22. Күшейтпелі үстеулерінің құрамы мен жасалу жолдары
Үстеудің мағыналық топтарының ішінде бірде күшейту (я ұлғайту), бірде күшейтпелі деп аталатын күшейту үстеулері қимыл, əрекетпен қатар заттың да əртүрлі белгісін, сапасын, мөлшерін, көлемін күшейтіп не бəсеңдетіп көрсетеді. А. Ысқақовтың жіктемесі бойынша күшейту үстеулеріне ең, əбден, ылғи, кілең, сəл, өңкей, тіпті, тым, нақ, нағыз, нық, əнтек, мүлдем, дəл, керемет, қабағат, мейлінше, сонша, төтенше, жөнсіз, орасан, ерен, аса, өте, т.б. үстеулер жатады. Ал Н. Оралбай мейлінше, əбден, ылғи, кілең, өңкей, сəл, төтенше, жөнсіз, ретсіз, соншалық, мұншалық, айрықша, барынша, пəрменінше, оншалықты, соншалықты, мұншалықты тəрізді сөздерді күшейту үстеулері ретінде көрсетеді. Бұл топтастыруларда кейбір мөлшер үстеулері (сонша, соншалық, соншама) мен сын-бейне үстеулері де (төтенше, жөнсіз, мейлінше) күшейту үстеулерінің қатарында қарастырылған. Қимыл мен заттың белгісінің белгісін білдіру жағынан күшейту үстеулері мен мөлшер үстеулері ұқсас болып келеді. Мысалы: сонша қиын есеп – тіпті қиын есеп, анағұрлым жеңіл жұмыс – тіпті жеңіл жұмыс, т.б. Үстеудің бұл топтарының арасындағы осындай ұқсастық кейде олардың аражігін анықтауда қиындық тудырады. Сол сияқты күшейту үстеулерінің қызметі белгіні, сапаны күшейтіп немесе солғындатып көрсету болса, жоғарыда келтірілген сөздердің мағынасында күшейтуден гөрі мөлшер немесе сын-бейне мəні айқын көрінеді. Сондықтан мұндай сөздер күшейту үстеулеріне жатпайды. Күшейту үстеулерінің қатарындағы ең, тым, нақ деген сөздерді А. Байтұрсынов нықтаулық үстеулері деп қарастырса, Қ. Жұбанов бұл сөздердің сөйлемде өз алдына мүше бола алмай, тек басқа бір түбір сөзге, онсыз да мүше болып тұрған сөзге қосылып қана жүре алатынын, сол себепті оларды сөйлемге мүше бола алатын сөз таптарымен теңестіруге болмайтынын айтып, үстеу категориясына жатқызбайды. Бұл тұжырым кейіннен Н. Оралбайдың еңбегінде дамытылып, ғалым өте, тым, ең тəрізді сөздерді көмекші сөздердің бір түрі – күшейткіш көмекшілер ретінде қарастырады.
Күшейткіш үстеу іс-әрекеттің немесе сынның белгісін, сапасын күшейтіп не солғындатып көрсететін үстеу күшейткіш үстеу деп аталады. Мысалы: ең, тым, өте, аса, орасан, нағыз, әбден, дәл, керемет, т.б.
Күшейткіш үстеулер көбінесе сапалық сын есімдермен тіркесіп жұмсалады да сын есімнің күшейтпелі шырай категориясын жасауға негіз болады. Мысалы: тым жақсы, өте әдемі, аса биік, ең үлкен, орасан зор, т.б. Күшейткіш үстеулердің біразы етістікпен тіркесіп келеді де қалай? деген сұраққа жауап беріп, қимылдың сипатын күшейтіп не солғындатып көрсетеді. Мысалы: сәл тыңда, әбден титықтатты, мүлдем білмейді, т.б.
Достарыңызбен бөлісу: |
