраверсиялы Споптанды Агрессивті Ригидті Интроверсиялық Сензитивт Мазасызданғыш Лабильді	2 3 3 2 2 3 5 2