Дәріс 3. Топырақтың морфологиялық көреткіштеріне экологиялық факторлардың әсері

Топырақтың морфологиясы деп оның сыртқы белгілерінің жиынтығын атайды.

Табиғи жағдайларға байланысты топырақ жаратылу процестері әртүрлі жылдамдықпен жүреді де, оның сыртқы белгілерінің жетілуі де әртүрлі келеді.

Топырақтың сыртқы белгілерін зерттеу далалық және зертханалық әдістермен жүргізіледі. Топырақтың органо-минералдық құрамы оның сыртқы белгілерін құрайды. Мысалы, топырақ гумусының (қарашірігінің) мөлшеріне және құрамына қарай топырақ түсі мойыл қара түстен (егер қара шірінді 6%-дан асса және гумин қышқылымен гумин көп болса) ақшыл сұр түске дейін (қара шірінді 1,5-2 % және фульвоқышқылдар көп болса) өзгереді. Сол сияқты топырақтың гранулометриялық құрамы, сіңген катиондардың арақатынасы, әртүрлі химиялық қосындылардың болуы топырақ морфологиясын жасайды. Топырақтың құрамы, осыған орай оның физикалық, химиялық ерекшеліктері топырақ түзуші (аналық) жыныстың минералдық құрамына және топырақ түзілу процесінде жасалған қасиеттеріне байланысты болады. Сонымен, топырақ морфологиясы оның түзілу процесі және агрономиялық құндылығы жөнінде ұғым бере алады.

Далалық әдісте топырақ кесіндісін (көлденең қимасын) шұңқыр қазу арқылы жасайды. Топырақтың морфологиясын білу үшін оның құрылысын (қабатын және олардың қалыңдығын), бояуын (түсін), құрылымын, әртүрлі қосындыларды, жаңа түзінділерді анықтайды. Сондай-ақ, топырақтың грануметриялық құрамын, топырақ түзуші жыныстың сипатын, ылғалдылығын, органикалық заттың және өсімдіктер тамырларының таралуын, тұз қышқылынан (HCl) қайнау тереңдіктерін, ыза суларының жер бетінен қашықтығын, судың дәмін (тұщы, кермек, ащы, т.б.) анықтайды.

Зертханалық әдісте бұл анықтаулар топырақ құрылысын бұзбай жәшікпен алынған үлгілерде, монолиттерде жүргізіледі.

Топырақ түзілуі құбылыстарының әсерінен тау жынысынан пайда болған топырақта оған тән құрылыс, пішін, ерекше белгілер, қасиеттер мен жаңа қосылыстар пайда болады. Сөйтіп топырақ тау жынысынан өзінің қүнарлылығымен ғана емес, құрылысымен және сыртқы морфологиялық белгілермен ерекшеленеді. Осы морфологиялық белгілер арқылы топырақ түрлері бір-бірінен ажыратылады, топырақ түрлерге жіктеліп, оларға атау беріледі. Басты морфологиялық белгілерге топырақтың құрылысы, топырақтың және оның қабаттарының қалыңдығы, түсі, құрылымы жайласуы, механикалық құрамы, жаңа жарандылар мен кіріспелер жатады. Далалық жағдайда топырақтың морфологиялық белгілерін зерттегенде тік қазылған шұңқырлар пайдаланылады. Бұл әдісті алғаш рет топырақтанудың ғылыми негізін салушы В. В. Докучаев қолданды. Осы әдіс іс жүзінде топырақты далалық жағдайда зерттеуде осы күнге дейін қолданылып келеді. Топырақтың құрылысы – оның тік кескінінде кезектесіп орналасқан әртүрлі қабаттары. Бұл қабаттар бір-бірінен түсімен, құрылымымен, тығыздылығымен, химиялық құрамымен, кейде механикалық құрамымен ерекшеленеді. Топырақтың құрылысы пайда болып, қабаттардың ерекшеленуі топырақ түзілу процесінің және топырақты өндірісте пайдаланудың ықпалынан болады. Топырақтың тік кескінінде бірнеше қабаттар кездеседі. Осы қабаттарға атау қойылып, әріппен (индекс) белгіленеді. Әдетте, топырақтың:

А – қарашірінді жиналған қабат;

В – иллювиальді немесе аралық қабат;

G – глей;

C – аналық тау жынысы;

Д – астыңғы тау жынысы;

E – элювиальды қабат;

AЕ – қарашірінді элювиальды қабаты;

О – орман төсеніші;

T – шымтезек сияқты генетикалық қабаттары ажыратылады.

O – (ескіше Ао немесе Ад)–органогенді қабат, орман ішінде түскен, құраған жапырақтардан, ал далалық аймақта шөптесін өсімдіктерінің қалдықтарынан құралған, тың жерде болатын топырактың ең үстінгі қабаты.

A – қарашірінді және қоректік заттар жиналатын топырақтың жоғарғы жағында қалыптасқан қабат. Минералды заттардың бұзылуы мен сілтісізденуі байқалмайды. Түсі басқа қабаттарға қарағанда, күңгірт келеді.

АЕ – қаршірінді элювиальды қабатта қарашірінді жиналуымен қатар, минералдардың бұзылуы және ыдыраған заттардың төменгі қабаттарға шайылып жылжуы байқалады.

Е – (ескіше Аг) – элювиальды қабатта топырақ түзілу процесі кезінде бірқатар заттар төменгі қабатқа немесе топырақ кескіні астына шашылады. Сондықтан қабатта балшықты минералдар азайып кремний негізді заттар көбейеді.

В – иллювиальды немесе аралық қабатта жоғарғы қабаттан шайылған заттар, кей жағдайда жерасты сулары арқылы келген заттар жиналады. Топырақ кескінімен жылжушы заттарға байланысты иллювиальды қабат әртүрлі қосындылармен, мысалы: қарашіріндімен (Вһ), карбонаттармен (Вк), темір қосындыларымен (Вте) батылуы мүмкін. Егер топырақта мұндай заттардың жылжуы байқалмаса онда В қабатын аралық қабат, яғни қаршірінді қабаттан аналық тау жынысы қабатына алмасу қабаты деп атайды. С – аналык тау жынысы, топырақ түзілу процесінің әсері тимеген немесе оның сәл әсері болған тау жынысы қабаты. Топырақты қабаттарға бөлгенде олардың бір қабаттан екінші қабатқа алмасуы сипатына көңіл аударады. С. А. Захаровтың анықтауынша үш құрылым типі бар:

1) куб тәріздес – құрылым бөлшектері бір-біріне перпендикуляр үш ось бойы бірқалыпты қалыптасқан;

2) призма тәріздес – бөлшектердің даму баллы негізінен тік ось бойы қалыптасқан;

3) тақта тәріздес – бөлшектер негізінен көлденең жазықтық екі ось бөлшекпен қалыптасқан. Топырақтың құрылымының түрлерге жіктелінуі 1-кестеде келтірілген. Топырақтың құрылымының типіне және одан қабаттыға байланысты өзгереді. Мысалы, қара топырақтың үстіңгі қарашірінді жиналған қабатында дәнді түйіршікті кұрылым, ал кейбір топырақтың иллювиальді қабатында бағаналы немесе призмалы құрылым кездеседі.

Топырақтың жайласуы – оның тығыздығы мен кеуекшілігінің сырт көрінісі. Ол топырақтың механикалық құрамына, құрылымына, топырақ фауна әрекетіне және өсімдіктердің тамыр жүйесінің дамуына байланысты қалыптасады. Тығыздылық дәрежесіне қарай топырақ өте тығыздалған, тығыздалған, қопсынды, бытыраңқы болып жіктеледі. Өте тығыз топырақты күрекпен қазу қиынға түседі, сондықтан қайла қолдану қажет.
Топырақ пішінінің құрылымы

Түсiнiгi және маңызы. Топырақ құрылымы деп оның ұсақ бөлшектер мен микроагрегаттардан органикалық және минералдық колоидтар арқылы желiмделiнiп, бiрiккен түйiршiктерiн атайды. Топырақтың түйiршiктерге бөліну қабiлетiн оның құрылымдылығы дейдi. Топырақтың құрылымы – оның құрылысын, су-ауа, жылу, физикалық-механикалық және технологиялық қасиеттерiн анықтайтын ең маңызды шарттарының бiрi.

Топырақтың құрылымы деп оның әртүрлі пішінді үлкенді-кішілі түйіртпекті агрегаттарға бөліну қасиетін айтады. Топырақ құрылымы ірі кесекті, кесек дәнді, үлкен-кіші жаңғақты, призмалы, т.б. түрлерге бөлінеді. Олар бір-бірімен жабысқан механикалық элементтермен: құм, шаң, балшықпен қосарласа жүреді. Әрбір құрылымдық агрегат біріккен органикалық және минералды бөліктерден тұрады. Жалпы топырақ құрылымының пайда болуы – күрделі биохимиялық және физикалық-химиялық процесс. Көп жағдайда аралас құрылымды топырақтар кездеседі.

Топырақтың құрамында 0,5 мм-лік микроагрегаттардан бастап, одан әлденеше есе үлкен макроагрегаттар бар. Агрегаттарының көлемі 1 мм-ден 10 мм-ге дейінгі топырақ – бағалы, құнарлы. Өйткені мұндай топырақ ылғалды үнемді жұмсайды, ысырап етпейді, яғни оның бөлшектерінің сіңіру құрамында кальцийдің катионы болады. Ал су ұстамайтын топырақтың құрамында басқа катиоңдар кездеседі.

Топырақтың тығыздылығы – оның борпылдақ қуысты немесе тығыз болу қасиеті, бұл көрсеткіш топырақтың тығыздығы мен жұмсақтығын және құрылым бөліктерінің арасындағы қуыстар дәрежесін білдіреді. Топырақ қуыстары ауа мен судың, жылудың жылжуына ықпал етеді.

Топырақтың тығыздылығы топырақтың құрылымына, механикалық құрамына, органикалық және минералдық бөлшектердің мөлшеріне байланысты.
Тығыздықтың деңгейіне қарай топырақ мынадай түрлерге бөлінеді:

1. 
   Өте тығыз, біртұтас топырақ. Мұндай топырақ сортаң және карбонатты жерлерде кездеседі. Ауа мен суды өткізбейді, механикалық құрамы ауыр әрі өзі құрғақ болады. Агрономиялық тұрғыдан бұл топырақ жыртуға жарамайды.
   

1. 
   Тығыз топырақ жердің жыртылған қабатынан төмен орналасқан. Сортаңдау және механикалық құрамы ауыр балшықты жерлерде топырақ тығыз болады. Агротехникалық шаралар қолданылған жағдайда мұндай топырақты ауылшаруашылығына пайдалануға болады.
   

2. 
   Тығыздау топырақ жердің иллювиальды қабатында кездеседі. Мұндай топыраққа күректі күш жұмсамай-ақ батыруға болады.
   
3. 
   Борпылдақ топырақ үстіңгі қабатта болады. Өйткені мұнда органикалық заттардың мол болуына байланысты құрылымы түйіртпекті, арасынан ауа, су өтетін кеуектер көп болады. Сондықтан мұндай құнарлы топырақта мәдени өсімдіктер жақсы өседі.
   
4. 
   Бос жылжымалы топырақ құмдақ және құмды жерлерде болады. Ауыл шаруашылығына пайдалану үшін арнайы агротехникалық шараларды қолдануды қажет етеді.
   

Топырақ құрылымы ірі кесекті, кесек дәнді, үлкен-кіші жаңғақты, призмалы, т.б. түрлерге бөлінеді (16-сурет). Олар бір-бірімен жабысқан механикалық элементерімен: құм, шаң, балшықпен қосарласа жүреді. Әрбір құрылымдық агрегат біріккен органикалық және минералды бөліктерден тұрады.

Ал су ұстамайтын топырақтың құрамында басқа катиондар кездеседі.

Топырақ бөлшектерінің құрылымы:

1 Құрылымы жоқ, шаң-тозаңды, борпылдақ;

2 Құрылымы ұсақ түйіршіктері, оқ дәрісіндей, мөлшері 0,5-1 мм;

3 Дәнді түйіршіктері, диаметрі 1-5 мм;

4 Жаңғақатты құрылым, 5-10 мм;

5 Майда кесекті құрылым, топырақ бөлшектерінің көлемі бірнеше см-ге жетеді.

Топырақтың пайда болу процесінде өзіне тән құрылымның бірі – топырақ пішіні түзіледі, яғни топырақтың морфологиясы қалыптасады. Осы морфологиялық көрсеткіштер арқылы топырақтар бір – бірінен және өзі түзілген тау жыныстарынан ажыратылады. Морфологиялық құрылымды жалпы топырақтан шатастырмау керек. Морфологиялық құрылым – топырақтың сыртқы пішіні.

Топырақтың морфологиялық құрылымын зерттеу үшін далалық жағдайда тік қазылған шұңқырларды пайдаланады. Бұл әдісті алғаш рет В. В. Докучаев қолданған, осы күнге дейін бұл топырақтануда негізгі әдіс болып қалды. Шұңқырды қазып, бір бетін тегістеп, оған күн сәулесін түсіріп қараған кезде, топырақтың бірнеше қабаттарға бөлінгені байқалады. Топырақтың әр қабаты өзіне тән сыртқы пішінмен сипатталады. Осы қабаттардың түріне қарап, топырақтың түзілу процесі туралы көп мәліметтер айтуға болады. Әртүрлі топырақ типтері де осылай бір-бірімен ажыратылады.

Топырақтың құрамы:

1.Су;

3. Минералды тұздар(азот,фосфор,калии);

4. Қарашірік (өсімдік пен жан-жануардың шіріндісі, органикалық заттар);

5.Саз;

Майда ұнтақталған тау жыныстары мен олардың топырақтағы минералды бөліктерінің өзінің пайда болу жағынан екі топқа бөлінеді: Алғашқы – магматикалық және метаморфикалық аса қатты үгілмеген минералдар. Екіншісі –жердің үгілу немесе топырақ қабаттарында алғашқы минералдардың көп жылдық үзіліссіз үгілуінің нәтижесінде, үгілудің соңғы аса майда ұнтақталған өнімдері түзілген биіктіктен ормандық белдеу басталады, онда самырсын, майқарағай, шырша, балқарағай және қайыңдар кездеседі.

1. Қара шірінді заттары. Олар топыраққа қара немесе қара қоңыр түс береді.

2. Темір марганец тотықтары. Сары, қызыл, сия түстер береді.

3. Кремний қосылыстары, әк, каолинит, алюминий гидроксиді және суға ерігіш тұздар (Хлоридтер және сульфаттар). Олардың түстері-ақ келеді.

4. Темірдің шала тотығы. Ол көкшіл, сұр сия түсті келеді.

Үш бұрыш ақ, қара, қызыл түстер, ал олардың араларында осы үш негізгі түстердің азды – көптігіне байланысты неше түрлі түстер болады. Топырақтың түсін анық бір түспен айту қиын, сондықтан негізгі түске анықтама қосылады. Оның басым түсі соңына қойылады. Мысалы, қара қоңыр, сары құба, ашық сары деген сияқты.

Топырақтың түсінің практикалық маңызы үлкен. Топырақ қабатының қалың қара түсті болуы қара шірінді молдығын көрсетеді. Көкшіл немесе көк түсті топырақтың батпақтануы. Мұндай жерлерді пайдалану күрделі мелиоративтік жұмыстарды қажет етеді.

2.3. Топырақтың генетикалық қабаттары, олардың диагностикасы, символикасы
Топырақтың құрылысы деп топырақ кесіндісін құрайтын генетикалық (шығу тегі бойынша бір-біріне байланысты) қабаттардың жиынтығын атайды. Әрбір топырақ типтерінің құрылыстары, қабаттардың кезектесуі бір-бірінен өзгеше болады. Дегенмен, В. В. Докучаев негізгі үш генетикалық: А – қарашірікті-аккумлятивтік, В – аралық (иллювиалдық), С – топырақ түзуші немесе аналық жыныс қабаттарды белгіледі.

Топырақтың бояуы оның негізгі айқын белгілерінің бірі болып саналады. А. Н. Сабаниннің айтуынша, топырақта ашық жасыл мен көк түстен басқа қарадан аққа дейінгі түстердің бәрін кездестіруге болады. Ал батпақты топырақта жаңа жасалған топырақ кесіндісінен ашық жасыл және көк түстерді де көруге болады. Топырақтың көптеген типтері өз түстерімен аталады: күлгін топырақтар, қара топырақтар, қызыл қоныр топырақтар, қоныр топырақтар, сұр топырақтар, қызыл топырақтар, сары топырақтар және т.б.

Топырақтың беткі қабатының түсі ондағы гумустық заттардың шамасына байланысты жасалған. Топырақтың қызыл және сары түсі жеке минералдардың (гематит, лимонит), түсіне немесе ұсақ дисперсті саз минералдардың (каолиниттің, монтмориллониттің, т.б.) бетінде хемосіңірілген темір тотықтарына, лас көк түсі темірдің оксиді, қызыл қоңыр фонда қара дақтың және қара жолақтың болуы марганецтің гидроксидтеріне, ақшыл түсі саз қабығынан тазарған кварцтың ұсақ дәншелерінің түсіне, ақ түс карбонаттардың, сульфаттардың жиналуына байланысты болады. Топырақ кесіндісінің төменгі қабатының түсі негізінен топырақ түзуші (аналық) жыныстың бояуына, оның құрамы мен үгілу дәрежесіне сәйкес келеді. Солтүстік жарты шардың тропиктен тысқары аймағында топырақтың қызғылт қоңыр түсті бояуы мұнда көп тараған кайнезой эрасының төрттік кезеңіне топырақ түзуші жыныстарына байланысты.

Топырақ қабаттарының түсі ылғалдылығына, жарықтың түсуіне, структуралық жағдайына байланысты да өзгереді. Мысалы, бір топырақтың өзі құрғақ күйінде сұр, ылғал күйінде қара сұр түсті, структурасыз (ұсақ, ұнтақ) топырақ ұсақ кесекшелі және дәншелі күйіндегіден гөрі ақшыл түсті, күндізгіден гөрі кешкісін қара қоңырлау түсті болады. Сондықтан топырақ түсі ауа-құрғақ үлгісінде және күндізгі шашыраңқы жарықта анықталады.

Дегенмен, топырақ түсін визуалдық анықтау қателіктерге соқтыруы мүмкін. Сондықтан ФМ типті фотометрді қолдану керек.

Топырақ структурасы да маңызды морфологиялық белгі болып есептеледі. Топырақтың қарапайым бөлшектері (гранулометриялық элементтері) бір-бірімен жабысып, қарашіріктік және минералдық заттармен желімделіп әртүрлі мөлшерде және формада кесекшелер (агрегаттар, структуралар) түзеді. Профессор С. А. Захаров топырақ структурасын негізінен үш типке бөледі: куб тәрізді топырақтың структуралық бөліктері өзара перпендикуляр үш осьпен бірқалыпты жетілген; призма тәрізді структуралық бөліктер негізінен тік (биіктік) осьпен жетілген; тақта тәрізді структуралық бөліктер екі көлбеу осьпен жетілген және тік бағытта қысқараған. Аталған типтердің бәрі де мөлшеріне, қабырғалары мен қырларының сипатына қарай кіші бөліктерге бөлінеді. Оны С. А. Захаров, С. А. Монин төмендегідей бөліп көрсетеді:

Топырақ құрылымы деп оның тығыздығының және қуыстылығының сырт көрінісін атайды. Топырақтың тығыздығы далалық жағдайда өңдеуші (плуг, тырма, культиватор) құралдарға тигізетін қарсы әсерімен анықталады. Топырақ құрылымын бос (пышақ, күрек жеңіл кіреді), тығызданған (аталған құралдар біраз күш салғанда кіреді), тығыз (құралдар күшпен кіреді) құрылымдар деп бөледі.

Топырақтың қуыстылығын қуыстардың мөлшеріне, структура аралық жарықтардың енділігіне қарай анықтайды. Ұсақ қуысты құрылымда қуыстың диаметрі 1 мм-ден кем, қуысты құрылымда қуыстар ірі, тар жарықты құрылымда ол 3 мм-ден артық болады. Тығыз және қатты топырақтарда ағаш және шөптесін өсімдектердің тамырлары жайылып өсе алмайды. Қаттылығы 60-65 кг/см², тығыздығы 1,9 г/см³ топыраққа өсімдік тамыры кірмейді. Топырақтың қуыстылығы, аэрациясы, су өткізгіштігі, ауыл шаруашылығы машиналарының тарту күшіне тигізетін қарсы әсері осы тығыздыққа байланысты болады.

Топырақты зерттегенде өсімдік тамырларының тереңдеп жайылуын да белгілеу керек. Шөптесін өсімдіктердің тамырлары беткі қарашірікті қабаттарды жасайды, ал ағаш өсімдіктері тамырларының гумус жасауда ролінің аз екенін байқаймыз.

Інқазғыш жануарлар (борсық, суыр, саршұнақ, тышқандар, т.б.) топырақтарды араластырумен болады. Бұл қарашірікті қабаттардың қалыңдауын күшейтеді. Бұлар шөбі шүйгін өскен жерлерде көп болып, өз алдына топырақ әртүрліліктерін жасайды. Мысалы, індік қара топырақ осы жолмен түзілген.

Топырақтың қалыптасуында әртүрлі химиялық қосындылар түзіледі. Олар топырақ массасында біркелкі тарайды немесе әртүрлі формалы болып жиналады. Гипергенез (грек тілінде гипер – үстінде, генезис – шығу тегі, яғни – жер бетінде үгілуден шыыққан) және топырақ түзілу процесінде жасалған сырт пішіні анық, топырақ массасынан жақсы ажыратылатын химиялық қосындыларды жаңа түзінділер дейді. Бұлардан басқа биологиялық текті жаңа түзінділер де болады. Олар зоогендік (капролиттер – құрттар экскременттері, илеу жасағандағы құмырсқалар кесекшелері, құрт жолдары, індер) және фитогендік (кесекшелер бетіндегі тамыршалар іздері – дендриттер, т.б.) болып бөлінеді.

Жаңа түзінділер – ерітінділерден кристалдану, коллоидтық ерітінділерден гельге түсу, гельдердің қайта кристалдануы, алмасу және т.б. процестерінде жасалады. Дегенмен, жаңа түзінділердің жасалуы топырақ жаратылу процесімен бірге жүретіндіктен биогендік процесс те болып есептеледі. Жаңа түзінділер көмірқышқылды әк, темір және марганецтің түйірлері (бобовина), темірдің сары дағы немесе сызығы, марганецтің қара дағы түрінде болады. Солтүстіктегі темір-марганец жаңа түзінділері орнына оңтүстікке қарай карбонатты (СаСО₃, MgCO₃) жаңа түзінділер басым келеді.

Далалық аймақ топырақтары жаратылуында темір-марганец, темір-силикат жаңа түзінділері жасалуы тоқтап карбонатты жаңа түзінділер, олардың ішінде гипстің ұсақ кристалды дрүздары (бір негізге бекіген кристалдары), конкрециялары көптеп жасалады.

Құрғақ даланың қоңыржай климаттық жағдайында гипстік жаңа түзінділерге жұқа қабық және жиынтықтар жасайтын суда ерігіш хлоридтер мен сульфаттар қосылады.

Шөлді аймақ гипсті және хлоридті-сульфатты жаңа түзінділер басым келеді. Ыза суы жақын жерлерде олар кристалдар өскіндерін, друздарды, ірі конкрецияларды, пластарды (тақталарды) құрайды.

Карбонаттық жаңа түзінділер зең немесе саңырауқұлақ мицеллийі тәрізді жіпшелер, қопсыған дақтар түзеді де, әктен тұратын «аққөзшелер» және карбонаттар мен гипстен тұратың тығыз конкрециялары «журавчиктер» деп аталады. Жаңа түзінділер, негізінен жоғарғы қабаттардан шайылып келген тұздардан аралық (иллювиалдық) қабатта жасалады. Химиялық құрамына қарай хлоридтер мен сульфаттардың түстері ақ, ақшыл (глаубер тұзы – ақшыл, гипс – ақ), әк – ұн – ақ түсті, темірдің гидроксидері – қызыл қоңыр, тат, охра түсті, темірдің оксиді – лас жасыл, көгілдір, марганец қосындылары – қара, кремний қышқылы – ақшыл түсті болады. Қара шірінді қоңыр, қарақоныр жылтыр дақтар жасайды.

Қосындыларға топырақ массасынан анық бөлінетін, бірақ топырақпен генетикалық байланысы жоқ заттар, мысалы, топырақ түзуші жыныстардың құрамына кіретін, бірақ топырақ түзілуіне қатыспайтын қой тастар, малта тастар, бақалшақтар, жануарлар сүйектері, шифер, кірпіш, ағаш және т.б. адам тіршілігімен байланысты археологиялық қалдықтар жатады. Қосындылар топырақ түзілуінде инертті денелер болып есептеледі. Бірақ топырақтың шығу тегі, жасы туралы ұғымдар береді.

Әртүрлi топырақ климат аймақтарында топырақтың құрылысының қолайлы көрсеткіштерi бiрдей болмайтындықтан, құрылымдық түйiршiктердiң өлшемдеріне де талап әртүрлi болады. Мысалы, қуаң және қуаңшылық далалардағы қара және қара қоңыр топырақтарда диаметрi 0,25-2 мм түйiршiктер топырақтың қолайлы құрылысын қамтамасыз етедi. Олар ең жақсы ылғал сақтағыштар болып табылады. Қара топырақтарда, әсiресе жыртылатын қабаттан төмен орналасқан бөлігінде берiктiгi және қуыстылығы жоғары болғандықтан өте оңтайлы 2-3 мм қиыршықты құрылым (жарма) басым болуы мүмкiн. Түйiршiктiлерге қарағанда олардың қырлары анық байқалады және механикалық берiктiлiгi жоғары болады.

Ылғалы жеткiлiктi қара топырақты емес аймақта топырақ қабатының қолайлы құрылысын 1-10 мм аралығындағы түйiршiктер құрастырады. Олар бұл жерлерде өсімдік тамырлары мен пайдалы аэробты макроорганизмдердiң тiршiлiгiне керектi тұрақты минималды аэрацияны (тұрақты аэрация саңылаулылығы) қамтамасыз етедi.

Iс жүзiнде топырақтың құрылымына деген бұл жалпылама талаптар топырақтың түрiне, оның ылғалдылығына және себуге жоспарланған дақылдардың ерекшелiктерiне байланысты нақтыланып отырылады. Мысалы, Орта Азиядағы тұрақты суарылатын сарғыш түстi iрi тозаңы басым борпылдақ ұсақ қуысты топырақтарға судың әсерiне төзімдi 0,25 мм ұсақ микроқұрылымдар пайдалы әсер етедi.

Тиiстi құралдармен бiз тығыз, бiрiккен топырақты керектi өлшемдегi түйiршiктерге ұсақтай аламыз. Бiрақ кез-келген түйiршiк агрономиялық жағынан құнды бола бермейдi. Агрономиялық құнды құрылымдардың төмендегi талаптарға сай болулары керек:

1) жеке түйiршiктердiң диаметрi 0,25-10 мм арасында болуы;

2) судың әсерiне берiк, яғни судың шаю әрекетiне қарсы тұра алуы;

3) механикалық төзімдiлiгi (Н. А. Качинский бойынша серпiмдiлiк төзімдiлiгi), яғни механикалық күштердiң бұзу әрекеттерiне қарсы тұра алуы (байланыстылығы жоғары);

4) қуыстылығы жеткiлiктi және қуыстардың өлшемдері онда ылғалдың жылжуына кедергi жасамайтын болуы.

Жел эрозиясы байқалатын аймақтарда – желге төзімдi болуы, яғни түйiршiктердiң шамасы 1 мм артық болуы керек. Мұндай түйiршiктердiң 0-5 см қабаттағы мөлшері 50% дан артық болғанда топырақтың беткi қабаты жел эрозиясына төзімдi келеді.

Агрономиялық құнды түйiршiктерден басқа топырақта жоғарыда айтылған қасиеттерi жоқ, берiк емес, «уақытша» құрылымдар болады. Олар, әсiресе ылғалданғанда тез микроагрегаттарға және механикалық элементтерге ыдырайды, топырақ тығыздалады, төмен капиллярлы емес құрылымға ие болады. Топырақтың барлық физикалық- механикалық қасиеттерi нашарлайды. Топырақтың құрылымсыз массасының жай механикалық ұсақталуы арқылы уақытша құрылымы пайда болады.

Агрономиялық құнды түйiршiктер құрылымының пайда болуы, негiзiнен органикалық және аз мөлшердегi минералдық коллоидтты жұқа қабықтың қатысуымен жүредi. Қарашiрiк типтi колоидтар органикалық заттардың қарайып шiруi кезiнде пайда болады. Жоғары бытыраңқылық пен топырақ түйiршiктерi бетiнiң белсендiлiгi арқасында олар күштi коагуляторлармен (кальций мен темiр катиондары) байланысқа түсiп, механикалық элементтер мен микроагрегаттарды қаптап, оларды макроагрегаттарға бiрiктiретiн жұқа қабық жасайды.

П. В. Вершинин мен В. И. Константинованың деректерi бойынша, ортасаздақ топыраққа судың әсерiне төзімдi құрылым беру үшiн оның салмағының 1,0-1,5%-дай немесе бiр гектар жердiң 10 см қабаты үшiн 25-45 т гумин заттары керек.

Түйiршiктену процесiне топырақ бөлшектерінің және микроагрегат тарының гравитация, мениск күштерi мен өсімдіктердің тамыр жүйелерiнiң өсуi жасайтын қысымның, қыстағы мұз кристалдарының және басқа механикалық әрекеттердiң әсерiнен өзара жақындасуы ықпал жасайды. Бұл құбылыс ылғалдылығы құрылым құруға қолайлы ылғалдылыққа жақын, физикалық пiсiп-жетiлген топырақты өңдегенде (жыртқанда) белсендiрек жүредi.

Макроагрегаттар құрылумен қатар топырақ ылғалдығының, температурасының өзгеруiнен, өсімдік тамырларының, топырақ фаунасының, топырақ өндейтін құралдың механикалық қопсытуының әсерiнен олардың ең әлсiз байланысқан жерлерiнен жазықтық бойы ыдырауы да байқалады.

Топырақтың әлсiн-әлсiн ылғалдануы мен кебуiнiң, қатуы мен еруiнiң әсерiнен макроагрегаттарды ұсақтайтын макрожарықшалар мен микрожарықшалар пайда болады. Бұл процесс топырақтағы қарашiрiктiң мөлшеріне, топырақтың сiңiргiш кешенiндегi сiңiрiлген негiздердiң құрамына, гидрофилдi коллоидтардың мөлшеріне, топырақ ерiтiндiсiндегi тұздардың саны мен құрамына және топырақтың тығыздығына байланысты келеді.

Ең ұсақ қуыстар топырақ агрегаттарының iшiнде болады да‚ көбінесе капиллиярлық қуыстарды құрайды, ең iрi қуыстар агрегаттар арасында орын алады. Топырақтың капиллярлық сумен толуында оларда су болмайды, ауамен толып тұрады. Олар капиллярлы емес қуыстылықты құрайды. Ауа мен судың мұндай бөлінуi олардың аралығында, құрылымсыз топырақтарда кездесетiн қарама-қарсылықты болғызбайды. Бұл жағдайда топырақта тұрақты және бiр мезгiлде қарашiрiк түзу және минералдану процестерi жүрiп жатады. Бiрақ топырақта тек құрылым құру ғана емес, оның ыдырауы да, яғни агрегаттану мен агрегатсыздану қатар жүредi.

Құрылымның бұзылуы танапта жүретiн көліктердің, тракторлар мен машиналардың, құралдар доңғалақтарының, шынжыр табандарының және жұмыс бөліктерінің әрекетiнен болады. Мұндайда топырақтың агрегаттары, әсiресе, беткi қабаттағылары ұнтақталады немесе жаншылады.

Топырақтың құрылымын бұзатын механикалық күштерге оның беткi қабатындағы түйiршiктерiн ұсақтайтын жауын тамшыларының, бұршақтың соққысы, танаптарды суаратын судың қатты ағысы жатады. Нөсерлерде және ағызып суаруда топырақ агрегаттарының барлық жағынан бiрдей тез ылғалдануы түйiршiктердiң iшiнде қысылған ауаның қалуына әкелiп соғады. Ол түйiршiктердi iшiнен қысып ыдыратады. Осындай жолмен топырақтың беткi қабатының құрылымы көбірек бұзылады да, кепкеннен кейiн зиянды топырақ қабыршағы пайда болады.

Топырақтың бөлшектерiн агрегаттарға бiрiктiрiп тұрған органикалық заттардың, соның iшiнде гуматтардың, табиғи аэробты минералдануы құрылымның берiктiгiн жоғалтуына және олардың бұзылуына әкелiп соғады.

Жауын суларында топырақ бөлшектерiн агрегаттарға бiрiктiрiп тұратын топырақ сiңiру кешенiмен, жекелеп айтқанда жұқа қабықтың коллоидтарымен алмасу реакциясына түсетiн аммоний мен сутегiнiң бос катиондары болады. Жауын суы сүзiлгенде алмасу реакциясының барлық заттары төменгi қабатқа ағатындығынан, аммоний мен сутегiнiң мөлшерінiң аздығына қарамай, реакция бiр бағытта ғана жүредi. Осылайша күштi гидрофобты коагуляторлар – кальций, темiр, т.б. катиондары әлсiз, гидрофобтығы төмен аммоний мен сутегi катиондарына алмасады. Бұл коллоидтық жұқа қабықшаның iсiнуiне және топырақтың жоғарғы қабаттарында құрылымның берiктiгiнiң жоғалуына, оның бұзылуына әкелiп соғады. Аталған процесс баяу жүредi және кең көлемде болмаса да топырақта орын алады.

Топырақ құрылымының бұзылуының мүмкiн болатын жолдарын ескере отырып оны қайта-қайта механикалық, әсiресе, қатты ылғалды және құрғақ кезiнде өңдеуден, машиналардың, құралдардың, көліктердің танаптарда артық қозғалысынан, қатты ағызып суарудан сақтау және топырақта органикалық заттарды жинау, оның сiңiру кешенiн кальций катионымен толықтыру керек.

Агрономиялық құнды құрылымның iс жүзiндегi маңызы ең алдымен оның топырақтың жалпы массасындағы үлесiне, яғни топырақ құрылымдылығының дәрежесiне (%) және оның агрегаттарының берiктiгiнiң деңгейiне байланысты болады.

Топырақтың жалпы массасындағы агрономиялық құнды құрылымның үлесi аз болғанда оның топырақтың құрылысына әсерi жеткiлiксiз болуы мүмкiн, себебi топырақтың құрылымсыз бөлігі – тозаң барлық iрi капиллярлы емес қуыстарды толтырады да, топырақта капиллярлық саңылаулылық үстемдiк алады.

Мұндай жiктеу едәуiр дәрежеде шартты болса да, топырақтың құрылымды және құрылымсыз бөліктерінің ара қатынасын түсiну үшiн керек, себебi топырақтың құрылымдық жағдайының сапалы көрінісі оның қолайлы, нақты жағдайға сәйкес берiк құрылысы арқылы жүзеге асырылуы қажет.

Механикалық өңдеу арқылы топырақтың жыртылатын қабатына берiлген құрылыстың берiктiгi ол топырақтың құрылымдығының деңгейiне тiкелей байланысты болады. Құрылымдылық жоғары болған сайын топырақтың құрылысы төзімдiрек келеді және ол ұзағырақ сақталады. Құрылымдылықтың төменгi деңгейiнде, яғни топырақта «уақытша», берiк емес түйiршiктер көп болғанда олар сыртқы әрекеттерден, бiрiншi кезекте ағын судың әсерiнен, тез бұзылады және топырақ «балшықтанады», тығыздалады. Сондықтан ылғалдылығы жеткiлiктi және артық аймақтарда және суармалы егiншiлiкте құрылымдылығы төмен топырақтарды жиi қопсытуға, жылда терең өңдеуге тура келедi. Құрылымдылығы жоғары топырақ аймақтарында және ылғалы көп емес аймақтарда, мысалы, қаратопырақты дала аймағында қопсытудың тереңдiгi мен саны аз болуы керек. Ал құрылымдылығы төмен және ылғалы аз, мысалы топырақтың тығыздығы жоғарылау құрылысы керек құрғақ дала аймақтарында терең қопсытуды шағындау (2-5 жылда бiр жүргiзу) қағидасы қолданылады.

Топырақ құрылымын жақсарту шаралары, жыртылатын қабатының тығыздығын және құрылысын реттеу

Топырақтың құрылымы, оның танаптардың құнарлылығы және өнімділігі үшiн маңызы, құрылу және бұзылу жолдары туралы iлiмдi П. А. Костычев, әсiресе, академик В. Р. Вильямс дамытты. В. Р. Вильямс топырақ құрылымының құралуындағы жоғары сатыдағы өсімдіктер мен микроорганизмдердiң рөлiн, құрылымның бұзылуы мен қайтадан құралу механизмiн, олардың құнарлылық үшiн маңызын көрсетті. Бiрақ В. Р. Вильямс топырақ құрылымының маңызын асыра бағалап, оған егiншiлiктiң барлық мiндетiн бiрдей жүктедi: «Бiрiншi мiндет – топырақтың түйiршiктi құрылымын жасау және оны ауылшаруашылық өсімдіктерiнiң қоректенуiнiң барлық кезеңдерi бойында сақтау.

В. Р.Вильямстың замандастары академиктер К. К. Гедройц, Н. М. Тулайков және Д. Н. Прянишников құрылымдылықтың егiншiлiктегi маңызы туралы мұндай көзқарасты жақтамады. К. К. Гедройц құрылым туралы түсiнiктеменiң көп бөлігі субьективтi, белгiлi дәрежеде ой тұжырымы сипатына ие деп атап көрсетті.

Н. М. Тулайков құрылымның маңызын жоққа шығармайтынын бiлдiре отырып: «мен құрылымдылықта ешқандай үстемдiктi көре алмадым және оны соқыр сезiмге айналдырып, өмірдiң кез келген жағдайына қолдануды ұсына алмаймын», – деп жазды. Д. Н. Прянишников бұл туралы: «...болашақта емес, қазiрдiң өзінде-ақ шөптанаптан өтпей және құрылыммен еркiн айналыса отырып, тек тыңайтқыштарды үлкен мөлшерде пайдалану арқылы (әрине, агротехника жоғары болғанда) жоғары өнім алуға болады» – деп ойын одан да анық білдірді. Кейiнiрек Н. И. Саввинов, И. Б. Ревутт, П. В. Вершинин, Н. А. Качинскийдiң және көптеген басқа зерттеушiлердiң еңбектерi топырақтың құрылымы туралы iлiмдi кеңiттi және тереңдеттi.

Т. С. Мальцев 1953 жылы «Егiншiлiк мәдениетiн көтеру мәселелерiне творчестволық шешiм керек» деген мақаласында, «егер олардың тамырлары мен орудан қалған қалдықтарының қурауы мен ыдырауына бұл процестердiң жүруiне көпжылдық шөптердiң егiсiндегiдей немесе табиғаттағыдай жағдай жасалса», бiржылдық дақылдар да топырақты органикалық заттармен байытады деген тезис ұсынды. Мұндай жағдай жасау үшiн ол бес танапты ауыспалы егiстi ұсынды: сүрi танап, дәндi дақыл, бiр жылдық дәндi бұршақ дақылдары. Мұнда терең өңдеу (қайырмасыз) тек сүрi танапта ғана жүргiзiледi, ал бiр жылдық дақылдарды жинағаннан кейiн күзде аңыз қалдықтары табақты сыдыра жыртқыштармен өңделедi.

Топырақтың құрылысы негiзiнен оны өңдеудiң жүйесiмен реттелiнсе де, берiлген қолайлы құрылыс пен оның берiктiгi топырақтағы агрономиялық құнды құрылымның санына, сапасына және өлшемiне байланысты болады. Iс жүзiнде барлық ауылшаруашылық топырақ-климат аймақтарында топырақтың құрылымдылығын жақсарту оны мәденилендiрудiң маңызды шарты болып табылады. Топырақта органикалық заттарды жинау бұл мақсатқа жетудiң негiзгi жолы болады.

Бұл мiндеттi орындауда көпжылдық бұршақ тұқымдас шөптердi және олардың астық тұқымдастармен қоспасын егудiң, әртүрлi органикалық тыңайтқыштарды көп мөлшерде сiңiрудiң, сидераттар жыртудың және аралық дақылдарды себудiң маңызы зор. Көпжылдық шөптердiң, сидераттардың және белгiлi бiр дәрежеде ауыспалы егiстегi бiр жылдық негiзгi және аралық дақылдардың құрылым жасаудағы тиiмдiлiгi олардың өнімінің деңгейiне тiкелей байланысты болады. Жоғары өнім тек жер бетiнде ғана үлкен биомасса құрамайды, сонымен қатар өсімдіктердің тамырлары таралған қабатта бiркелкi жайылған көп тамыр қалдырады. Бұл құрылым құралу үшiн шiрiндi заттар бередi және топырақтың физикалық қасиеттерiн жақсартады.

Санына, сапасына мезгiлi мен топыраққа сiңiру тәсiлiне қарай органикалық тыңайтқыштар шашу мен сидераттар жырту топырақтағы берiктiгi жоғары агрегаттардың санын арттыруы мүмкiн.

Топырақты өңдеу де оның өңделетін қабатының құрылымын жақсартуы мүмкiн. Д. Г. Виленскийдiң, П. В. Вершининнiң және тағы басқалардың еңбектерiнде оңтайлы «құрылым құрауға» ылғалдылығында (ұсақтауға) өңдеу табиғи агрегаттарға ұқсас саңылаулы, мықты агрегаттардың пайда болатыны анықталған. Құрғақ және ылғалдылығы жоғары топырақты өңдегенде, керiсiнше, қолайлы ылғалдылықтан ауытқу артқан сайын құрылымның бұзылуы да арта түседi. Iс жүзiнде соңғысы жиiрек, әсiресе, өңдеу кезеңiңде ылғалдылығы төмен болатын топырақтың беткi қабатын өңдегенде кездеседi.

«Көп жыртылған» тозаңдалған қара топырақтарда бiраз жағдайларда жыртылатын қабатқа қарағанда, онан төменгi қабаттың құрылымы жақсы болады. Бұл жағдайда топырақтың жыртылатын қабаттан төменгi қабатындағы жармаң (дән тәрiздi құрылымды) түйiршiктердi бетiне шығарып терең жырту тиiмдi.

Соңғы жылдары гумин қышқылы, шым тезек желiмi, битумдар, синтетикалық полимерлер сияқты жасанды құрылым жасайтын желiмдегiш заттарды пайдалануға бағытталған зерттеулер көптеген елдерде кеңiнен жүргiзiлуде. Топыраққа шамалы мөлшерде (1-2 ц/га) енгiзiлiп, оның беткi қабатының құрылымын, қабыршақ жасауға мүмкiндiк бермей жақсартатын заттар iздестiрiлуде.

Қазiрде К-1, К-4, К-6, ПАА және басқа құрылым жасайтын полимерлiк препараттар ұсынылған. Полимерлiк құрылым жасаушылардың әрекетi олардың топырақтың терiс зарядты бөлшектерiне коагуляциялық әсерiнен топырақтың бөлшектерiн микроагреграттарға бiрiктiретiн жiп тәрiздi молекулалар құрауына негiзделген. Микроагрегаттардың құралуында басты рөлдi топырақ бөлшектерінің бетiндегi полимерлердiң адсорбциясы және валенттiк байланыстың пайда болуы атқарады. Осындай жағдайда пайда болған топырақ құрылымдарының әсерi 3-6 жылға созылады.

Өкінішке орай, бiр препараттың әртүрлi топырақтардағы әрекетi бiрдей емес, жеке алғанда, топырақ ерiтiндiсiнiң реакциясына байланысты болады. Сонымен қатар, полимерлiк препараттармен өңдеу топырақтардағы жоғары құрылым құрау әрекетiне, өнімнің өсуiне қарамай, бағасының жоғарылығына байланысты, оларды пайдалану тек топырақ мелиорациясын жүргiзгенде, су және жел эрозиясымен күрескенде, бағалы және техникалық дақылдарды өсіргенде ғана экономикалық жағынан тиiмдi болады.

Топырақтың құрылымдылығы ауыспалы егiсте дақылдарды дұрыс таңдау және олардың алмасуы арқылы, топырақты өңдеудi азайту, органикалық және минералды тыңайтқыштарды пайдалану, артық қышқылдылық пен сiлтiлiктi жою сияқты топырақты мәденилендiрудiң басқа шаралары арқылы да жүзеге асырылады.

Жыртылатын, әсiресе, тұқым сiңiрiлетiн қабаттардың борпылдақтығы жоғары болғанда олардың тығыздығын катоктарды пайдалану арқылы реттейдi. Тәжiрибе мен практика көрсеткендей, сортаң емес қара және қара қоңыр топырақтарда тұқым мен топырақтағы ылғалдың байланысын жақсарту үшiн тұқымды сепкенге дейiн және сепкеннен кейiн катоктар пайдаланған тиiмдi. Балшықтанатын сортаңды қара және қара-қоңыр топырақтарда тұқым тығыздалған төсенiш және тұқым сепкiштiң шүмегiне тiрек дайындау үшiн тұқымды себу алдыңда топырақты катокпен тығыздау тиiмдi болады.

Кейбiр жағдайларда топырақтың қолайлы тығыздығы мен құрылысына қол жеткiзу үшiн табиғаттың күшi мен уақыт факторы пайдаланылады. Мысалы, қара топырақты емес аймақта екпе сүрi танаптарда топырақтың қолайлы тығыздық пен құрылысына дейiн жауын-шашын мен гравитациялық күштердiң әсерiнен табиғи шөгуі жүруi үшiн терең өңдеудi күздiк дақылдарды себуден 20-25 күн бұрын жүргiзедi.

Осы мақсатпен ауылшаруашылық аймақтарының көпшiлiгiнде дәндi дақылдарды себу кезеңiне дейiн жауын-шашынның, қар суының және гравитациялық күштердiң әсерiнен күзгi-қысқы-көктемгі кезеңдерде шөгіп тұқым себу кезеңiне дейiн қолайлы тығыздық пен құрылысқа жетуi үшiн топырақтың негiзгi терең өңдеуiн көктемде емес, күзде жүргiзедi.

2.5. Топырақтың морфологиялық қасиеттері
Топырақтың пайда болу процесіне өзіне тән құрылымның бірі – пішін түзуі, яғни топырақтың морфологиясының қалыптасуы. Осы арқылы топырақтар бір-бірімен және өзі түзілген тау жыныстарынан ажыратылады. Морфологиялық құрылымды жалпы топырақтың құрылымымен шатастырмау керек. Морфологиялық құрылым – топырақтың сыртқы пішіні. Топырақ әртүрлі морфологиялық көріністерден құрылған табиғи дене. Сондықтан бұл көріністерді оның бір-бірінен сыртқы пішіндерінен айырмашылығы бар генетикалық қабаттарынан іздестірген жөн.

Топырақтың морфологиялық құрылымын зерттеу үшін далалық жағдайда тік қазылған шұңқырларды пайдаланады. Бұл әдісті алғаш рет В. В. Докучаев қолданған, осы күнге дейін бұл топырақтануда негізгі әдіс болып қалды. Шұңқырды қазып, оның бетін тегістеп, оған күн сәулесін түсіріп караған кезде топырақтың бірнеше қабаттарға бөлінгені байқалады. Топырақтың әр қабаты өзіне тән сыртқы пішінмен сипатталады. Осы қабаттардың түріне қарап, топырақтың түзілу процесі туралы көп мәліметтер айтуға болады. Әртүрлі топырақ элементері де осылай бір-бірінен ажыратылады.

Топырақтың негізгі морфологиялык сипаттамаларына топырақтын түсі, құрылымы, тығыздығы, механикалық құрамы, әртүрлі қосылыстардың бары немесе жоғы, НСl-мен әрекеті т.б. жатады.

Топырақ профилі (кескіні). Топырақтың қазылғандағы тік қабаттары топырақтың профилі (пішіні) деп аталады. В. В. Докучаев топырақты бетінен төмен қарай негізгі үш қабатқа бөлді. А – қара шірікті қабат. В – өтпелі қабат. С – топырақ түзуші аналық тау жыныс қабаты. Олар тағы да өздерінің морфологиялық көріністеріне байланысты әрқайсысы бірнешеге бөлінуі мүмкін. Оларды А₁А₂, В₁В₂, С₁С_2, т.б. деп белгілейді.

Топырақтың түсі – топырақтың морфологиялық көріністерінің ішінде ең негізгі белгі. Топырақ аттарының өзі де осы түстеріне қарай қойылған. Топырақтың және оның қабаттарының түстеріне әсер ететін негізгі құрамдар:

1. 
   Қара шірінді заттары. Олар топыраққа қара немесе қара қоңыр түс береді.
   

1. 
   Темір және марганец тотықтары. Сары, қызыл, сия түстер береді.
   

4. Темірдің шала тотығы. Ол көкшіл, сұр сия түсті келеді.

Үш бұрышта ақ, қара, қызыл түстер, ал олардың араларында осы үш негізгі түстердің азды-көптігіне байланысты неше түрлі түстер болады. Топырақты анық бір түспен айту қиын, сондықтан негізгі түске анықтама қосылады. Оның басым түсі соңына койылады. Мысалы, қара қоңыр, сарықұба, ашық сары деген сияқты.

Топырақ түсінің практикалық маңызы үлкен. Топырақ қабатының қалың қара түсті болуы гумустың молдығын көрсетеді. Көкшіл немесе көк түс – топырақтың батпақтануы. Мұндай жерлерді пайдаһану күрделі мелиоративтік жұмыстарды қажет етеді.