Диктант және тіл ұстарту

78 
грамматикалық ереже, морфология, лексика, фонетика бөлімдерінің 
де өз талаптары бар. Жалпы қазақ тілі курсы бойынша жазылатын 
диктант жұмыстарының мұғалім алдына қоятын өз шарты бар. Одан 
ауытқымаған жөн деп жүрміз. 
Диктант жаздыру оқушылардың сауаттылығын арттырып қана 
қоймай, олардың білім дәрежесін сынау екені де белгілі. Дегенмен де, 
біз бір жақты жұмыс істеп жүрміз бе деген ой да туындайды. Диктант 
жазғызу 
жұмысын 
біз 
неге 
тіл 
ұстарту 
жұмысымен 
байланыстырмаймыз? Мысалы, Абай өмірінен мәлімет бере отырып, 
ортаңғы сыныптарда Абайдың табиғат лирикасын өттік дейік, Абай 
шығармашылығын өткенде оның әлеуметтік жағдайы, халқына деген 
ыстық ықласымен қоса анасы Ұлжан, әкесі Құнанбай, әжесі Зере және 
бауырлар мен балалары туралы да айта кетсек артық болмайды. Ал, 
қазақ тілі мен тіл ұстарту сабақтарында осы ойды жалғастыра отырып, 
бірнеше тақырыпта диктанттар жаздыртса, жүйелі жұмыс, байланыс 
бола ма деп ойлаймыз. Мысалы: «Абайдың мінез-машықтары», 
«Құнанбай Өскенбаев», «Абайдың сүйікті ұлы - Әбіш». Тағы бір 
мысал, Мұхтар Мағауиннің «Доңыз жылғы балалық» жинағынан 
«Тассудан өткен қашқындар» атты әңгімесінен «Тассу бұлағы», 
«Қашқындар» атты мәтін, «Қант пен ірімшік» әңгімесінен «Ақ 
ірімшік» атты бір мәтін алған болатынбыз. Грамматикалық талап өз 
алдына, осы екі әңгімедегі қазақ халқының басынан өткен 
қиыншылық, кеңес өкіметінің орнаған кезіндегі халқымыздың 
нәубеттік өмірі туралы терең ой бала санасына, түсінігіне өте жеңіл, 
ұғынықты оқылады. Осы мәтіндерді диктант негізінде жазғыздық. Ол 
сонымен ғана қалуға тиіс пе? Мұғалім диктант жаздырғаннан кейін 
осы әңгімелермен оқушыларды кең көлемде таныстырса дұрыс болар 
еді. 
Әр сыныпта тіл ұстартуға берілген сағат саны жетерлік. Тіл 
ұстарту сабақтарында не істейміз деп жүрген мұғалімдер де жоқ емес. 
Міне, тыңдағанда құлағыңның құрышын қандыратын, ал бала үшін 
оқуға жеңіл болып қана қоймай, халқымыздың өткен тарихының 
нағыз шындығын айтатын, ой тастайтын әңгімелерді оқуға жетелеу 
жолы осы емес пе? Әңгімені тіл ұстарту сабақтарында оқыту, оның 
идеясын ашу, мазмұнын ашу – еліміздің өткен тарихындағы «тар жол, 
тайғақ кешуін» ұғындыру, әңгіменің мазмұнын айтқыза отырып тілдік 
қорын табу болып табылады. Баланың ойын селт еткізер нәрсемен 
оның санасын халқының ұлылығы туралы ұғымды сіңіру, санасын 
ұштау, ұлтына деген сүйіспеншілік сезімін ояту деген сөз бұл. 
Сондықтан да «Тассудан өткен қашқындар» әңгімесін оқушы бар 
ынтасымен оқып, жақсы мен жамандықты айыруды, халқының 

79 
дархандығын осындай сабақтарда ұғындыру қажет. Тіл ұстарту мен 
диктант жаздыру сабақтарының байланысы, бір жүйелілігі қазіргі 
уақытта «ақты – ақ, қараны – қара» деп жазып жүрген ақын-
жазушыларымыздың шығармашылығына терең бойлай алуына 
бастайтыны сөзсіз. 
Мұхтар Мағауиннің шығармашылығын өткен кезде осы 
жұмыстардың әсері мол екені анық. Міне, пәндердің өзара байланысы, 
үндестігі, тіл ұстарту жұмыстарының жүйелігі де осында. Диктант 
жаздыруды осылайша тіл дамыту жұмыстарымен ұштастырған 
орынды. Әңгімені оқуды диктант жаздырумен сабақтастырудың 
тиімді жолдарының бірі – осы. 
Барлық сыныптарда, барлық кезеңдерде диктант жаздыруда осы 
бір ізден ауытқымаған жөн деген пікір бар. Әрине, әр мұғалім тіл 
дамыту жұмысын өз білім дәрежесіне, іздемпаздығына қарай 
бағдарламаға сүйене отырып жүргізеді. Бірақ тіл дамыту мен диктант 
сабақтарын байланыстыру өз нәтижесін берері анық. Мысалы: Ана 
туралы диктант жазылған соң оқушыларға өз бетімен орындауға 
мынадай жұмыстар тапсыруға болады: 

ана туралы әңгімелерді оқу; 

өлеңдер жаттау, мақал–мәтел, нақыл сөздер жинау, оны оқу; 

ана туралы айтылған ұлы адамдардың сөздерін дәптерлеріне 
жаздыру; 

тіл ұстарту сабақтарында осы тақырыпқа әңгіме құру; 

қысқа шығарма жазғызу. 
Қазақ 
балаларының 
ауызекі 
сөйлеуі 
жатық 
емес, 
қанағаттандырмайды. Оқушының әдеби тілмен айшықтап, мақалдап 
сөйлеуі, теңеулер келтіріп, өз ойын анық, өз дәрежесінде жеткізуі 
жоқтың қасы. Баланың тілдік қоры нашар дамыған. Ойы мен сөзінің 
арасында алшақтық басым. Сөзінің іркілушілігі, тоқыраушылығы, 
мүкістенушілігі, біріншіден, 
логикалық 
ұлттық 
ұстанымның 
қалыптаспауынан болса, екіншіден, тіл қорының қордаланбауынан 
деп білу қажет. Оқушыға суырылып сөйлеу тұрмақ, қара дүрсін 
әңгімелеудің өзі бір алынбас қамалдай. Көңіліндегі небір жақсы ойды 
айтуға келгенде берекесі қашып, сәні болмай, еңсесі түсіп, білгенін 
айта алмау қазақ баласына тән қасиет болып барады. Оның ұлттық 
психологиялық астарларын да, қазіргі замана тауқыметімен біртұтас 
қарастырған жөн. Сондықтан да, баланың тілдік қорын дамытуда жан-
жақты еңбектену қажет. 
Қорыта айтқанда, диктант өз алдына басы бірікпейтін нәрсе 
сияқты көрінеді. Бір жүйеге түсірсек, оқыту да, тіл дамыту да, әдебиет 
пен қазақ тіліне деген құрмет пен қызығушылық та арта түспесе 

80 
кемімейді. Ұрпақ тілі – біздің болашағымыз екенін ұмытпайық.

жүктеу/скачать 0,85 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: