"жазушы" баспасы а л м а т ы — 1979 Каз 2
жүктеу/скачать 2,49 Mb. Pdf көрінісі
|
files dj46sg45
| 1
Граф Уваровтың айтуынша Китаврас – басы адам, аяғы есек сияқты аң . дасы», финнің «Колеваласы», осетиннің «Нарты» эпосы, қазақ халқының «Ер Төстіктей» ертегілері, «Қобыланды», «Алпамыстай» батырлар жыры, қырғыздың «Манас» пен «Сәметей» жырлары – бәрі де өз заманында халық қиялынан туған шығармалар. Кейбір толғауларының сырттай ұқсастығы бола тұрса да, бұлардың арасында ауыс - түйіс жоққа тән. Мифология мен халық поэзиясы тығыз байланысады, әр елде әр алуан күй шертіледі, өйткені мезгіліне, жеріне, табиғатына қарай құбылып, түлеп отырады. Халық ойының өсіп - өрбу сатысы оның рухани ұғымына сай ілгері қадам басады, немесе мешеулеп кейін қалады. Бәріне де дәуір әсерін тигізеді. Орыс халқының белгілі ғалымы Ф. И. Буслаевтың айтуынша: ертеде көне санскрит тілінде жерді сиыр мағынасында ұққан, оны өгіз «го» («гоу» деген сөз) деп атаған екен. Орыс тілінде «говядо»(«говядина» – сиыр еті), неміс тілінде «даи» («гау») болып атанған ғой. Қазақ елінің ескі ұғымында «Жер көк өгіздің мүйізінде, көк өгіз теңіздегі жайынның (балықтың) үстінде» деуі де осыған ұқсас қой. Мәдениеті марқа дамыған елдердің Сирена, Кентавра, Фавна жөніндегі ертегілері де соларды тудырған халық нанымы. Қазақта «жуха, дәу, пері» сияқтылар да сондай ұғымнан туған болар. Бұлар адам кейпінде келеді, немесе кейде құсқа ұқсайды. Аққу болып ұшып та жүреді, қасқыр кейпін киіп жүгіре де алады. «Игорь жасағы жайлы бір сөз» атты орыс халқының XII ғасырда шыққан жырында да осы тектес толғау бар. Соның басты кейіпкері Всеслав «ұлы Хорска қаскыр кейпінде қарсы шығып, жолын бөгейді» ғой. Бұл әңгіме көне жебірей тілінде де ұшырайды. Мысалы Китаврас 1 патша жөніндегі ертек «Кұддыста 68 ( Иерусалимде) Сүлеймен патша болды, ал Луксрье қаласында Китаврас патша еді, Китаврастың әдеті күндіз адамдарға патша болып әкімдігін жүргізуші еді де, түнде аңға айналып – Китаврас болып аңдарға патшалық құратын, өзі Сүлеймен патшаның туысы деп жырлайды. Гомер поэмасында Одиссей жалғыз көзді жалмауыз –циклоптың үңгіріне кіреді. Құтыла алмасын біліп айла жасайды, қойдың терісін жамылып қашып шығады. Дәл осындай қазақ халқының «Сарымерген» (немесе «Сұр мерген») атты ертегісінде де басты кейіпкер жол - дастарымен бірге жалғыз көзді дәудің үңгіріне кіреді. Содан қойдың терісін жамылып қашып құтылады. Байқап отырсаңыз заманы ғана басқа, ішкі мағынасы бірдей. Атаулары ұқсамайды. Грекше: – «циклоп», қазақша «дәу», бірақ ұқсастығы да бар, екеуінің де көзі жалғыз, екеуі де жалмауыз. Біздің жыл санауымыздан бір мың үш жүз жыл бұрынғы Гомер заманындағы грек елімен қазақтың қоныстас болуы неғайбіл. Егер бұл көшпелі тақырып десек, түркі елдеріне сол кездерде тараған болса, онда өзбек, түрікменнің ауыз әдебиетінде де «Сұр мерген» ертегісі толғанар еді ғой. Мұндай деректі әзірге таба алмадық. Ежелгі грек, көне латын елдерінде үстіміздегі дәуірден алты ғасыр бұрын Эзоп жазған «Түлкі мен жүзім» атты мысал бар, оны бірінші ғасырда Федр, екінші ғасырда Бабрий қайталайды. Сонда: биік ағаштың басында өскен жүзімге түлкінің бойы жетпейді, бірақ өзінің мешелдігін мойындағысы келмей жүзімді қорлайды: «Әй, қойшы соны, әлі жетіліп піспеген, көк екен» деп тайып тұрады. Оқушыларға түсінікті болу үшін мысалдың өзін келтірейік: «Биік ағаштың басында өсіп, енді ғана жетіліп келе жатқан жүзімді көреді де түлкінің құмарлығы қозады, жеп рахаттанғысы келеді. Қанша әлекке түсіп ұмтылса да бойы жетпейді. Қатты назаланады, бірақ білдіргісі келмей кейін кетіп бара жатып, «әй, қойшы, бұл жүзім өзі әлі піспеген 69 |