Тарау бойынша өзін-өзі тексеру сұрақтары

1. Топырақ ауасы дегеніміз не?

3. Тірі организмдердің топырақ қара шірігін түзудегі рөлі қандай?

1 Топырақтардың жер бетінде таралу заңдылықтары және оның қоршаған ортаның экологиялық факторлармен әсері

Жер бетінің топырақ жамылғысын топырақ географиясы салыстырмалы-географиялық әдіспен, яғни топырақтың кеңістікте таралуы мен топырақ түзуші факторларды бірге қатарластыра салыстыру арқылы зерттейді. Осы әдісті қолдану нәтижесінде Жер шарында топырақтардың таралу заңдылықтары ашылды.

XIX ғасырдың аяғында топырақтану ғылымының негізін қалаушы орыс ғалымы В. В. Докучаев Орыс жазықтығында топырақ қасиеттерімен оның таралуының топырақ түзуші факторлармен байланысын салыстыра зерттеп, топырақ географиясының басты заңын – топырақтардың ендіктерге сәйкес орналасуын ашты. Ол өзінің «Табиғаттың аймақтары туралы ілімі» кітабында: «топырақ түзуші негізі факторлар жер бетінде белдік болып, созылып, географиялық ендіктерге параллель бағытта орналасқандықтан, топырақтарда ... – қара топырақтар, күлгін топырақтар, т.б. жер бетінде, климатқа, өсімдік дүниесіне сәйкес тәртіппен аймақ бойынша таралуы тиіс», – деп жазған. Топырақтардың ендік бойынша аймақтар болып таралу заңдылығы тек қана топырақтанудың дамуына ғана емес, сонымен қатар физикалық географияның табиғат зоналары мен географиялық ландшафттар бағыттарын дамытуға үлкен үлес қосты. 1899 жылы В. В. Докучаев бүкіл терістік жарты шардың топырақ аймақтарының нұсқалық картасын дайындап, оны 1900 жылы Парижде әлемдік көрмеде көрсетті. Осы картада бес әлемдік: 1) бореалды немесе арктикалық; 2) орманды; 3) далалық қара топырақты; 4) аэралды (олар тасты, құмды сорланған және лессті шөлдерге бөлінеді) 5) латеритті аймақтар көрсетілді. Бұл картада аймақтар Солтүстік жарты шар материктерінде ендіктерге сәйкес орналасқан болып келеді. Топырақтану ғылымының әрі қарай дамуына және Жер шары топырақтары туралы көптеген жаңа мағлұматтардың жиналуына байланысты В. В. Докучаевтың ашқан топырақтардың ендік бойынша аймақ болып таралу заңдылығын жаңаша кеңірек мағынада «топырақтардың таралуының көлденең аймақтық заңдылығы», – деп атау ұсынылды. Өйткені жер шарында топырақтардың белдік болып созылып орналасуы кейде меридиан бағытына да сәйкес келуі байқалды. Осындай құбылыстардың басты себебі, әрбір алқаптың мұхиттарға немесе орталық құрлық аймақтарға, таулы өлкелерге жақын немесе алыс орналасуына, яғни аймақтың климатының ылғалдылығы мен температурасының өзгеруіне байланысты болып келетіні.

Кейінгі жылдары дайындалған әлемнің топырақ карталарында топырақтардың көлденең ендік немесе көлденең меридиан бағытына сәйкес орналасуы және басқада топырақ таралу құбылыстары көрсетілді (Л. И. Прасолов, 1937; И. П. Герасимов, 1956; В. А. Ковда, Е. В. Лобова, 1976).

В. В. Докучаев топырақтың аймақтарға бөлініп таралуы таулы өлкеде де байқалатынын анықтады. Кавказ тауларында етегінен бастап жоғары көтерілген сайын, оның табиғатының және топырақ жамылғысының өзгеруін бақылап, зерттеп топырақтардың таулы өлкеде тік аймақ болып таралу заңдылығын ашты. В. В. Докучаевтың айтуынша, жер үстінің биіктігі өскен сайын әрқашанда топырақ түзуші факторлар – климат, өсімдіктер мен жануарлар дүниесі заңды түрде өзгереді. Сондықтан топырақтар да тау етегінен бастап, оның үстіне көтерілген сайын заңды түрде өзгеріп отыруы тиіс. Яғни топырақтар таулы өлкеде де аймақ болып кезектесіп орналасады, бірақ ол көлденең бағытта емес тік бағытта байқалады.

Қазіргі кезде құрлық бетінде топырақ-климаттық белдеулер анықталған. Оларды анықтап жіктеу үшін климаттың ерекшеліктері ескеріледі. Осындай белдеулерге полярлық, бореалдық, суббореалдық, субтропикалық және тропикалық белдеулер жатады. Бұл белдеулерде оларға тән, басқа белдеулерде жоқ топырақ типтері кездеседі. Ол типтердің түзілуінің термоэнергетикалық режимі ұқсас болып келеді.

Топырақ-климаттық белдеулер топырақ-биоклиматтық облыстарына бөлінеді. Олардың атмосфералық ылғалдануының және өсімдік дүниесінің ерекшеліктері болады. Топырақ-биоклиматтық облыстары:

- орман, тайгалы орман немесе тундра өсімдік жамылғысы бар ылғалды облыс;

- далалық, ксерофитты-орманды немесе саванналы өсімдік жамылғысы бар далалық облыс;

- шөлейттің немесе шөлдің өсімдіктері жамылғысы бар құрғақ облыс болып бөлінеді.

Топырақ-климаттық белдеулерге қарағанда, биоклиматтық-топырақ облыстардың топырақтары біртектес болып келеді. Соның өзінде де бұндай облыста бірнеше аймақтық топырақтар және оларға сәйкес интра аймақтық топырақ типтері кездеседі. Сондықтан әр биоклиматтық-топырақ облысы ішінде 2-3 топырақ аймағы кездеседі.

Топырақ аймағы – бір немесе екі аймақтық топырақ типінің және осыларға сәйкес интра аймақтық және аймақ ішіндегі топырақ типтері таралған жер кеңістігі.

Топырақ аймағы топырақ типшелерінің аймақшаларына, топырақ фацияларына және провинцияларына бөлінеді.

Экологиялық факторлардың әр алуандылығына қарамастан олардың организмдерге әсер ету қасиеті мен тіршілік иелерінің жауап беру реакциясының бірқатар ортақ заңдылықтары бар. Организмнің қарқындылыққа немесе әсер ету күшінің факторына реакциясын жатқызуға болады. Жетімсіз немесе шамадан артық әсер ету организмнің өміршеңдігіне кері ықпал етуі мүмкін.

Алуан түрлі тіршілік иелерінің әртүрлі жағдайларда өздерін өте жақсы сезінулері бірдей емес. Мәселен, ылғалды жақсы көретін өсімдіктер ылғалды топырақты (капуста, қант қызылшасы), гүлді капуста көлеңкелі салқынды, кейбірі құрғақшылықты, ыстықты (қауын) ұнатады. Осы факторлар өсімдіктің өсу жағдайына өте маңызды ықпал жасайды. Бақылау нүктесінен барынша өсуі – оңтайлылық деп аталады. Бұл әдеттегідей – температураның көлеміне жатады. Жағымды күш әсерінің факторы (мөлшері) осы организм түріне оңтайлы зонаның факторы деп аталады. Ең азынан (минимум) көбіне (максимум) дейін бар аралықта температура кезінде өсуге мүмкіндігі барды диапозон (көлемінің) тұрақтылығы дейді. Шектелу нүктесінен, яғни төмен мен жоғарының аралығы тіршілікке қолайлы температура – тұрақтылықтың шегі немесе сол түрдің шыдамдылық шегі болады. Осы экологиялық факторға қатысы бойынша шыдамдылық дәрежесін экологиялық валенттілік деп атайды. Организмнің экологиялық валенттілігі оның әр алуан ортаға қоныстану қабілеттілігін көрсетеді.
Топырақтың көлденең зоналдығы

Ұлы орыс даласының ауқымдылығына байланысты топырақтың кең немесе көлденең зоналық ілім пайда болды. Шынында да КСРО ның еуропалық бөлігінде, сондай ақ Батыс Сібірде қозғалысқа байланысты Солтүстік Мұзды мұхиттың жағалауынан оңтүстікке қарай нақты ретті табиғи, яғни топырақ зоналарының географиялық белдеуінің ауысуы байқалады. Солай, арктикалық белдеуге арктикалық шөлді және кәдімгі гумустық қабат сәйкес; тундралық зонаның шегінде субарктикада олардың кең зоналары (арктикалық, кәдімгі, оңтүстік тундра және орман тундрасы) әртүрлі тундралы глейлі топырақтардың және жертезекті қосындыларынан бөлінеді. Оңтүстікке қарай бореалды пояста, тайга зонасы топырақтың басымдылығымен аралас орман зонасы ауыстырады. Онда әрі кең суббореалды белдеу жатыр, онда жүйелі түрде солтүстіктен оңтүстікке қарай зоналар бір бірін алмастырады: жалпақжапырақты ормандар қоңыр және сұр орманды топырақпен; жазықтар типті, кәдімгі, оңтүстік қара топырағымен; құрғақ жазықтар сыналауы және түсіп қалуы жартылай шөлді қоңыр және тұзды топырақтармен; шөлейт сұр қоңырмен, жартылай бекітілген және массивті бұзылған құммен тақырлы топырақпен, тақырмен алмасады. Әрі қарай субтропик шегінде топырақ зонасының жүйелі қатарын анықтауға болады, бірақ олар ауқымды болмайды, көбінесе, арал түрінде болады.

Әр табиғи зона бір топырақ типімен сипатталмайтындықтан, яғни белгілі жиынтықпен, кейде өте көп бір-бірімен қосылған, бірақ түрлі топырақ типтерімен генетикалық байланыссыз болғандықтан, топырақ жамылғысының зональды жүйесі жайлы ұғым енгізілді (Фридланд В.М., 1972) бұл топырақ типтерінің әр зонаға спецификалық сәйкестілігін білдіреді.

А. Ю. Ливеровский айтуы бойынша (1965), топырақ зонасы ол –белгілі типтің топырақ үйлесімділігі, құрамына бір немесе бірнеше жазықтық топырақ типтерімен қоса олармен қосылған интразоналық жағдайда дамитын топырақ типтері кіретін ареал.

Солтүстік және оңтүстік жартышарларына, экваторлық, тропикалық және субтропикалық белдеулерде алмасу және көлденең топырақты зоналардың жүйелігінде белгілі ассиметрия байқалады. Мысалы, оңтүстік жарты шардың бореалды зонасы, оның шекарасында мұхитты аралдар орналасқан: Фолклендті (Мальвинді), Оңтүстік Сандвичтері, Оңтүстік Георгия және т.б. ормансыз, ал тундра зоналары мүлдем толықтай жоқтың қасы.
Топырақтың жіктелуі

Топырақтар табиғи әрі тарихи дене болғандықтан, оларды біліп, түсіну, тиімді пайдалану үшін бір ретке келтіріп жүйелеу қажет. Мұны топырақты классификациялау деп атайды. Топырақты классификациялау жұмыстарының күрделілігі сол – ол жүйеленуге тиісті топырақтардың барлық қасиеттерін, олардың пайда болып, түзілу құбылыстарын, топырақ тузуші факторлардың тигізетін әсерлерін, адам қоғамының әсерін, яғни табиғи-тарихи әдістерді қолдану қажет. Топырақтардағы кездесетін комплексті белгілерін тауып, солар арқылы оларды әртүрлі деңгейдегі таксономиялық өлшемдерге бөлу қажет. Топырақтың қасиеттері мен кейбір белгілері тұрақты және өзгеріп тұратын қасиеттер мен белгілерге бөлінеді. Мәселе – оларды жүйелеген кездерде оның қасиеттері мен белгілерін ажырата білу. Сонымен қатар, топырақтардың өздерінің одан да күрделі және жоғарғы комплекс ландшафтардың бір бөлігі екенін ескергеи жөн. Осыған байланысты топырақтардың көптеген қасиеттерінің өздері оның геохимиялық байланысқан ландшафтарының қай бөліктеріне орналасуымен анықталатыны түсінікті. Бұл жағдайлардың барлығын ескеріп, қамту өте күрделі мәселе. Әлемде осы күнге шейін топырақтардың барлық жағдайларын ескеріп, үйлесімді жасалған классификациясы (жүйелеу) жоқ. Әр ел (мәселен, бұрынғы Кеңестер Одағы, француздар, американдықтар, канадалықтар. австралиялықтар, т.б.) өзінше бұл мәселемен шұғылдануда.

Топырақтану ғылымының негізін калаған В. В. Докучаев болғандықтан, топырақтарды классификациялау да Ресейде дұрыс жолға қойылғандығын дүниежүзі ғалымдары мойындайды. Сондықтан біз І886 жылы В. В. Докучаев жасаған топырақтарды классификациялау принциптерін келтіреміз. Топырақты классификациялаудағы негізгі таксономиялық өлшеміне топырақ типін қабылдап, жалпы барлық топырақтарды ол 3 топқа бөлді:

1-топ. Қалыпты зоналық топырақтар: А – құрғақ шөпті топырақтар, оларға төмендегідей 5 топырақ типтері кіреді: а) терістік ашық сұр күлгін; ә) орманның сұр топырақтары; б) қара топырақтар; в) қара қоңыр топырақтар; г) құба сортаңдау топырақтар, әрі қарай әр тип механикалық құрамдарына қарай бөлінді. Ә – құрғақ-батпақты топырақтар, су жайылмаған шалғындардың қышқыл топырақтары, Б – батпақты топырақтар, шымтезектер, тундра топырақтары.

2-топ. Өтпелі топырақтар: А – шайылған топырақтар, Ә – жер бетіне төселінген топырақтар.

3-топ. Қалыпсыз топырақтар: төселінген, өзен мен көлдер аллювилері, жел үйінділері.

Докучаевтың топырақ типі топырақтарды классификациялаудағы ңегізгі өлшем болып қалды. Алайда, олардың сандары әр заманда әртүрлі өзгерістерге ұшырауда. В. В. Докучаевтан соң топырақ классификациясы мәселелерімен көптеген оның шәкірттері: Н. М. Сибирцев, П. С. Коссович, К. Д. Глинка, К. К. Гедройц, С. А. Захаров, А. Н. Сабанин, С. С. Неуструев, Б. Б. Полынов т.б. шұғылданды.

Топырақты классификациялауда оның барлық қасиеттерін қамту қиын, сондықтан кейбір ғалымдар, мәселен К. Д. Глинка оның негізіне топырақтардың ылғалдану құбылысын ұсынды. А. Н. Сабанин өсімдіктердің өсуіне байланысты топырақты жүйелеуді жөн көрді. Ал П. С. Коссович псн К. К. Гедройц топырақтардың химиялық құрамын негізге алған классификацияларды ұсынды. Дегенмен олардың ешқайсысы да қолдау таппады.

Кеңестік заманда бүкіл еліміздің топырақтарының ресми классификациясы болып КСРО Ғылым академиясының В. В. Докучаев атындағы Топырақтану институтының ғалымдары профессорлар Е. Н. Иванова, Н. Н. Розов басқарған комиссия мүшелері 1960 жылдары бекіткен жаңа классификация есептелінді (1965-1967). Осы классификация бойынша топырақты жүйелеудегі негізгі өлшем – «топырақ типі» болып В. В. Докучаев термині қабылданды. Академик Л. И. Прасоловтың анықтауы бойынша, топырақтың бір типіне жату үшін олар төмендегідей бір тектес жалпы белгілерге ие болуы қажет: 1) органикалық заттардың біртектес түсіп, өзгерістерге ұшырауы, ыдырауы; 2) минералды заттардың біртектес комлексті үгілу процестеріне ұшырауы, олармен органо-минералдық түзілістердің біртектес түзілуі (синтезделуі); 3) заттардың жылжуы мен шоғырлануының біртектес болуы; 4) топырақ пішіні құрамының біртектес болуы, яғни негізгі қабаттары құрамының біркелкі болуы; 5) топырақтың құнарын сақтап және оны арттыру шараларының бір бағытта болуы.

Топырақтар типі негізгі топырақ түзілу процестеріне қосымша өткен кезеңнен қалған айрықша белгілері бар топырақ типшелеріне, яғни топырақ зонасы топырақтың кішігірім зоналарына – зонашаларына бөлінеді. Мәселен, кең алқапты орманды зонаның күлгін топырақтар типінде: кәдімгі типті күлгін топырақтар типшелерімен қатар, глейлі-күлгінді (күлгінге глейлі процесс қосылса), шымды-күлгінді (күлгінге шымды процесс қосылса) топырақты типшелері кездеседі. Ал қара топырақты тип негізінен үш зонашаға бөлінеді: терістік мол гумусты, орталық немесе кәдімгі қара топырақты және оңтүстік, аз гумусты зонашаларына (типшелеріне) бөлінеді.

Топырақ типшесі, яғни зонашалары топырақ жақындастығына, туыстығына (род) қарай бөлінеді. Топырақ жақындастығы негізінен оның пішінінің сапалық ерекшеліктеріне тән.

Бұл жағдай топырақ түзуші аналық жыныстардың химиялық құрамына (сортаңды, карбонатты, т.б.) немесе топырақ түзілудің өткен кезеңдерінен қалған кейбір белгілеріне байланысты болуы мүмкін.

Топырақ жақындастығы топырақ түрлеріне бөлінеді. Бұл көбіне топырақтағы негізгі процестердің даму деңгейіне байланысты. Топырақ қабаттарының қалыңдығы, органикалық және минералдық заттардың топырақта жиналу белсенділігіне, қарашірінді, карбонаттар, тез ерігіш тұздар, күлгінді және гумусты қабаттардың қалындығына қарай бөлінеді. Мысалы, шамалы, орташа және қатты күлгінді, шамалы, орташа немесе қатты сорланған. Ал қаратопырақтар: қалың қабатты, орташа және жұқа қабатты т.б. болып бөлінеді.

Топырақтың әртүрлілігі негізінен олардың механикалық құрамына байланысты: құмды, құмдақ, сазды, балшықты т.б. болып келуіне қарай ажыратылады. Мәселен, жаңа игерілген, жоғары мәдениленген, эрозияға шамалы немесе қатты шалдыққан, т.б.

Сонымен, бұрынғы КСРО елдерінде топырақтардың 100-ден артық типтері, олардың әрқайсысында бірнеше типшелер, ондаған жақындастық және түрлері бөлінген. Олар туралы шамалы мәліметтерді әрбір топырақ зоналарына (типтеріне) тоқталған кезде келтіреміз.

Топырақ классификациясы топырақтарды картаға түсіргенде, оларды агроөндірістік топтағанда және құнарлылығына қарай бағаланғанда (бонитировка) қолданылады. Ескеретін жай, кейбір топырақ объектілерін қажеттілікке сай ірі масштабта картаға түсірген кезде, жоғарыда айтылған ірі таксономиялық өлшемдерден (тип, типше, жақындастық, түр және әртүрлілік) басқа да кішігірім өлшемдер практикада жиі қолданылады. Топырақтарды практикада қолдану бағытына қарай, мәселен: суару, құрғату, тыңайтқыштар енгізу, эрозия және ластанудан қорғау жағдайларына байланысты топырақты классификаииялаудың қолданбалы жүйесі пайдаланылады.

Ұсақ территорияларды картаға түсіру және оларды классификациялау кезінде кішігірім өлшмдер қолданылса, ал аса ірі аймақтарды картаға түсіріп, оларды классификациялау кездерінде жоғарғы айтылғандарды біріктіріп, типтен де жоғарғы өлшемдер қолданылады. Мысалы. профессор М. А. Глазовская әлем топырақтарын классификациялау сызбанұсқасында типтен жоғары топырақ жақындастығын, топырақ генерацияларын және топырақтың геохимиялық ассоциацияларын ұсынды (1981). Сонымен, әлем топырақтарының жүйелерінде 40 топырақ жақындастығы, 29 генерациясы және 12 топырақ ассоциациялары бөлінген. Дегенмен бұл ұсыныс барлық жерде қолдау тапты деп айтуға болмайды. Топырақ классификациясы мәселелері тек әлемде ғана әрбір жеке елдерде де үйлесімді жасалып, барлық сұрақтарға жауап беретін, көпшілікпен қабылданған шаруа емес. Бұл мәселелер әрбір жеке елдер ғалымдарымен қатар, халықаралық топырақтанушылар назарында.
Интразоналдылық топырақтар және олардың ерекшеліктері

Атнан белгілі болғандай, бұл топырақтар әрбір зоналарда түзіліп, солардың арасында таңдақ-тандақ болып кездеседі. Зона аралық топырақтар ішінде негізінен: 1. Сорланған топырақтар; 2. Сортаң топырақтар; 3. Солодтар (кермектер) топырақтар типтері кездеседі.

Жалпы сорланған топырақтарды көп зоналарда кездесетін зона аралық топырақ дегенімізбен, ол негізінен жауын-шашын аз түсетін, ауа райы жылы, булануы мол аймақтарда кездеседі. Олардың пайда болу жолдары әрқалай: 1) Бұл топырақ астындағы тұзданған ыза суларының жер бетіне жақын болып, олар буланған кезде топырақ қабаттарында және оның бетінде су құрамындағы тұздардың шоғырлануынан пайда болады. Сорлану үшін топырақ астындағы ыза сулардың жер бетіне жақындығы мен олардың тұздану деңгейі едәуір рөл атқарады.

Жерасты суы топырақ бетіне неғұрлым жақын әрі оның тұздану деңгейі жоғары болса, ауа райы жылы немесе ыстық аймақтарда топырақтардың тұздану процесі соғұрлым жылдамырақ болады.

2) Қалдықты сорланған топырақтар, топырақ түзуші тау жыныстарының мол тұздануынан қалыптасады.

3) Ойпатты жерлерде кездесетін кейбір көл суларының ыстық ауа-райы жағдайында түгелдей буланып кетуінен, бұрынғы көлдер түбінде нағыз сор жиналып, онда ештеңе де өспейді.

4) Сорланған топырақтардың пайда болуының тағы бір жолы – адамның өндірістік әрекеттерімен байланысты. Оның мәнісі төмендегідей. Қуаңшылық аймақтарда көп жерлерді суармалы егіншілікке пайдаланатынымыз белгілі. Осы алқаптарда жерасты ағысын реттеп дұрыс жолға қоймаған жағдайларда топырақ астындағы ыза сулар суару кезінде жер бетіне тез көтеріліп, жақындап, топырақты сорландырады. Топырақтың сорлалуының осы жолын екінші сорлану немесе адам әрекетінен сорлану деп атайды.

Сор топырақтардың беткі қабатындағы тұздар мөлшері 0,6-2% және одан да көбірек кездеседі. Бұл тұздардың мөлшеріне, құрамына және топырақтың қай қабаттарында шоғырлануына байланысты әртүрлі жүйеленетіні 19-кестеде келтірілген. Ал топырақтағы тұздардың құрамы мен мөлшеріне қарай олардың ауылшаруашылық дақылдарына әсері 20-кестеде келтірілген. Бұл мәліметтерден көрінгендей, құрамына байланысты ең зияндылары содалы, хлорлы, сульфатты тұздар екен. Бұдан топырақтың сорлануымен күресу жолдары ондағы тұздардың құрамына да тікелей байланысты екені байқалады. Жалпы топырақты мелиорациялау мәселелерімен арнайы ғылым – топырақты мелиорациялау шұғылданады.

Сортаң топырақтар деп топырақтың коллоидты сіңіру кешені, негізінен, натрий катионына қаныққан топырақтарды айтады. Топыраққа сіңірілген натрий катионы сілтілі реакция береді, ылғал тисе ісініп, батпаққа айналады, ал құрғақ жағдайда қатып-семіп, бағаналы құрылым түзеді. Сондықтан олардың физикалық қасиеттері өте ыңғайсыз, осы себептен олар құнарсыз. Топырақтардың сіңіру кешендерімен көп жыл бойы шұғылданған орыс ғалымы қазіргі осы сортаң топырақты жерлерде бір кездері сор топырақтар болғандығын, кейінірек табиғи жағдайлардын өзгеруімен бұл аймақтарда ылғал көбейіп, топырақ бетінің құрамындағы натрий тұздары шайылып, топырақ астына кеткендігін айтады. Сонымен қатар ол осы тұздардың шайылу процесінде суға ерігіш тұздар құрамындағы натрий катионы топырақтың сіңіру кешеніне мол сіңіп, қаныққандығынан топырақтардың жоғарғы қабаттарында суға тез ерігіш тұздардың төменгі қабаттарға шайылып кеткендігін, топырақтың беткі қарашірінді қабатынан кейін зиянды сортаң екінші қабаттың түзілетінін дәлелдейді.

А – сортаң қабаттың үстіңгі гумусты-шайынды қабаты, қалыңдығы бірнеше см-ден 20-30 см-ге жетеді, құрылымы бос, түсі ашық сұр.

В₁ – жиынтықты-сортаң қабат, түсі қоңыр құба, күнгірт қоңыр, қатты бағаналы құрылымды, қазғанда ірі кесекті бағаналы бөліктерге бөлінеді, құрғақ кезінде өте қатты, ылғалданғанда тез ісініп, құрылымсыз жағдайға ұшырайды. Міне, осы сортаң қабаттан төменірек жоғарыдан шайылған тұздар кездеседі.

Кейбір сортаң топырақтарда шайылу процесі көптен басталған жағдайларда тез ерігіш тұздар топырақтың тереңірек қабаттарына жиналады.

ТМД елдерінің жері әлемнің құрғақ жерінің 15%-ын алып жатыр. Бұрынғы Одақ елдерінің жер қоры көп болғанымен, ауыл шаруашылығы үшін игеруге ыңғайлы жерлер аса көп емес. Барлық жер корының 58 пайызы – суық тундра, 15 пайызы – шөлді және жартылай шөлді аймақтар, небәрі 27%-ын ауыл шаруашылығына ыңғайлы жерлер. Бұл аймақтарда қосымша жер игеру болашағы аса көп емес. Жер бетінде халық саны жыл санап, үдемелеп өсіп келеді.

ТМД аумағында топырақ типтері зоналы және азоналы түрде кездеседі.

Солтүстіктен оңтүстікке қарай мына топырақ түрлері кездеседі.

1. Тундралық – глеилі топырақ

2. Тайгалық күлгін топырақ

3. Қоңыр орман топырағы – (аралас орманда кездеседі).

4. Жалпақ жапырақты орман зонасы

5. Қара топырақ (орманды дала және дала зонасында кездеседі).

Дала зонасында гумыс қабаты 1-1,5 м дейін жетеді.

1. Каштан топырақ – шөлейіт зона

2. Қоңыр және сұр шөлейіт зонасының топырағы

3. Қызғылт және сары топырақ (ылғалды құрғақ субтропиктерде кенздеседі).

Азональды топырақ түрлері

1. 
   Сортаң топырақ
   
2. 
   Тақырлар – дала, шөл шөлейіт
   
3. 
   Альювилі топырақ - өзен бойындағы топырақ
   
4. 
   Биік таулы аймақтар тундраға жатады – биік таулы беткейлерде топырақ зоналар бойынша кездеседі.
   

Әр табиғи аймақтың басты топырақ типі болады. Топырақ типтеріне танысудың екі жолы бар: бірінші топырақ құрал жағдайларына сәйкес таратылу арқылы. "Топырақ географиясы" курсіне соңғы жол белгілі болғандықтан, топырақтарды шолу ТМД-да т араған ланшафтарға сәйкес беріледі. Ландшафт деп Полынов "Белгілі бір жыныстар немесе шөгінділерде құралған топырақ және өсімдік жамылғысы, сол жердің релеф элементтерін, территория біріншілігін" айтады. Бұл түсінік "биогеоценозға", жақын, солтүстік жарты шарды Солтүстік мұзды Мұхит аралдары мен Евразия материгінің солтүстік бөлігінде, Арктика жіне соған таяу белдеуде орналасқан өзгеше ормансыз ландшафтарды қамтиды. Олардың алабы әлемде 4, ал ТМД-да 8 %-ға тең. Бұл территорияда арктикалық және тундралық ландшафтар ажыратылады, бұлар салыстырмалы жасы бар жарандылар, құралуы мен қалыптасуы төрттік дәуірдің материктік ұлы тегі бар мұзарттардың дамуына байланысты. Арктика топырақтары ТМД территориясында Солтүстік мұзды Мұхитының Франц-Иосиф, Жаңа солтүстік жерлер мен Жаңа Сібір аралдарында және Таймырда тараған. Арктика климаты өте қатал: орташа жылдық t⁰=10-14⁰C. Жаздағы тәуліктік t⁰=5⁰C-тан аспайды. Орташа жылдық жауын-шашын түсімі 50-100 мм. Жылы мезгіл 50 күн-ақ. Рельефі тұрғысынан мұзарттық мұжымды және аккумулятивті бедер түрлері басым; кіші бедерге көбінесе, крио-мұзтекті – теріс температурада таулық жыныстардың өзгеруіне байланысты тасты-сақиналы, тасты-көпбұрышты түрлері жатады. Біркелкі құмайт-құмбалшықты шөгінділерде полигондар жаралады да, олар 4-5 және 6-бұрышты бедерлік түрлер құрайды. Арктикалық құрлықтың көп бөлігіндегі іргелі жыныстар бетін төрттік дәуірдің борпыл салындылары жапқан. Олар топырақ құраушы жыныстарды құрайды, тектік жағынан мұздық, мұзсулық және теңіздік жеңіл салындыларға жатады.

Арктикалық және арктика-тундралық топырақтардың морфологиясы мен құралуы тіпті, ерекше. Топырақ кескінінің қалыңдығы мерзімді тоң жібитін қабатпен анықталады, ол орташа 40 см-ге тең. Ойпаң жерлердің мүк жамылғысы астындағы тпырақтың бетінде сәл дамыған (1-3 см) торфтау қабатшасы болады, оның астындағы қабатта қарашірінді 3-5%-дан аспайды; гумус құрамында фульвақышқылдар басым, оған қоса сәл күрделі өзекті жеңіл еритін гумин қышқылдары бар. Ол белсенді микробиологиялық (балдырлар, бактериялар) әрекетің нәтижесі. Жазда қар мен тоң ерігенде топырақ мол ылғал тартады. Бірақ тәулік бойы күннің сәулелік қуаты мен күшті жел әсерінен топырақ тез кеуіп кетеді-де, полигон бетін жүйелі (көпбұрышты) жарықтар басады. Ылғал құбылымы мен биогеохимиялық процестер нәтижесінде арктикалық топырақтар ортасы сәл қышқыл немесе сәл сілтілік келеді. Топырақтың жұту кешені негіздерге (Са басым) қанған, теңіз жағасындағы аудандар топырағында Mg мен Na мөлшерлері артады. Қысқы мерзімде топырақтың құрғауына және оның бетіне криотекті (тоңдық) тұздар көтерілуіне байланысты, кейбір жерлер сортаң тартады, ал төмендеу-өзен терасаларында тіпті теңіздік сорлар түзіледі. Шпицберген топырағының торфты қабатында ауыр металдар мен стронций шоғырланған.

Тайгалы-орманды зоналарының топырақтары

Тайгалық аймақтың климаты заңды солтүстіктен оңтүстікке қарай өзгереді, яғни радиация балансы артып батыстан шығысқа қарай ызғарлы өседі. Карелия тайгасында орташа жылдық және шілделік температура сәйкес -10-нан +15⁰С-қа ауытқиды, орташа жылдық атмосфералық түсім 500 мм-ге тең. Енисейден әрі шығысқа жылжығанда аймақтың климаты ызғарлана түседі және элементтері сәйкес -30⁰ +7,5⁰С мен 200 мм-ге дейін төмендейді. Аймақтың жазы қоңыр салқын, оң ылғал балансты, яғни ылғал түсімі буланудан асады да, топырақ, кескінінде ылғалдану шайылмалы типті қалыптасқан. Оған таяз жатқан тоңда ықпалын тигізеді. Топырақ құраушы жыстар көбінесе мұзаттық немесе мореналық ысырындыларынан тұрады. Сирек көл мен мұзарттың ауыр салындылары жолақты балшықтар кездеседі. Орал тауына қарай жылжығанда борпыл жыныстар қойтастардан ажырап, құмбалшықтанады.

Аймақтағы басты өсімдік типі – бүрілі орман. Балтық қалқаны территориясындағы басым ағаш түрлері – аққарағай, шығыс жағында – шырша, май қарағай, Оралдан әрі соңғысы көбейіп, балқарағай мен самырсын қосылады. Орталық және шығыс Сібір жерін ашық бүрілі орман басқан, ол: солтүстік аймақшада батпақты бүрілі ормандар, оңтүстік аймақшада биік діңді бүрілі ормандар тараған болып екіге бөлінеді.

Шығыс-Еуропалық солтүстік және орталық тайгасында иллювийлі-қарашірінділі және иллювийлі-темірлі күлгіндер тараған. Шығыс Еуропа тайгасында гидроморфты топырақтар жаралуы батпақтану процесіне байланысты. Батпақты ойпаңдар жағалауында батпақты-шымтезекті, торфты-глейлі топырақтар қалыптасқан. Оларда шымтезек қабаты 30 см-ге жетеді, оның астында көгілдір глейленген жиек жатады.

Күлгін топырақтар айқын құмды және құмайтты жыныстарда дамиды. Топырақ кескіні қалыптасуында минералдық түйірлердің жылжуы байқалмайды, өте майда түйірлер тым аз. Күлгіндік жиекте темір тотығының азайғаны көрінеді де, В жиекте оның мөлшері артқан.

Шымды күлгінді топырақ – Шығыс Еуропалық тегістігіндегі оңтүстік тайгада аралас ормандар мен шабындық шөптесіну өсетін жерде жаралатын топырақ. Күлгін қабатын шым басып, топырақтың құнарлығы арта бастайды. Шымды қабаттың қалыңдығы өскен сайын күлгін қабат бірте-бірте жұқаланады да, күлгінденуі басылады. Соған сәйкес жұқа орташа және қалың шымды, қалыңдығы орташа және өте күлгінді топырақтар құралады. Құнарлығы жоғарысы- қалың шымды аз күлгінді. Топырақ шым қабаты гумуске, қорек заттарына бай, бейтарап орталы жұту сыйымы жоғары, берік, уақ дән түйіртпекті келеді. Одан төмен элювийлі күлгін қабатша керісінше, қышқыл орталы, құнарсыз болады.

Топырақ құралу жағдайлары тайга аймағында, Енисейден шығысқа қарай, күрт өзгереді, климаты ызғарланады. Бұл өлкеде тұтас мәңгі тоң тараған өсімдік жамылғысы да ерекше, топырақ құрайтын жыныстар тас сынықтары мен үгіндісінен тұрады, қабаты жұқа болады. Сондықтан Орталық пен Шығыс Сібірде күлгін процессі айқын басылып, ерекше тайгалық қоңыр тоңды темірлі топырақтар қалыптасқаны дәлелденген. Бірақ оларға жалпы әлпет тән болғандықтан, бір қышқыл қоңыр тайгалық топырақ типіне жатқызады.

Тайгалы-ормандық топырақтарды игеру өте қиын іс, себебі мұнда өсімдік жамылғысы – тұтасқан орман, басым батпақтану мен тоңдану құбылыстары, топырақтың құнарлылығы төмен.

Тайгалы аймақтың Шығыс Еуропа- Батыс Сібір облысының оңтүстік жартысында егіншілік алабы 2-ақ %, ал солтүстікжартысында тіпті, аз (0,1%). Топырақ құнарлығын көтеру жолдары: органика-минералдық тыңайтқыштарды үстеп беру, қышқыл ортаны әк беріп бейтараптау, ауыспалы егіс пен озат агротехнологияны енгізу, микроэлементтер қолдану топырақтың ылғал-жылу тәртібін жақсарту, эрозияға тосқауыл қою, т.б. Картоп өнімі әжептәуір (130%) әсіресе, мол берілген NPK+ торф пен көң компостынан көтерілген.
Батпақты топырақтар

Батпақтану –1) аймақтың физикалық-географиялық жағдайына байланысты артық немесе мөлшерден көп ылғалданудан, атмосфералық судың іркіліп жиналуынан (топырақта су өткізбейтін қабат болса немесе суды бей-берекет пайдаланғаннан), суармалау процесінің бұзылуынан және грунт суы деңгейінің жер бетіне жақын жатуынан ойпаңды жерлердің, топырақтың суға толығымен қанығуы. Батпақтану екі процестен тұрады: алғашқысы шымтезектену (шала шіріген органикалық қалдықтардың жинақталуынан), екіншісі қорыс-қопалануға (топырақтың артық ылғалдануынан оксидсіз қосылыстардың түзілуі) байланысты өтеді де, батпақты топырақтар түзіледі. Топырақтын батпақтануы оның агрономиялық қасиеттерін нашарлатады. Батпақтану ағыстың тартылуына байланысты топырақ пен жер қыртысының мөлшерден тыс ылғалдануынан, жерасты суларының көтерілуінен немесе булану процесінің бәсеңдеуінен пайда болады. Жердің батпақтануы және жердің шымтезекті түріне айналуы деп сараланатын екі түрі болады; 2) геоботаникалық, топырақтық, гидрологиялық және геологиялық зерттеулердің нәтижесіне негізделген батпақ тұралы ғылым саласы.
Жалпақ ормандардың орманды құба топырақтары

Жалпақжапырақты орман құба топырақтары. Калиниград облыстары, оңтүстік Қиыр Шығыс аймағында, Закарпат жазықтықтарында (Уссурийско – Ханкайская және Зецско – Буреинская) жалпақжапырақты орман құба топырақтары тау етегiндегi таралған. Таулы қоңыр орман топрақтары Карпатта, Кавказда, Қырымда, Алтай тауының солтүстік шығыс және Сихоте-Алине де кездеседі.

Қоңыр орман топырақтарының жалпы көлемі 10,1 млн гектарды, шалғындық қара топырақпен қоса Амур прерийi 20 млн гектарды құрайды.

Топырақ түзілуінің табиғи жағдайлары. Батыс аудандардың климаты жылы және ылғалды, жауын- шашын мөлшері жылына 1000 мм және ауада таралуында 350-ден 400-ге дейін, ол топырақтың су шайғышш режимін анықтайды. Кезеңдегі жалпы температура 10 °C -тан жоғары 2000-3000 °C.

Шығыс аудандар ұзақ аязды кезеңді, терең мұзданумен топырақтың баяу еруімен суық муссонды климатпен сипатталады.

Жылдық орташа жауын-шашын мөлшері жаздық муссонды жаңбырлы кезеңмен айқындалған 450-600 мм. Ауада таралуы 430-550 мм. Кезеңдегі жалпы температура 10 °C-тан жоғары 1900-2600 °C.

Топырақ түзілуінің басты породасы элювиалды-делювиальды және аллювиалды қалдықтар болып табылады.

Батыстың өсімдікті жабыны еменді орманымен, шамшатпен, грабпен, талшынмен, аршамен және жақсы дамыған түрлі шөптермен сипатталған. Қиыр Шығыста – қылқанды жалпақ жапырақты еменді ормандар, жөке, қара қайын, амыр барқыты, саян шыршасы, самырсын, қарағайлы аласа ағаштар леспедециясы және жақсы дамыған шөпті жабынды даур родендроны. Құба топырақты ормандар дамыған Таулы Алтай аудандарының шөпті жабыны самырсынды, жапырақты самырсында шөптесін және шөптесін мүкті орманды типтерінен тұрады.

Қиыр Шығыстың өте құрғақ аудандарында, яғни Зея және Бурея өзендерінің террасаларында жалпақ жапырақты ормандар шалғынды дала, дәнді бұршақты түрлі шөптесін өсімдіктермен тал және жаңғақтыққа ауысады. Осында минералды құрамы бойынша қоңыр ұқсас бірақ терең гумусты амур прерийнің өзіндік шалғындық қара топырағы қалыптасады. Олардың ішінде шалғындақ батпақты және батпақты өсімдіктер кездеседі.

Құба орманды топырақтың пайда болуы қоңыр топырақты жерлердің пайда болу процесімен, гумусоакумуляция, балшықтану мен лессиваж болып табылатын жердің басты элементі процестерімен байланысты.

Құба орманды жерлердегі гумусоакумуляция процесі қылқан жапырақты орман жағдайларында және су режиміндегі шайғыш типті түрде өтетін заттардың азотты кальциге бай биологиялық айналыммен байланысты.

Құба топырақтың пайда болуына заттардың шайылуы және олардың жабындағы және гумустық көкжиектегі биологиялық аккумуляциясы. Жерге түскенде күлді элементтердің көп бөлігі, сонымен қатар кальций тұздары қайтып келеді. Органикалық қалдықтардың шіруі темірмен комплексті байланыс түзетін, қоңыр гуминді қышқылдар түзетін және фульвоқышқылдарды бейтараптайтын негіздерге бай ортада жүреді. Бұл заттар қоңыр орманды жерлердің кескінің өзіне тән қоңыр түске бояп отырып, маңызды тереңдікке енеді. Топырақ құрылымының жарты бөлігі жер кескінінің шегінен шығарылады.

Құба орманды топырақты айқындайтын басқа да процестің бірі – ол кескіннің барлық қалыңдығының балшықтануы.

Балшықтану – бұл топырақтағы екінші глина қабатының биохимиялық және химиялық агенттердің ықпалынан орын алуы сияқты, екінші синтездеу процесі органикалық қалдықтары өнімдерінің минералдануының нәтижесінде пайда болатын процесс.

Балшықтануға ұзақ кезеңмен қалыпты температура жағдайында кескіннің жетерлікті ылғалдануы және микроорганизімдердің тіршілігінің белсенді қатысуымен заттардың биологиялық айналымының интенсивті өту процестері.

Балшықтануда топырақ органикалық қалдықтарының өнімдерінің минералдануынан кескінінде тұнба және темір, алюминий, марганец, фосфор, магний, кальций және басқа да элементтер. Үгілу және топырақ пайда болу процесстері кезінде қоңыр топырақтардағы ормандарда пайда болған қозғалғыш темір формалары биологиялық айналымға, гумус жинауға қатысады, топырақ массасын жүйелеумен басқа да процестерге қатысады.

Құба орман топырағының генезисінде лессиваж процессі маңызды болып табылады, яғни балшықты бөлшектердің химиялық құрамының еш өзгеріссіз топырақтың жоғарғы көкжиегінен төменгіге ауысуы.

Құба орманды топырақтың кескінінің құрылысы әлсіз диференциациямен сипатталады. Орман жамылғысының астынан 5-20 (30) см қуатты қарашірікті аккумулятивті көкжиекке (А) бөлінеді, қошқыл қоңырдан қара қоңырға дейін, болбыр, түйірлі құрылымды, батпақты-иллювиалды көкжиекке ақырын ауысып отырады, 25-50 см қоңырдан қошқыл қоңырға дейін, түйіртпектес түйірленген түрден жиі шағылды, топырақтың пайда болу түріне ауысады.

Классификациясы. Құба орманды топырақ типтерін: кәдімгі қоңыр орманды, қоңыр орманды күлденген топырақ, қоңыр орманды глейлі топырақ және қоңыр орманды күлденген глейлі топырақ, сондай-ақ түрлі климаттық жағдайларда қалыптасқан өзіндік фациалды үлгі асты: жылы қоңыр орманды, қалыпты, суық, тоңғақтық, терең тоңғақтық типтестерге бөледі.

Құба орманды күлденген топырақ типтестердің күлденген А2 көкжиегімен генетикалық көкжиекте морфологиялық анықталған кескіннің дифференциациясы. Қоңыр орманды глейлі топырақ кескініне боз және қызғылт қоңыр дақтар мен темір мерганецті конкрециялар тән.

Типтестердің шегінде жынысты топыраққұрушы тұқымдардың белгілеріне (қалдықты-карбонатты, қызғылт, тасты) немесе сал үдеріс ерекшеліктеріне (екіншілей-шымды, үстірт глейлі және терең глейлі) қарай ажыратады.

Құба орманды топырақ түрлерін гумус құрамына гумусты А горизонтының қуатына байланысты бөледі: көпгумусты >8%, ортагумусты 3-8, азгумусты < 3%, қуатты – А горизонты > 30 см, ортақуатты- A 20-30, азқуатты – А > 20 см.

Құрамы мен қасиеттері. Типті құба орман топырағына механикалық элементтерінің фракциясының кескін бойынша біркелкі реттелуі тән. Ауыспалы иллювилды текстуралы көкжиекте (Вt) тұнба құрамы жоғарылайды, ол лессиваждын байқалуы мен балшықтану процессін анықтайды.

Құба орманды күлді топырақтың кескініндегі жоғарғы көкжиектен төменгі көкжиекке қарай тұңба түйіршіктердің санының көбеюі күлдену процессінің айқындалуымен байланысты. Тұнба құрамына каолинитті және монтмориллонитті минералдары, сондай-ақ гидрослюдалар, аморфты заттар мен жартылай оксидті минерал (гетит, гиббсит) топтары кіреді.

Құба орманды топырақтың кескіні бойынша үйіңді құрамы өзгермейді.

Құба орманды топырақтың типтестері қасиеттеріне қарай: гумустылығына, pH, топыраққұрылу процессінің бағытына қарай, сыйымдылық дәрежесіне байланысты өзгешелеу.

Бедердің жағымды жағдайларында қоңыр орманды топырақтар жоғары өнімді алқапқа айналады. Олар көбіне егістік дақылдарға, көпжылдық жеміс-жидектілерге жарамды. Жыртылған қоңыр орманды топырақтарда гумустың жылдам минерализациялануы, олардың негіздермен қанықтылығы төмен болғандықтан өнімділікті жоғарылату үшін ауысымды әктеуді, органикалық және минералды тыңайтқыштарды топыраққа енгізуді қажет етеді. Жалпы бұл– тиімді өнімділікті сақтаудағы шараларды аз мөлшерде жүргізетін көпмақсатта пайдаланатын топырақтар.

Орманды территорияларда орманның сұр топырағы, ал ормансыз жерлерде шалғынды қара топырақ пен сілтісізденген қалың қабатты қара топырақ таралған.

Ауа райы орманды зонадан жылылау, ал далалы зонадан салқындау. Зонаның батыс бөлігі жылырақ және жауын-шашын молырақ, ал шығысқа қарай күн суыта түсіп, ылғал мөлшері азаяды.

Емен өскен жердегі сұр топырақ мынадай болады:

ТМД елдеріндегі суббореалдық белдеудің жылылау әрі ылғалы молырақ мұхит секторларына жақын орналасқан Батыс Еуропа мен Қиыр Шығыстың кең жапырақты ормандары түбінде орманның құба (бурые) топырақтары түзіледі. Батыста бұл Карпат тауларының етектері, Калининград облысының жерлерін, Беларусь пен Литва мемлекеттерінің батыс бөліктерін, шығыста теңіз жағалау өлкесінің таулары арасындағы ойпаттарын, Хабаров өлкесінің және Амур облысының оңтүстіктерін қамтиды. Бұл топырақтардың жалпы көлемі 20 млн гектардай жерді алып жатыр. Ал таулы құба топырақтар Кавказда, Қырымда, Карпат пен Сихот-Алин тау белдеулерінде орын алған.

Бұл зонаның топырақтарында қоректік заттар мол, физикалық қасиеттері қолайлы, құнарлы келеді. Орманның сұр топырағының құрамындағы қара шіріндінің мөлшері 2-6%, ал шалғынды қара топырақтарда қара шірік 10%.

Бұл зона егістік үшін жақсы игерілген. Игерілу жөнінде қара топырақты зонадан кейінгі орынды алады. Зонаның 40% астамы жыртылған жерлер. Негізінен бидай егіледі. Зонаның көп жерін орман алып жатыр. Зонаның негізгі жерлері Ресей мен Украинаға тиесілі. Қазақстанның ең шеткі терістігінде бұл зонаның бір азғантай бөлігі кездеседі.

Қара топырақты шалғынды-дала зонасының оңтүстігіне қарай ауа райы құрғақтай бастайды. Бұл алқаптардың ауа райы жылы. Ауадан түсетін ылғалдан булану мөлшері де мол. Ылғал мөлшері жылына 200-300 мм-дей. Осыған орай, өсетін өсімдіктер де өзгереді. Қалың өсетін бозды-бетегелі даланың орнын сирегірек өсетін бетегелі-жусанды құрғақ дала басады. Осының әсерінен өсімдіктердің топыраққа түсетін қалдықтары да азайып, қара шірінді мөлшері кемиді, қара топырақтың түсі қара қоңырға өзгереді.

Құрғақ даланың зоналық топырағы – қара-қоңыр. Жалпы көлемі 107 млн гектар, яғни ТМД елдерінің 4,8%-ын алып жатыр. Негізгі көлемі Қазақстан территориясында.

Қара шірінді мөлшері бұл топырақтарда 2%-4% арасында. Қара қоңыр топырақтың морфологиялық құрылысы төмендегідей:

А – 0-20 см, қара қоңыр түсті, нығыздалған, 35-45 см-ден әк кездеседі.

ВС – 50 см-ден төмен ашық ақшыл, көптеген әк қосылыстары бар.

С – 100-120 см-ден гипстелген аналық тау жынысы қабаттары кездеседі.

Бұл зонаның өзі де терістіктен оңтүстікке қарай жылжыған сайын бірнеше зонашаға бөлінеді. Зонаның ең солтүстік бөлігінде күңгірт қара-қоңыр топырақ, орталығында жай қара-қоңыр топырақ, ал оңтүстігінде ашық қара-қоңыр топырақтар кездеседі. Ең терістігіндегі зонаша құрғақтау дала саналса, ортасындағы зонаша – нағыз құрғақ дала, ал зонаның оңтүстік шеткі бөлігі жартылай шөл (шөл дала) зонашасының үлесіне тиеді. Бұл топырақтарды пайдалануды Қазақстан мысалында қарастырамыз.

Ауа райының құрғақтығынан зонаның басым бөлігін жайылым алып жатыр. Зонада сортаң және сорланған топырақтар мол. Дегенмен, күңгірт қара қоңыр, жай қара қоңыр топырақтар зонашаларының кейбір аймақтарында жыртылған жер көлемі бұл зонашалардың 20-30%-ға жуығы құрайды.
Сорланған топырақтар

Сор топырақ, орманды дала, дала, шөлейт және шөлді аймақтардағы құрғақ климат жағдайында топырақтың тұздануы нәтижесінде қалыптасады. Құрамында суға тез еритін тұздар көлемі 1%-дан артық болады. Сор топырақ 2 типке бөлінеді: автоморфтық сор топырақ жер бетіне ежелгі тұзданған жыныстардың шығуынан қалыптасады, құрамында тез еритін тұздардың көлемі 0,5-1%-ды құрайды (сульфаттар, хлоридтер), гидроморфтық сор топырақ минералданған топырақ – жер қыртысы суларының жер бетіне жақын орналасуы, олардағы тұздардың булануы барысында жоғарғы горизонтта 6-8%, одан да көп мөлшерде тұздардың жиналуы жағдайында дамиды. Қолдан суарған кезде жерасты ағысы жоқ немесе ағысы өте нашар жерлерде көп ұзамай жерасты ыза сулары пайда болып, олардың деңгейі жоғары көтеріліп, бетіне жақындап, буланып, топырақ бетінде мол тұздар қалдырады. Бұл жағдайды топырақтың екінші сорлануы, яғни жерді суарумен байланысты сорлану деп атайды. Құрамында тұзы мол сор топырақ немесе тұзы аздау сорланған топырақтар онда өсетін өсімдіктер үшін өте зиянды. Сор топырақта тұздардың деңгейі жоғары болса, өсімдіктер өнімі соғұрлым төмен болады. Сондықтан суармалы егіншілік жағдайында топырақтың сорлануымен күресу – басты мәселелердің бірі. Жерасты ағысы нашар алқаптарда сорланған топырақтарды тұщы сумен шайып, ыза суларды қолдан қазылған кәрізді-коллекторлы жүйелер арқылы басқа жаққа ағызу қажет. Жалпы сор топырақ өзінше белдем түзбейтін, белдемаралық топырақтарға жатады. Сор топырақтарды қолдан жақсартпайынша, оларды ауыл шаруашылына пайдалану тиімсіз. Орталық Африкада, Австралияда, Солтүстік Америкада, Каспий жағалауларындағы ойпаттарда, Солтүстік Қырымда, Орталық Азияда, Қазақстанда таралған.
Шөл зонасының топырақтары

Терістік суық шөлді зонаның топырақтары. ТМД елдерінің оңтүстігінде түсетін ылғал мөлшері өте аз, сондықтан да мұнда биологиялық тіршілігі шамалы дамыған шөлді зона кездеседі.

Шөлді зона ТМД елдерінің барлық жер көлемінің 9-10%-ға жуығын алып жатыр, көлемі 220 млн гектардан асады, оның басым көпшілігі Қазақстан мен Орта Азия республикаларында, шамалы бөлігі Каспий жағалауының терістік батысындағы Астрахань облысының территорияларында.

Бұл зонаға күн сәулесі мол түседі, вегетациялық уақыт, ұзақ қоректік минералдық заттар жеткілікті, ал жеткіліксізі – тек ылғал мен органикалық заттар. Ауадан түсетін ылғалдың жылдық мөлшері 80-120 мм, ал жерден булану мүмкіндігі бұдан 10-15 есе артық. Бұл өсімдіктердің қалыпты өсуіне жеткіліксіз: Мұнда шөлге бейімделген кейбір сирек өсетін бұта, сор шөптер шығады, ал кейбір жерлерде ол да жоқ.

Топырағында қара шірінді өте аз (0,5-1,5%) болғандықтан, оның түсі ақшыл, бозғылт болып келеді. Зонаның терістік бөлігінде негізінен жусанды шөптер өсіп, онда құба (бурые) топырақ, ал зонаның оңтүстік бөлігінде жусанды-соршөптер басым, мұнда сұр құба (серобурые) топырақ түзілген.

Бұл аймақтағы топырақтарда сулану аз, булану көп болғандықтан, топырақ құрамында карбонаттар, гипстер, суға тез еритін басқа да тұздар мол.

Шөлдің көп жерлері жайылымды жерлер. Бұл аймақтарда өсуге жайылымдық сор шөптер бейімделген. Мұнда түйе, қой шаруашылығы, әсіресе, қаракөл тұқымын өсіру жақсы жолға қойылған. Бұл зонада тақыр мен құм басып жатқан жерлер де жеткілікті. Бұл зонаның жерін пайдалану жөнінде төменде толығырақ айтылады.

Бұл топырақтар ТМД елдерінде негізінен Орта Азия республикалары мен Оңтүстік Қазақстан облыстарының тау етектері мен тау баурайларында орын алған. Бұл топырақтардың аздаған көлемі Әзербайжан республикасындағы таулар аралығы мен етектеріндегі Кура-Аракс ойпатында кездеседі. Субтропикалық белдеуге жатқызылу себебі бұл топырақтар зонасында жаз ыссы әрі ұзақ болумен қатар, қысы да суық емес. Тіпті, Орта Азия мен Әзербайжанда қыстың өзі жылы. Зонаның көлемі 32 млн гектар, яғни ТМД елдерінің 1,5%-ы. Бұл зонаның терістікке қарай орналасқан шөл зонасының ерекшелігі ерте көктемде ылғалдың мол түсуі. Сондықтан ылғалдың басым мөлшері ауаға буланбай жерге жақсы сіңеді.

Топырақ көбіне таулы алқаптарда орын алатындықтан, табиғаттың, оның ішінде топырақтың биіктік белдеулігі (зонасының) ең төменгі сатысы болып табылады. Сұр топырақтардың құрамын алғаш зерттеп, оған осы терминді қолданған орыстың дарынды топырақ зерттеушісі С. С. Неуструев (1910). Ол 1908–1914 жылдары патшалық Ресейдің халықты жаңа жерлерге қоныстандыру басқармасында қызмет істеп жүрген кездерінде Шымкент қаласының төңірегінде осы топырақ типін анықтаған.

Орта Азияның сұр топырақтарын жан-жақты терең зерттеген профессор А. Н. Розанов (1951).

Табиғи жағдайда ерте көктемгі ылғалды жақсы пайдалануға бейім, тез пісіп жетілетін өсімдіктер (эфемерлер) қалың бітік өседі. Топырақтағы гумус: мөлшері 1,5-3,0% шейін болады. Әдетте, сұр топырақтар типі, үш зонашаға бөлінеді: күнгірт, кәдімгі және ашық сұр топырақтар. Неғұрлым тауға жақынырақ болған сайын онда жауын-шашын да молырақ түсіп, өсімдіктер қалыңырақ өседі, бұл зонашада күңгірт сұр топырақтар түзілуін қамтамасыз етеді. Таудан алыстаған сайын жауын-шашын мөлшері кеміп, оның шөл зонасына өту шекарасындағы зонашада ашық сұр топырақтар түзіледі. Ескеретін жай, барлық тау етектерінде осы айтылған топырақ зонашалары түгел кездесіп, бірін-бірі ауыстыра бермейді. Кейбір зонашалар аймақтың табиғи жағдайларына, ең бастысы таулардың көлемі мен биіктеріне, т.б. байланысты түсіп қалады.

Сұр топырақтар жербеті және жерасты ағындарымен жақсы қамтамасыз етілгендіктен, олардың құрамында зиянды тез ерігіш тұздар болмайды.

Әдетте, сұр топырақтар пішіні төмендегідей:

А 0-15-20 см шымды-қара шірінді қабат. Көктемгі жауын әжептәуір мол болғандықтан, эфемер шөптер қалың өсіп, топырақ бетінде 0-5-7 см шымды қабат түзеді. Қабат биігірек жатса, күңгірт сұр, ал таудың ең алысырақ шетінде орналасса, ашық сұр түсті келеді. Механикалық құрамы шаңды-сазды. Құрылымы бос. Шөптері жақсы тамырланған.

В 20-60 см иллювиалды-карбонатты, түсі ашық сұр, көбіне, карбонатты қосылыстар кездеседі, құрылымы бос. Механикалық құрамы шаңды-сазды. Өсімдіктері шамалы тамырланған.

ВС 60-80 см сары түсті, шаңды-сазды. Құрылымы бос, карбонаттармен қатар гипс те кездеседі.

Ауыспалы-ылғалды құрғак-шөпті-орманды және субтропикалық саванналы облыстардың топырақтары.

Бұл алқаптардын зоналық топырақтары қоңыр және сұр-қоңыр түсті. ТМД елдеріндс бұл топырақтар негізінен таулы аудандардың құрғақ шөпті-орманды жәнс сирек орманды жерлерінде кездеседі. Бұл зонаға негізінен Жерорта теңізі аймағына тән климат, яғни ылғалды, жылы қыс, құрғақ, жазы ыстық, ал қар жамылғысы өте аз немесе тіпті, жоқ. Сонымен қысы мен жазының гидротермикалык режимдері әрқалай. Қысы ылғалды әрі жылы мерзімде алғашқы минералдар белсеңді түрде үгіліп, балшықты гидрослюдалы монтмориллонитті-илитті құрамды екінші минералдар түзіледі.

Жалпы қоңыр (қызыл қоңыр) топырақтардың морфологиялық пішіні төмендегідей:

А – 0-35 (50) см қара шірінді қабаты, түсі қоңыр, кесекті-капролитті құрылым. төмендеген сайын кесекті-жаңғақты құрылымға ауысады, механикалық құрамы төмендеген сайын ауырлана бастайды.

В₁ – 40-80 см қатты балшықтанған, кальцийде қаныққан, түсі ашық қоныр немесе тіпті, қызыл қоныр, құрылымы кесекті-жаңғақты.

Балшықтанған, карбонаттар шоғырланған қабатта түсі ашық, қоңыр-құба, тығыз, құрылымы жаңғақты, карбонатты жаңа түзілістердің қосындылары бар.

С – 100-120 см сары түсті, механикалық құрамы жеңілденеді, карбонаты да азаяды. Балшықтану процесі сұр қоңыр топырақтарда ылғалдың азаюына байланысты тежеледі.

Жалпы қоңыр және сұр қоңыр топырақтар – табиғи күйінде құнарлы топырақтар. Олар тез пісетін. Азықтық, әсіресе, жемісті дақылдар үшін егіншіліке кең пайдаланылады. Ал жазда құрғақшылықта қосымша суарған жағдайда бұл топырақта егілетін дақылдар өнімі арта түседі. Онда мақта, жүзімдіктер, бау-бақша, темекі, көкөністер, т.б. дақылдар өсіп, жақсы өнімдер береді. Тіпті, Өзбекстанның Бостандық ауданының қоңыр топырақты тау беткейлерінде жабайы жемісті ағаштар, оның ішінде қымбатты жаңғақ ағаштары өсіп, жемістер береді.

Күннің жылылығы мен жауын-шашынның мол түсуінен тау жыныстары мейлінше үгіліп, балшықтанып суға қатты шайылған. Мұндағы тастар да «шіріп» кеткен секілді. Тіпті, қатты дауалы тау жыныстарын пышақпен кесуге болады. Жыныстардың құрамында фосфор, күкірт, кальций, магний , калий. натрий толық, ал кремний тотығы біршама шайылып кеткен топырақ қабатында темір, алюминий, марганец тотықтары мол, олар бүкіл топырақ – тау жыныстарының 50-70% түзеді. Осылар топырақтарға ашық қызғылт түс беретіндіктен, оны қызыл топырақ немесе латериттер деп атайды.

Бұл топырақтар пішіндері төмендегідей:

А₁ – 0-2 см ағаштар жапырақтарынын қалдықтары.

А – 2-25 (35) см сұр қоңыр, төмендеген сайын қызара бастайды, құрылымы кесекті-жаңғақты, өсімдіктер тамырлары мол.

В – 80-100 см өзгертілген құба қызыл түсті қабат, тереңдеген сайын түсі ашық қызылға ауысады, қабатта темір конкрециялары кездеседі, механикалық құрамдары ауыр балшықты, қатты үгілген.

Топырақ ортасының реакциясы қышқыл, рН 4-5,5. Топырақтағы басты негіздер шайылып кеткендіктен, топырақтардын сіңіру көлемі шамалы. 100 г топыраққа не бары 12-15 мг экв.

Сіңірілген негіздер құрамында Аl – 60-80% орын алса, қалғаны сутегі (Н) үлесіне тиеді. Екеуі қосылып, сіңірілген негіздердің 85-90%-ын түзеді. Өсімдік қалдықтары тез шіритіндіктен, пайда болған қарашірік топырақ құрамындағы темірмен қосылып, берік қосылыс құрайды да жауынға шайылмай, топырақта ұсталынып қалады, сондықтан да қарашірік мөлшері бұл топырақтарда едәуір (7-8%), бірақ тереңдеген сайын кеми түседі. Алайда, оның құнарлылығы жақсы. Қарашірінді құрамында фульво қышқылы басым. Сондықтан мұны фульватты-темірлі топырақ деп те атайды. Бұл аймақ бұрынғы КСРО-ның негізгі субтропикалық дақылдар (шай, лимон, апельсин, мандарин) өсірілетін бірден-бір ауданы.