Ересектермен қарым-қатынасқа түсудегі қажеттілік

         Үлкен адамдармен қарым-қатынасқа түсуді жас нәресте шын мәнінде керек ете ме?   Бір - екі апталық нәресте баладан шын мәніндегі қарым-өатынас жасаудың белгілерін көру мүмкін емес. Осы құбылысты байқай келе, баланың қоршаған ортаға деген қызығушылығы жоқ екенін көруге болады, Бала анасын көргенде қуанбайды және оны іздемеуі де мүмкін. Жас нәресте өзін қоршаған адамдардың сөзіне ешқандай реакция қайтармайды және адамдардың да назарын өзіне аударуға тырыспайды.

        Адамдармен байланысқа түспеуінен, мынандай теория шығаруға болады, жас нәресте өмірінің алғашқы апталарында ересектермен қарым-қатынасқа бармайды, ол тек уақыт ете пайда болатын құбылыс.

         М.И.Лисина мынандай болжам айтады. Жас нәрестенің қарым-қатынасқа түсуі органикалық қажеттіліктерден туады (тамақ, жылу және т.б.). Өз бетімен бұл қажеттілікті жасай алмағандықтан, бала үлкендермен қарым-қатынасқа түседі. Бала жылау арқылы, қимылы және мимикасымен үлкен адамдардың назарын өзіне аударуға тырысады. Бірақ жас нәресте өз өмірінің алғашқы күндері мұндай әрекеттерін ешкімге бағыттамайды. Жас бала үлкен адамның арасындағы қарым-қатынас физикалық қарау ретінде жүзеге асады (тамақтандыру, орау, шомылдыру және т.б.). Байланыс толық қанды жүрмейді. Балада қарым-қатынас жасау деген ұғым бірте-бірте дами бастайды.

        Баланың байланысқа түсуінде өзге адамдардың пайда болуы қызығушылықты оятады. Басқа адамдар ол үшін қалыпты қоршаған орта емес, жаңа информация объектісі болып табылады.

         Жас нәрестенің өмірінде байланыс жасаудың ең белсенді субъектісі ретінде анасын алуға болады. Ана баланың ерекше қарым-қатынасқа түсіп, оның іс-әрекетін үнемі бақылауда алып және өзара байланыс сигналдарын жасауға тырысады. Бұл іс-әрекет мынандай формада жүреді; ана баладан шықққан түрлі дыбыстарға назар аударып тыңдап, оған жауап қайтарады. Ал бала көп жағдайда өзі тарапынан жауап қайтармайды. Ана бала іс-әрекетін аса байқағыштықпен аңғарса, екеу арасындағы байланыс ерте пайда болады.

           Нәрестенің қимылына, ымына, күлкісіне ана тез арада жауап қайтаруға тырысады және баланың көзқарасын өзінде ұзақ ұстап тұруға тырысады. Алғашқы үш аптада қарым-қатынасөа түсу қиынға соғады. Бірақ анадан шыққан сигналдар яғна дауыс, қимыл-әрекет, мимика – белсенді түрде жүріп, баладан 25-50 см-ге дейінгі алшақтықта жүзеге асуы қажет. Ана әрқашанда баланы назарын өзінде ұстауға тырысады. Анаға бала өмірінің бірінші айында сыймаытын қуанышы -  оның күлімсірегені. Жас нәрестенің беті үнемі белсенді қозғалыста болады. Бірақ бұл баланың күлімдегені әлі белсенді болмайды. Ол кезде баланың көзі жабық болады немесе бір жерге бағытталып қарап тұрады. Бұл кезде нәресте тек күлімсірейді, бірақ онда ешқандай қуаныш сезімі болмайды. Психологтар бұл құбылысты "Физиологиялық" немесе "асқазандық" деп атайды. Көп жағдайда аналар нәрестенің осылай күлгенін аса жылы қабылдайды.

      Бала өмірінің үшінші аптасының соңына қарай баланың күлімдегені нақты адамға бағытталып, көз қарасы мен айшықталады. Алғашында бұл өте қысқа түрде жүреді, бірақ  уақыт өте келе бала анасының түрін көрген мезетте күлімсірей бастайды.

       Психологтар үшін жас нәрестенің алғашқы күлімсірегені әлі де жұмбақ болып келеді. Бірінші кезекте баланың күлімсірегені оның толық түрде қажеттілігін алғанын аңғартқандай. Бала оған жақсы болғандықтан күлімсірейді. Бірақ ол үнемі олай болмайды. Мәселен адам тамақтанып және жақсы әуен тыңдағаны үшін күлмейді. Бала да тура сол жағдайда болады. Бала неліктен күлімсірейді? Және басқа адамдардың оған деген байланыс қарым-қатынас неліктен реакция тудырады?

      Көптеген зерттеушілер осы құбылыстарды анықтамақ болды. Кей ғалымдар баланың күлімсірегенін қуаныш сезімімен байланыстырады. Бірақ эксперименттер бұл тұжырымды жоққа шығарады. С.Ю.Мещерякованың жасаған эксперименттері кішкентай балаға ашық түсті ойыншықтарды көрсеткенда ол сол затқа ұмтылады және көзін алмай қарайды, бірақ күлімсіремейді, яғни қуаныш сезімі болмайды.

       Бала анасы келгенде күлімдейді себебі ана нәрестенің қажеттілігін жүзеге асырушы. Ананың келуімен жас нәресте тамақ пен жылулық сияқты ұғымдарды байланыстырады деген сияқты тұжырым бар. Бірақ бала сүтті немесе жылы затты көргенде қуанбайды. Осы әрекет жоғарыда аталған тұжырымды терістейді. Бала нәресте физикалық дискомфортты сезінгенде күлімсірегеннен гөрі жылайды. Баланың алғашқы күлімдегені органикалық қажеттілігі толық берілгенде байқалады. Жас нәрестенің күлімдегені оның қуанышын білдіруші сигнал қызметін атқарады. Физиологиялық күлкімен салыстырғанда ол белгілі бір адамға бағытталған болады және комуникативтілік белгісі болып табылады. Баланың қарым-қатынас жасаудағы екі түрлі сигналы белгілі. Оның біріншісі – күлімдеу, екіншісі – жылау. Екеуінің екі түрлі функциысы бар. Күлгенде бала толық күйде өзін жақсы сезінуін білдіреді жылағанда дискомфортсия сезінеді. Бұл екі белгі физиологиялық емес спецификалық болып табылады яғна бір нәрсеге бағытталады.

       Ең алғашқы күлімдеу коммуникативтілік қызмет алып үшінші аптаның соңында орын алады.

      Сонымен, нәресте баланың дүниеге келуінен бастап ең алғашқы бір ай мерзімге дейінгі уақытты қамтиды. Дүниеге келу бала организмі үшін үлкен өте күрделі құбылыс. Вегатативті физиологиялық тіршілік ету ортасынан мүлдем жаңа өмірге келеді. Нәрестелік кезеңді өте ауыр деп атайды, себебі бала осы кезеңде жаңа өмір сүру ортасына бейімделеді (адаптация).

       Бала дүниеге белгілі бір рефлекстермен келеді. Бірінші рефлекстер қатарына физиологиялық адаптацияларды жатқызуға болады. Олар өмір бойы адам бойында сақталады. Екінші рефлекстер қатарына атавистикалық ерекшеліктерін жатқызамыз. Олар уақыт өте келе өшіп қалады. Жаңа туған нәрестенің рефлекстері оның психологиялық дамуын көрсете алмайды, Бұл рефлекстер туа біте қалыптасады, бала іс-әрекеті де белгілі бір мақсатқа бағытталмайды.

       Нәресте көру және есту сияқты сенсорлық мүмкіндіктермен дүниеге келеді. Сенсорлық жүйе адамның өмір сүру формасымен байланысты болады(дауыс, дыбыс, қозғалыстағы заттар және т.б.)

        Үлкен адамдармен қарым-қатынасқа түсу, ересектердің белсенділігімен жүзеге асатын күрделі процесс. Ана бала өмірінің басынан бастап оны толық қанды тұлға ретінде қабылдап, оның қимыл әрекетін, шығарған дыдыстарын, мимикасын мазмұндауға тырысып, мағынасын түсінуге ұмтылады. Ананың белсенділігінің нәтижесінде жас нәресте үшінші аптада қарым-қатынас жасаудың формаларын үйренеді. Бұл нәрестелік кезеңнен өтіп, жаңа психологиялық даму жолына келегенін көрсетді.

Бала өмірінің алғашқы бір жылдығы нәрестелік кезең деп аталады.

         Нәрестелік кезеңнің екінші кезеңі – екі және алты айлар аралығын қамтиды. Анасының көмегі арқылы бала адамдарды бір-бірінен ажыратады, қарым-қатынас жасаудың түрлі формаларын ашады. Сәби енді адамдарды оның қозғалысынан, даусынан іздейді, оны алыстан көріп сезінеді;  сәби өз ананың бет -әлпетіне аса байқағыштықпен қарайтын болады. Анасының даусын тани бастайды. Анаға түрлі жауаптар қайтарады, күлімдейді, дауыс, ым білдіреді.

      Ғалымдар сәбидің іс-әрекетіндегі белсенділік танытатын қуануын, жандану комплексі деп атаған. Бұл терминді ең алғаш рет М.Н.Щелованов  жиырмасыншы жылдары енгізді.

     Жандану комплексі ең негізгі төрт компонеттен тұрады:

1. 
   Көрудегі ерекшелік – белгілі бір затқа немесе адамға ұзақ қарау.
   
2. 
   Баланың жағымды эмоциясын білдіретін – күлімдеу.
   
3. 
   Қимыл қозғалыс жандануы – басын қимылдату, аяқ-қолдарын қимылдату, арқасын тарту.
   
4. 
   Вокализация – баланың дыбыс шығаруы, мысалы ымдау.
   

       Тірілу комплексі баланың қуанышын білдіруші реакция ретінде ғана емес, қарым-қатынасқа түсуші құрал деп қарастырды. Сондықтан да ол баланың өз белсенділігін көрсетуі тиіс. Егер де ол нақты осылай болса онда тірілу комплексі қарым-қатынасқа түсу ерекшелігіне және жағдайға байланысты болады. М.И. Лисинаның эксперименттерінде тірілу коплексі компоненттерінің бәрі де әр түрлі байланысқа түсу ерекшелігінде мынандай болды;

1. 
   Пассивті түр
   
2. 
   Күлімдеп қараушы
   
3. 
   Нәзіктік
   
4. 
   Сөйлесу
   
5. 
   Комплексті қарым-қатынас (күлімдеу, сипау, сөйлесу әрекеті бір мезетте).
   

1-ден сәби өзін өте белсенді ұстайды, ол қарым-қатынасөа түсуші үлкен адам онымен салыстырғанда әлдеқайда пассив болуы мүмкін. Сонымен қатар керісінше үлкен адам өзін актив түрде ұстаса сәби соғұрлым пассив болдаы. Жоғарыда көрсетілгендей баланың активтілігі үлкен адам белсенділік танытпаған кезде болады.Осыдан келіп тірілу комлексін заңға бағынбайды деуге болады.Ол тек қарым – қатынас жасау заңына ғана сүйенеді.Екі адамның біреуі пассив болса, оны жақындататын белсенділікке тарту қажет.

2-ден коплексті тірілу әрекеті үздіксіз болып отырады.Бала анасы өзге біреумен сөйлесіп отырған уақытта оның назарын аудару мақсатында анасына ұмтылып іс - әрекет жасайды, дауыспен ым – ишара білдіреді.Мұндай жағдайда жандану комплексі жауап емес, тікелей бірінші болып байланысқа түсу болып есептеледі.

Дегенменде жандану комплексі тек қана қарым – қатынас жасаудың амалы ғана емес, ол белгілі бір затқа деген баланың қызығушылығын білдірудің негізгі формасы болып табылады. Сонымен жандану комплексінің 2 түрлі функциясы бар: 1-ші қызметі жандану комплексінің қатынас құралы, 2-ші қызметі қоршаған ортаға деген қызығушылықты ояту, соған қарай (затқа) талпыну.

С.Ю. Мещерякованың эксперименттері екі түрлі қатынасты бөліп қарастырады: ересек адамның және түрлі ойыншықтардың.Екі топтың да әсері жас сәбидің қызығушылығын оятады.Мұндай жағдай пассив ересек адамдар мен қозғалмай тұрған зат және актив ересек адамдар мен қозғалыста тұрған заттар да бірдей деңгейде баланың қызығушылығын оятты. Бұл үш баллдық шкала бойынша есептелініп тұрды.