Жылдар аралығындағы зерттеулердегі есімдіктерді жіктеуге қатысты ұстанымдар
сұрақ.Қазақ тіліндегі зат есімдердің морфологиялық түрленімі
жүктеу/скачать 0,63 Mb.
|
1930-1988 ЖЫЛДАР АРАЛЫҒЫНДАҒЫ ЗЕРТТЕУЛЕР
| 30 сұрақ.Қазақ тіліндегі зат есімдердің морфологиялық түрленімі
Айналамызды қоршаған дүниедегі зат пен жан-жануар атаулыға, барша құбылыс пен оқиға-болмыс атаулыға есім, атауыш болып келетін сөздердің бәрі- зат есімдер. Лексикалық тұрғыдан алғанда зат есімдер өз алдына мағыналық дербестігі бар, заттық ұғымды білдіретін сөздер. Табиғат пен қоғамдық тіршіліктің қыр-сыры қаншалық алуан түрлі болса, олардың бас-басына дерлік атауыш ретінде жұмсалатын тілдегі сөздер де соншалық алуан түрлі. Зат есімдер тікелей сезім арқылы тануға болатын дүниедегі нақтылы нәрселерден (су, жылқы, айқай, тал, т.б.) бастап, адамның тек ақыл-ой қабілеттерінің жәрдемі нәтижесінде ғана түсінетін түрлі абстракт ұғымның (наным, шама-шарық, тентектік, ырыс) аттарын да білдіреді. Зат деген ұғым тек күнделікті өмірде кездесетін әдеттегі жай нәрселерді ғана емес, табиғат пен қоғамдық өмірдегі ұшырасатын әр алуан құбылыстар мен уақиғаларды, ұғымдар мен түсініктерді де қамтиды (А.Ысқақов). Лексикалық-семантикалық өрісі аса кең сөз таптарының бірі осы зат есімдер. Зат есімнің жасалуы Зат есім негізгі және туынды зат есімдер, күрделі зат есімдер болады. Туынды зат есімдер жұрнақтар арқылы жасалады. Мысалы: қой-шы, жақсы-лық, айт-ыс, т.б. Күрделі зат есімдер бірігу, қосарлану, тіркесу арқылы да жасалады. Мысалы: өнеркәсіп, ауыл-аймақ, қант қызылшасы, т.б. Зат есім тудыратын жұрнақтар Қазақ тілінде зат есім болып саналатын сөздердің көпшілігі қосымша арқылы жасалатын туынды сөздер болып табылады. Ондай жұрнақтар үлкен 2 топқа бөлініп жүр: 1) Есімдерден зат есім тудыратын жұрнақтар: -шы, -ші: ән-ші, аң-шы. Бұл жұрнақтар арқылы жасалған сөздер көбіне кәсіп, мамандық, бірдеңеге икемділікті білдіреді. -лық, -лік, -дық, -дік, -тық, -тік: жақсы-лық, шебер-лік, дос-тық, т.б. Ондай сөздер жалпылық, қалыптық, қатыстық мән білдіреді. –шылық, -шілік құранды жұрнақтар: егін-шілік, айырма-шылық. -ша, -ше: бөлім-ше, маңдай-ша. -шық, -шік: ойын-шық, үй-шік, т.б. -ыл, -іл, -л: тарс-ыл, гүр-іл, т.б. Бұл жұрнақтар көбінесе еліктеу сөздерге жалғанып, сол құбылыстардың атын білдіреді. -хана, -стан, -кеш сияқты араб-парсы тілдерінен енген қосымшалар: дәрі-хана, Қазақ-стан, арба-кеш, т.б. 2) Етістіктен зат есім тудыратын жұрнақтар: -ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе: бөл-ме, мін-бе, кес-пе, т.б. -ым, -ім, -м: бөл-ім, тый-ым, тоқта-м, т.б. -қы, -кі, -ғы, -гі: шап-қы, бұр-ғы, сүз-гі, т.б. -ыс, -іс, -с: жең-іс, айт-ыс, тала-с, т.б. -ық, -ік, -қ, -к: қаз-ық, көр-ік, сұра-қ, тіле-к, т.б. -ақ, -ек, -қ, -к: қон-ақ, тіре-к, жат-ақ, т.б. -ғыш, -гіш, қыш, -кіш: бас-қыш, сүз-гіш, қыр-ғыш, т.б. -ын, -ін: жау-ын, түй-ін, т.б. -ыш, -іш, -ш: сүйен-іш, қуан-ыш, т.б. -уыш, -уіш: тырна-уыш, түйре-уіш, т.б. -ман, -мен: оқыр-ман, көрер-мен, т.б. Адамзат және ғаламзат есімдері Тілдердің өзге жүйесінен, айталық, славян текті орыс тілінен түркі жүйелі тілдерді, соның ішінде қазақ тілінен ерекшелеп, даралап көрсетіп тұратын белгінің бірі- осы адамзат есімдері мен ғаламзат есімдеріне тән қасиеттер мен белгілер. Лексикалық мағына тек адамды, кісіні білдіретін зат есімдер ғана жіктеу есімдіктерінің барлық түрімен (мен, сен, ол, біз, сіз) предикаттық қатынаста айтыла алады, ал зат есімнің басқа түрлері болса, олар еш уақыт жіктеу есімдіктерінің бірінші, екінші жағымен предикаттық қатынасқа түсе алмайды. Солай болғандықтан да мағына жағынан «адам» деген жалпы ұғымның ішіне кіретін зат есімдерді 3 жақта бірдей жіктеп айтуға болғанымен, зат есімнің қалған тобы І, ІІ жақта жіктелмей айтылады. Мысалға, ұстаз, көрші, адам, Арман деген секілді адамға қатысты зат есімдерді алатын болсақ, бұларды кез келген жіктеу есімдіктерімен қосып, мен ұстазбын, сен адамсың, ол көрші деген тәрізді ретпен І жақта да, ІІ жақта да, ІІІ жақта да айта беруге болады. Ал енді өзен, надандық, бұрылыс тәрізді адамнан өзге барлық нәрселер мен құбылыстарға, жан-жануарға қатысты айтылатын зат есімдерге келсек, бұлардың жайы бір басқа. Мұндай зат есімдердің бірден-бірі өздерінің тура мағынасында жұмсалғанда, жіктік жалғауының І, ІІ жағын қабылдамайды. Адам атулымен байланысты ұғымдардың аттары және кісі аттары енетіндігіне байланысты және семантикалық ерекшеліктеріне қарай адамзат есімдері деп атаймыз. Ал, формальдық жағынан олар кім? деген грамматикалық сұрауға жауап береді (А.Ысқақов). Неше алуан нәрселер мен заттық ұғым атаулары тобы адамнан өзге жан-жануарлардың, заттар мен нәрселердің атауларын түгел қамтитындықтан, оларды семантикалық ерекшеліктеріне қарай ғаламзат есімдері деп атауға болады, Ал формальдық жағынан олар не? деген грамматикалық сұрауға жауап береді (А.Ысқақов). Жалпы есімдер мен жалқы есімдер Қазақ тіліндегі зат есімдер семантикалық сипаты жағынан жалпы есімдер және жалқы есімдер деп аталатын негізгі екі топқа бөлінеді. Жалпы есім деп бір-біріне ұқсас нәрселер мен құбылыстардың, жан-жануарлардың жалпылама атауышы, ортақ атауы ретінде жұмсалатын сөздерді атайды да, жалқы есім деп жеке адамдарға, дүниедегі жеке заттар мен құбылыстарға атауыш болып келетін сөздерді айтады. Тілдегі әр алуан деректі және дерексіз заттар мен ұғымдарды білдіретін зат есімдер, әдетте, жалпы есімдер деп аталады (А.Ысқақов). Жеке я дара заттарға берілген белгі-ат ретінде ғана жұмсалатын зат есімдерді жалқы есімдер дейміз (А.Ысқақов). Жалпы есімдер мен жалқы есімдер арасындағы грамматикалық ерекшеліктер: - жалқы есімдер жекеше түрде айтылып, көптік жалғауын қабылдамайды; - Жалпы есімдер 2 бірдей тұлғада, әрі жекеше, әрі көпше түрде жұмсала береді. Жалқы есімдерге көптік жалғауы мынадай түрде ғана жалғанады: 1. Армандар Астанадан келді. Абайлар заманы, т.б. 2. ағайынды Абдуллиндер, ерлі-зайыпты Әмірхановтар, т.б. Көптік мәнді есімдер Көптік жалғауы жалғанбаған сөздің ешбіреуі көптік мағынаны білдірмейді деген қорытынды жасауға болмайды. Жекеше тұлғада тұрған сөздің лексикалық мағынасына үңіліңкірей қарау – олардың бәрінің бірдей әркез жекешелік мәнді аңғарта берілмейтіндігін көрсетеді. Мысалы: Бұл жігіт- жігіттің төресі. Затты жеке-даралап атамай, оның жиынын тобымен атайтын зат есімдерді көптік мәнді есімдер деп атаймыз (А.Ысқақов). Зат есімнің жекеше, көпше болып бөлінуінің белгілі бір жалғаудың қызметіне байланысты болмай, сөздің ішкі лексикалық мағынасына байланысты болып келуін көптік мағына тудырудың лексикалық тәсілі дейді. Қазақ тілінде сөз тура мағынасында жұмсалғанда, көптік жалғаудың жалғануын қажет етпейтін біраз сөздер бар. Мұндай сөздердің бірқатары жалпылық мәнде жұмсалып, көптік, жекешелік мағынаға бейтарап болып келеді. Ондай сөздердің басты-басты лексикалық топтары төмендегіше: 1) Әлеуметтік кәсіп түрінің атауышы болып келетін сөздер. Мысалы: егіншілік, ақындық, т.б. 2) Жұрнақтар арқылы жасалатын мағына дерексіз зат есімдер де осы топқа кіреді: достық, сыйластық, жоқшылық. 3) Жұп нәрселердің атын білдіретін қолғап, етік, сырға, кебіс секілді сөздер. 4) Бір-бірімен жұптасып келетін егіз дене мүшелерінің атын білдіретін сөздердің кейбір контексте қолданылуында да ұқсастық бар. Мысалы: Аяғыңа етік ки. Көзі бақырайды. 5) Қимылдың, процестің, күй-жайдың атауышы болып келетін зат есімдер де көптік тұлғада жұмсала бермейді. Мысалы: күлкі, күйініш, реніш. 6) Ғылым салаларының аты да үнемі көптік жалғаусыз айтылады. Мысалы: физика, тарих, диалектология, т.б. Көптік мағына тудырудың жоғарыда аталған амалдарының бірі – синтаксистік тәсіл. Көптік мағынаның сөз өз бойындағы морфологиялық, яки лексикалық белгілеріне байланысты болмай, оның басқа сөздермен синтаксистік қарым-қатынас арқылы көрінуі синтаксистік тәсіл деп аталады. Синтаксистік тәсіл арқылы пайда болатын көптік мағына бар есімдер: 1) Сан жағынан заттың біреу емес, бірнешеу екендігін білдіру үшін оның атауышы болып келетін сөздердің алдына септік сан есімдерді қойыпайту тәсілі. Мысалы: жүзге тарта адам, он шақты кітап, көп күн, аз кісі. 2) Есімдермен синтаксистік байланыста жиі айтылатын сөздердің бір парасы – біраз, бірқатар, бірталай, бірқыдыру, бірнеше, бірсыпыра тәрізді сөздер. Мысалы: біраз қой, бірталай жан, т.б. 3) Зат есімдер анықталушы сөз ретінде барлық, бар, бәрі, күллі, барша, һәмме секілді жалпылауыш есімдіктермен тіркесіп келгенде де көптік мағына білдіреді. Мысалы: барлық ұлт, барша мүлік, т.б. 4) Қос сөздер тұлғалы зат есімдер- а) мағына жағынан біріне-бірі жуық келетін 2 зет есімнің қосарлануы. Мысалы: ағайын-туған, құрал-сайман, т.б. б) мөлшер және бейнелеу мағынадағы зат есім түбірінің 2 дүркін қайталануы. Мысалы: үйір-үйір, қора-қора, т.б. Көптік тұлға Көптік мағына Көптік жалғауы арқылы - ағалар 2 бірдей грамматикалық мағына - кітаптар, киімдер, т.б. жекеше, көпше. Мысалы: он шақты бие, біраз қалам, т.б. Реңдік және үстеулік мәнді зат есімдер Заттың атауы ретінде жұмсалатын зат есімдер субстантты білдіретін сөздер. Ешқандай тұлғалық ен-таңбаның көмегінсіз-ақ олар сол түбір қалпында тұрып-ақ заттың атын білдіре алады. Реңдік мәнді туынды зат есімдердің біразының пайда болуында есім сөздерге жалғанатын күрделі қосымша - -сымақ жұрнағының қызметі зор. Мысалы: батырсымақ, ақынсымақ, көлсымақ, т.б. -сыз, -сіз, бей- : бейбақ, беймәлім, т.б. Эмоция-экспрессия реңі бар есімдер Зат есім құрамындағы эмоциялы-экспрессиялы сөздерді мынадай 2 топқа бөлуге болады: 1) Кісінің көңіл-күйінің кірбіңін танытатын сөздер: қайғы, ыза, намыс, зұлымдық, т.б. 2) Кісінің көтеріңкі көңіл-күйіне байланысты қолданылатын сөздер: қуаныш, күлкі, достық, құрмет. Сол сияқты сыни реңі бар арамза, пәлекет, жексұрын, малғұн тәрізді кісінің біреуге деген кейістігін, наразылығын танытатын сөздер де І топтағы эмоция-экспрессия реңді есімдер қатарына жатады. Тілімізде өзінен жасы кішілерге, жас балаларға мейірлене, ықыластан сөйлейтін кезде олардың атына –жан, -тай секілді морфологиялық элементтерді қосып айтатын дәстүр бар. Мысалы: Армантай, Маратжан, т.б. -жан, -тай дегендердің бұлардан басқа үлкен кісілерге айтылатын аға, апа, көке, ата сияқты есімдерге қосылып, ізет, құрмет, кейде жалыныш мәнін білдіретін реттері көп: ағатай, атажан, апатай, т.б. Қаратпа мәнінде қолданылатын сөздердің құрамы жиі ұшырайтын тәуелдіктің І жақ жекеше түріндегі қарағым, шырағым, айым, күнім, сонымен бірге –еке қосымшасымен келетін ағаеке, апеке, атеке дегендер де осы сияқты. Есімдердің эмоциялы-экспрессиялы мәнінің айқындала, саралана түсуі олардың сөйлемде, контексте қалай қолданылуымен шарттас. Көмекші есімдер Көмекші есім дегеніміз- зат есімнің кеңістік ұғымын білдіретін бір тобы. Жеке алып қарастырғанда, олар морфологиялық тұрғыдан зат есімнің түрленуге бейімділігі бар дербес мағыналы сөздер. Көмекшілік қызметте жұмсалатын кезде бұл сөздер тәуелдік жалғауының ІІІ жағында тұрып тәуелдеулі септіктің үлгісімен септеледі. Көмекші есім де зат есім сияқты нақтылы 1 ұғымның аты, атауышы болатын сөздер. Зат есімдерден айырмашылығы мағына дерексіз болып келеді және семантикалық тұрғыдан алғанда нақтылы 1 ұғымды өзінен бұрын тұрған есім сөзге тіркесу арқылы, соның шылауында айтылу арқылы ғана көрсете алады. 1) Горизонталь бағыттағы кеңістік қатынасты білдіретін көмекші есімдер: алды, арты, қасы, жаны, маңы, тұсы, шеті, жан-жағы, айналасы, төңірегі. Мысалы: Ахметтің алдына, үй артында, әкемнің қасына, қыстаудың жанында, т.б. 2) вертикаль бағыттағы кеңістік қатынасты білдіретін көмекші есімдер: асты, үсті, беті, түбі. Мысалы: үстел үстіне, шаң астына, бергі беті, үйдің төбесі, арбаның түбі, т.б. 3) Көлемдік кеңістік қатынасты білдіретін көмекші есімдер: іші, сырты, ортасы, арасы. Мысалы: бөлме ішіне, үй сыртында, ел арасында, т.б. Ескерту (А.Ысқақов): І. Көмекші есім қайталанып та қолданылады, бірақ ондайда қайталану арқылы туған жаңа форма үстеу сөзге айналады да, дербес мүше болады. Мысалы: Зеңбірек снарядтары суға үсті-үстіне түсіп, аспанға шапшыған судан күміс бағаналар орната бастады. ІІ. Көмекші есімдердің кейбір лексикаланып та, идиомаланып та кеткен тіркестері кездеседі. Мысалы: Мал кешкі өрістен қайтар шақта, ат үсті жүрістер еленбейтін кезде аттанып кеткен. Зат есімнің құрылымы Морфологиялық құрамы жағынан қазақ тіліндегі зат есімдерді түбір сөзден, туынды сөзден, біріккен сөзден, қос сөзден, қысқарған сөзден, сондай-ақ күрделі құрылымнан тұратын зат есімдер деп бөлуге болады. Түбір – сөздің морфологиялық тұрғыдан әрмен қарай бөлшектеуге келмейтін бөлшегі. Мысалы: естияр, есті, есуас, есалаң. Туынды сөз – жұрнақтың түбірге жалғануы арқылы пайда болатын сөз. Мысалы: басшы, бастаңғы, бастық, басқарма. Күрделі зат есімдерде тұтас 1 ұғымды білдіретін атау ең кем дегенде 2 сөзден тұрады, сырт белгілері жағынан мұндай күрделі есім сөздердің тіркесіне ұқсайды. Мысалы: шүрегей үйрек. Зат есімнің түрлену жүйесі Зат есімнің түрленімі дейтін түсінік оның жекеше, көпше түрде қолданылу, септік, тәуелдік, жіктік жалғауларында қолданылу жүйесін қамтиды. Көптік жалғауы 6 түрлі: -лар, -лер, -дар, -дер, - тар, -тер сөзге үндестік заңы бойынша жалғанып, заттың көптігін білдіреді: оқушылар, үйлер, қыздар, т.б. Көп, мол, бірнеше бірталай: көп адам, жиырма шақты оқушы, т.б. Тәуелдік жалғау бір заттың екінші бір затқа тәуелді, меншігі екенін білдіреді. Тәуелденген сөз 3 жақтың бірінде тәуелдене, меншіктеле айтылады. Тәуелдік жалғауы өзі жалғанған сөзді ілік септік жалғаулы сөзбен байланыстырып тұрады. Бір я бірнеше заттың 1 ғана адамға меншікті екенін білдіру- оңаша тәуелдеу, бір я бірнеше заттың көп затқа я адамға меншікті екенін білдіру- ортақ тәуелдеу. Септік жалғау зат есімге жалғанып, әртүрлі грамматикалық мағына үстеп, сөйлемде оны басқа сөздермен байланысқа түсіреді. Қазақ тілінде 7 септік бар: Атау септік: Кім? Не? Ілік септік: Кімнің? Ненің? Барыс септік: Кімге? Неге? Табыс септік: Кімді? Нені? Жатыс септік: Кімде? Неде? Шығыс септік: Кімнен? Неден? Көмектес септік: Кіммен? Немен? Грамматикалық септіктер (Атау, ілік, табыс) Көлемдік септіктер (Барыс, жатыс, шығыс, көмектес) Тек заттық мәнмен байланысты, қимылды атқарушы (бастауыш), не оның объектісі (тура толықтауыш), не заттың меншіктік, қатыстық мәнін білдіреді. Заттық мәннен яғни объективтік мәннен (толықтауыш) басқа көлемдік, мезгілдік, себептік, бағыныңқылық (пысықтауыш) мәнде де жұмсалады. Зат есімдер сөйлемде баяндауыш қызметінде жұмсалғанда жіктеліп қолданылады. Әдетте І, ІІ жақтарда адамға байланысты зат есімдер жіктеледі де, ІІІ жақта кез келген зат есімдер бола береді. Зат есімнің синтаксистік қызметі Зат есімнің сөйлемдегі қызметі оның қай септік жалғауында жұмсалуымен байланысты. 1) Бастауыш. Таулардан өзен ағар сарқыраған. 2) Баяндауыш – жіктеліп жұмсалады. Ақ басты Алатаудың Жамбылымын. 3) Анықтауыш – ілік септігі, түбір тұлғасында. Абайдың қонақтары ымырт жабылар кезде ғана көрінді. 4) Толықтауыш – табыс септігі, барыс септігі, жатыс септігі, шығыс септігі, көмектес септігі. Көк торғын Көкшетауды мұнар басқан, Бастары көкке бойлап бұлттан асқан. 5) Пысықтауыш – барыс септігі, жатыс септігі, шығыс септігі, көмектес септігі, мезгіл, мақсат, мекен-бағыт, себеп шылаулармен тіркеседі. Көкке қарай қанат қағып, Аққу кетті бұлдырап. Зат есімнің жасалу тәсілдері (А.Ысқақов) 1) Лексикалық тәсіл арқылы жасалған зат есімдерге байырғы зат есімдер, сондай-ақ, басқа тілдерден енген зат есімдер, бастапқы семантикалық мағынасы не кеңею, не тарылу, не ауысу арқылы туған зат есімдер мен өзге сөз таптарынан субстантивтену арқылы пайда болған зат есімдер жатады. 2) Синтаксистік тәсіл арқылы жасалған зат есімдерге кемі 2 я онан астам түбірлердің бірігуі, қосарлануы, тіркесіп құралуы, қысқарып құралуы арқылы және лексикалану негізінде пайда болған зат есімдер жатады. 3) Морфологиялық тәсіл арқылы жасалған зат есімдерге зат есімнің өзінен, өзге сөз таптарынан тиісті жұрнақтар арқылы туған туынды зат есімдер жатады. Мысалы: атшы, басшы, атшылық, басшылық, т.б. Есімдерден зат есім тудыратын өнімді жұрнақтар 1. –шы, -ші: тілші, өтірікші 2. –шылық, -шілік 3. –лық, -лік, -дық, -дік, -тық, -тік 4. –ыл, -іл, -л (омоним жұрнақ) шикіл, қатал – сын есімге тән форма. Тарыл, тіріл – туынды етістік. Бұл жұрнақ еліктеуіш сөз бен бейнелеуіш сөздерге қосылып, туынды зат есім жасайды. Мысалы: қаңқыл, дүріл, қалшыл. 5. –кер, -гер: айлакер, қызметкер, сайыскер. Есімдерден зат есім тудыратын өнімсіз жұрнақтар 1. дақ, -дек, -лақ, -лек, -тақ, -тек: құмдақ, саздақ, тайлақ. Омоним сын есім тудырады: жеңілтек, кеспелтек. 2. –кеш, -паз, -қор, -қой, -хана, -стан 3. –т, -ат, -іт, -айт, -ейт, -пақ, -қал Етістіктерден зат есім тудыратын өнімді жұрнақтар 1. –ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе: омоним - сын есім тудырады: қырма сақал, терме бау. Етістіктің болмсыз түрі: ілме, көмбе, суырма, саптама, кеспе, түсіндірме, мазмұндама, көшірме. 2. –м, -ым, -ім: алым, білім, сенім, түсім. 3. –қы, -кі, -ғы, -гі: омоним жұрнақ – бұрғы, сүзгі, шапқы, шалғы. Етістіктен етістік тудыратын: жұлқы, сырғы. Етістіктен сын есім: жинақы, бұралқы. Есімдерден туынды сын есім: қайдағы, қашанғы. 4. –ыс, -іс, -с: омоним жұрнақ: айтыс, ұрыс; ортақ етіс әрі сын есім. 5. –у омоним: зат есім тудырады – ауру, қашау. Сын есім тудырады – жүдеу, бітеу. Етістік – оқу, байқау. 6. –қ, -к, -ық, -ік, -ақ, -ек – омоним: тарақ, қазық, пышақ, төсек, сұрақ, жинақ, жазық, т.б. 7. –ынды, -інді, -нды, -нді – құранды жұрнақ. Жуынды, шайынды, қорытынды, сарқынды, т.б. 8. –ғыш, -гіш, -қыш, -кіш (-қаш, -кеш, -ғаш, -геш): сыпырғыш, өшіргіш, ескерткіш, тұтқыш, сүзгіш, т.б. 9. –ыш, -іш, -ш: қуаныш, өкініш, жұбаныш, қызғаныш, т.б. Көбінесе өздік етіс формаларына жалғанып, абстракт ұғымды білдіретін зат есім. 10. –уыш, -уіш – күрделі жұрнақ: өлшеуіш, елеуіш, желпуіш түйреуіш, бастауыш, баяндауыш, т.б. Етістіктерден зат есім тудыратын өнімсіз жұрнақтар 1. –мақ, -мек, -бақ, -бек, -пақ, -пек: ілмек, піспек, оймақ, шақпақ, сырмақ, т.б. 2. –сын, -сін – омоним. Етістік тудырады – кедейсін, керексін; зат есім – бұрқасын, бөгесін, ықтасын. 3. –мыс, -міс, -мыш, -міш: тарамыс, қылмыс, болмыс, жазмыш, өтеміс, т.б. 4. –мал, -мел: ашымал, саумал, түнемел, сүйемел, т.б. 5. –ман, -мен, -бан, -бен: көрермен, шабарман, т.б. 6. –ыр, -ір, -р, -ар, -ер – омоним. Үңгір, шұқыр, көшір, шоғыр, қайнар, т.б. 7. –ыт, -іт, -т – омоним: бөгет, шабыт, іркіт (уыт, қырат, жеміт – есімнен есім тудырып тұр). 8. –уыл, -уіл – құранды: бөгеуіл, қарауыл, шабуыл, тосқауыл, жортуыл, кешеуіл. 9. –қын, -кін, -ғын, -гін: қуғын, қашқын, босқын, қырғын, көшкін, т.б. 10. –асы, -есі: аласы, бересі, көресі, шығасы, т.б. 11. –ын, -ін, -н: боран, келін, жуын, құйын, жиын; омоним – етістік тудырады: күрсін, шегін, талпын. 12. –шақ, -шек – омоним: емшек, бөлшек. 13. –ашақ, -ешек:көрешек, туашақ. Реңк мәнін тудыратын жұрнақтар 1. –еке, -қа, -ке 2. –й 3. –тай 4. –жан 5. –қан, -ақан: балақан, бұзауқан 6. –қай, -кей: шешекей 7. –шақ (-шек): келіншек, шынашақ 8. –шық, -шік: бүршік, бүркеншік, төбешік, түйіршік 9. –ша, -ше: кітапша, сандықша 10. –ш: қалқаш, серкеш 11. –сымақ: ақынсымақ, батырсымақ синоним жұрнақтар 12. –шығаш, -шігеш: байшігеш, ершігеш 13. –екеш, -егеш: тас екеш тас та өзгереді. Бұл жұрнақ категориясы ретінде қалыптасып кетпеген, жұрнақ пен көмекші (шылау) сөз категориясы арасында тұрған форма. жүктеу/скачать 0,63 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|