Студенттер істей білуі тиіс

• 
  Студенттер тақырып бойынша материал жинау, конспект жазуды меңгере біледі.
  
• 
  М-Ж.Көпеев шығармаларының идеялық, эстетикалық мазмұнынын тіл заңдылықтары негізінде талдауды меңгереді.
  
• 
  Ғылыми еңбектерге қолдануды, ғалымдардың ой-пікірлерін салыстырып, қорытынды жасауға дағдыланады.
  

Пәннің тақырыптық жоспары Нысан

ішінен У.Ќалижанныњ (Мєшћ‰р Ж‰сіп. – Алматы: Атам±ра. 1998), С.С‰тжанныњ (Мєшћ‰р м±расы.-Павлодар. 2001), Е.Ќ.Ж‰сіповтыњ «Мєшћ‰р Ж‰сіп шыѓармаларындаѓы єдеби дєст‰р»-кандидаттыќ диссертациясы, сондай-аќ оѓан дейін єр кезде айтылѓан белгілі ѓалымдардыњ: Б.Кенжебаев, Є.Жиреншин, М.Бµжеев, С.Дєуітов, Д.Єбілов, Ќ.Мєшћ‰р Ж‰сіп. С.Ш.Кµпеев, С.Негимов т.с.с. ењбектерінде аќын µлењдерініњ идеялыќ-таќырыптыќ негізі

Мәшһүр Жүсіп лирикасының көркемдік ерекшеліктері дегенде, ол жазған төрттағандарға, яғни шығыс поэзиясында рубай деп аталған өлең түріне, кеңірек үңілу.

Лириканың жанрлық, стильдік табиғаты дегенде, алдымен даму тарихында мол тәжірибе жинақталған әр кездегі орыс әдебиеттану ғылымы жетістіктеріне көңіл бөлу қажет. Алдымен ХІХ-ХХ ғасырдағы В.Г.Белинский, А.Н.Веселовский, В.Жирмунский, М.Б.Храпченко, В.Поляков, В.П.Григорьев [12] т.с.с. еңбектерінің тек орыс әдебиеттану ғылымы үшін емес, қазақ әдебиеттану ғылымы үшін де мәні үлкен екені.

Қазақ әдебиеттану ғылымында да қазақ лирикасының жанрлық толысу, даму тарихына қатысты еңбектер баршылық екенін ескерген жөн. Олар: А.Байтұрсынов, Қ.Жұмалиев, М.Базарбаев, З.Ахметов, З.Қабдолов, Т.Әбдірахманова Р.Нұрғали, Б.Кәрібаева, С.Негимовтің т.с.с. жекелеген ізденіс нәтижелері

Мәшһүр Жүсіптің ойлы, немесе философиялық өлеңдері біртекті болып келуі. Оның біразы таза ойлауға, ой салуға, өзекті идеяны ақын айтпай, оқырманның өз сараптауына арналғандығы.

Мәшһүр Жүсіптің суреткер ақын ретінде толысуын дәлелдейтін ерекшелігі, оның көп атынан үн қата отырып, соның бәрін бір ғана лирикалық қаһарман толғанысы ретінде беру арқылы өлең әсерлілігін арттыру үлгілері.

Мәшһүр Жүсіп поэзиясының жанрлық табиғатын саралағанда, оның жоқтау өлеңдері де назар аудартады. Қазақ әдебиеттану ғылымында жоқтауға арнайы анықтамалар берілген. 1926 жылдың өзінде А.Байтұрсынов былай деп жазған: «Жоқтау - өлген кісіні жоқтап сөйлеу. Жоқтау көбінесе белгілі адамдарға айтылады. Өлген адамның қатыны, я қызы, я келіні зарлы үнмен өлген адамның тірідегі істеген істерін, өлгенінше бастарына түскен қайғы – қасірет, күйіктерін шағып, жылағанда айтатын жыр түріндегі сөз.

Мәшһүр Жүсіп өлеңдерінің жанрлық табиғатын кең таразылау үшін оның шартты түрде бөлінуге лайық «мұңлы» өлеңдері, яғни мінәжат, немесе элегия іспетті өлеңдері. Мәшһүр Жүсіп туындыларындағы мұң әйтеуір зар төгу үшін емес, отарланған аз халықтың тағдырына алаң болудан лирикалық қаһарманда туған күрделі сезімді мұң мен қиналу, үміт пен торығуды қабағат арқалауға бағындырылғандығы.

Тұспалдау құралдарын (ауыстыру, алмастыру, кейіптеу т.с.с.) пайдалануда да әрі дәстүр, заман талабы ықпалы, әрі өзіндік ізденіс көрінісі қабат көрінетіні. Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы тұспалдау, яғни бүкпелеу өлеңдері.

Психологиялық егіздеу, яғни табиғаттың белгілі бір құбылысы мен соған ұқсастырылған адамдар өмірін, іс-әрекетін салыстыра, жарыстыра алу нәтижесінде өлең әсерін күшейте түсу сияқты әдістері. Балама шеңберінде талай туындының жанрлық табиғатын да дамыту үлгісі түрлі жеке сөз қайталауларға негізделген салыстыруларда неғұрлым кең орын алғанын түсіндіру.

Мәшһүр Жүсіп өмір сүрген уақытта біресе патшалы Ресейдің, біресе коммунист отаршылдардың ашық та, жабық та қысым мен қаскүнемдігі, аямай жазалауы белең алғанда, ақынның лирикалық қаһарманының ашынуы өсе түскені белгілі. Соның әсерінен де асқынған қайшылық, мұқалмаған жігер көрінісі ретінде дүниеге келген Мәшһүр Жүсіп өрнектері қазақ жазба әдебиетінің дамуына елеулі үлесі.

Жалпы шығыс поэзиясында, оның ішінде қазақ ақындары шығармашылығында хикаят өлеңдердің ерекше орын алып келгені туралы және осы саладағы Мәшһүр Жүсіптің орны.

Лирика жанры аясында орын алғанымен, эпосқа бір табан жақын, тіпті аралық лиро-эпикалық жанр түріне жатқызуға болатын үлгінің бірі – айтыс өлеңдері. Бұл сипатты туындылардың ерекшелігі: онда бір адам емес, екі адам қатар әрекет етеді, екеуінің сөзі алма-кезектесіп беріледі. Екі кейіпкер сөзін өрістетіп беру, оқиға, әрекеттер орын алуы оны эпосқа, тым болмаса аралық жанрға жақындатары сөзсіз. Әйтсе де, шартты түрде бөліп алынған сол екі бейнені де бір ғана лирикалық қаһарман толғанысы тұрғысынан өрнектеп, оған бір ғана көзбен қарау және соның бәрі лирикалық қаһарманның бір не, бірер сәттегі сезімі айнасы ретінде берілуі – тағы да шығарманы лирика жанры аясына алып келуі.

Әзірше әдебиеттану сөздіктерінен орын ала қоймаса да, жанр талабы тұрғысынан жеке бөліп көрсетуді қажет етерлік мәнді жанр түрінің бірі «Сауал өлеңі». Сауал қоюлардың бәрі өлеңнің идеялық-тақырыптық негізін әсерлі бейнелеуге де, сол арқылы лирикалық қаһарман сезімін неғұрлым ұтымды жеткізумен бірге, лириканың жанрлық сипатына өзіндік тартыс, ширығу, көңіл аударту, желпіну т.с.с. әсерін арттыруға да қызмет етуімен ерекшеленетіндігі.

М-Ж.Көпеевтің стильдік ерекшелігін танытатын шығармалары. Олардың зерттелуі. Дәуір стилі, кезең стилі дегенде, бүкіл мұсылмандық шығыс әдебиетінің, оның ішінде көне түркі әдебиетінің Мәшһүр Жүсіпке ықпал етуін ескеру. Мәшһүр Жүсіп стилі дегенде, оның неғұрлым көп қолданатын сөз өрнектерін бөліп көрсету, атап айтқанда, жарық, күн, таң атуы т.с.с тәрізді неғұрлым тұрақты нышан белгілерді саралау кезінде сол ұғымдармен жарыстырыла, біраз ретте қарама-қарсы мәнде алынып отырған нақыштары.

Мєшћ‰р Ж‰сіп µмірбаяны. Ќызметі. Мєшћ‰р Ж‰сіп-ойшыл, философ аќын. Мєшћ‰р Ж‰сіп шыѓармаланыњ жанрлы-стильдік ерекшелігі. Мєшћ‰р Ж‰сіптіњ діни таќырыптаѓы шыѓармаларыныњ адамгершілік мєні.

Аќын жазбаларыныњ зерттелу тарихы. Жариялану тарихы. Аќын шыѓармаларыныњ жиналу тарихы.

Мєшћ‰р Ж‰сіп пен Абай µлењдеріндегі таќырып ‰ндестігі. Ой ‰ндестігі. Бейнелеу ќ±ралдарын жетілдіріудегі сарындастыќ. «Мєшћ‰рдіњ Шабдар атпен айтысы». Мєшћ‰рдіњ тырнамен айтысы.

«Жарты нан» хикаясы. «Шайтанныњ саудасы». «Г‰лшат-Шеризат» дастаны.

Мєшћ‰р Ж‰сіп шыѓармасындаѓы маќал-мєтел, ж±мбаќтар. Мєшћ‰р Ж‰сіп шыѓармаларында-ѓы т±рмыс –салт жырлары.

М-Ж.Көпеев шығармаларындағы шығыс элементтері, оларды жалпыхалықтық және әдеби тілге енуіне қарай талдау.

Мәшһүр-Жүсіп тіліндегі орыс тілінен алынған элементтерді олардың тілге ену мезгілі, қолданған мақсаты, сіңу дәрежесі, қолданылу жиілігі жақтарынан алып қарастыру.

Ақынның лексика-фразеологиялық қазынасы туралы ізденістер. Суреткер тіліндегі фразеологизмдердің типтерін анықтау.

Мәшһүр-Жүсіп тіліндегі фразелолгизмдерді екі қырынан алып қарастыру. М-Ж.Көпеевтің халық қазынасынан алып қолданған сөз тіркестері және өзі ұсынған авторлық фразеологизмдері, олардың жасалу механизмдері.

Халықтың ғасырлар бойғы өмір тәжірибелерінен екшеліп, сұрыпталған, тұжырымдалған үлгілі, өнегелі сөздерінің ақын шығармаларынан орын алуы, қолданылу ерекшеліктері.

М-Ж.Көпеевтің өз тұсында-ақ көнерген немесе пассив қолданыла бастаған сөздер тобы және қазіргі нормадан қарағанда көнерген болып табылатын сөздер тобы.

Ақын тіліндегі неологизмдерді тілдік неологизмдер және стилистік неологизмдер деп бөліп қарастыру.

М-Ж.Көпеевтің стильдік ерекшелігін танытатын шығармалары. Олардың зерттелуі.

Еуропа, орыс ғалымдары арасында мұсылмандық шығыс поэзиясын тек «дидактикалық поэзия», яғни екінші қатардағы көркемдігі онша емес үлгілер ретінде қарастыруы, ол жаңсақтықты жою үшін де мұсылмандық шығыс әдебиетін жан-жақты саралаған іргелі еңбектер қажеттігі туындауы.

Мәшһүр Жүсіп басқа да ақындар тәрізді өз өлеңінде әрі мыңдардың, яғни өзі тектестердің, әрі жеке өзінің сезімін біріктіріп үйлестіріп отырса, бұл оның хат өлеңдерінде де жүзеге асқанына көңіл бөлгіміз келеді.

1. Қазақ поэзиясының негізгі ерекшеліктері.

Ұсынылатын әдебиет: [1], 1-56 бет, [3], 1-38 беттер, [4] 6-85 беттер.

2. М-Ж.Көпеев шығармаларындағы соматикалық фразеологизмдер.

Ұсынылатын әдебиет: [1], 1-30 беттер; [2], 1-96 беттер.

3. Р.Сыздықтың ғылыми еңбектерін талдау.

Ұсынылатын әдебиет: [10], 1-55 беттер; [9], 1-42 беттер.

4. М-Ж.Көпеев шығармаларындағы фразеологизмдердің стильдік ерекшеліктері.

Ұсынылатын әдебиет: [3], 1-200 беттер, [3], 1-42 беттер.

5. М-Ж.Көпеев шығармаларының зерттелуі.

Ұсынылатын әдебиет: [2], 1-200 бет.

6. М-Ж.Көпеев шығармаларындағы фразеологизмдердің бейнелілігі.

Ұсынылатын әдебиет: [9], 1-55 бет, [4], 13-28 беттер, [1] .

7. Дін µнерді ќатар алып ж‰ріп, екеуімен елге ‰лгі-µнеге шашуы. Мєшћ‰р атануыныњ себептері. «Тірлікте кµп жасаѓандыќтан кµрген бір тамашамыз» атты кітабында µз дєуірініњ сипатын суреттеп, кµкейкесті мєселелерді кµтере білуі. «Ќазаќ ж±ртыныњ осы к‰нгі єњгімесі», «Аќ ќаѓаз, ќалам сия келет бізге», «Ырыссыз жоќ нєрсеге ерінеді» т.б µлењдеріндегі тарихи оќиѓаларѓа, µнердіњ Адам µміріндегі алар орнына деген наќтылы ой-т±жырымдарыныњ болуы.

¦сынылатын єдебиет: [3], 1-200 бет, [4], 1-55 беттер, [6] 1-120 беттер, [10], [11].

8. «Хал -ахуал» жинаѓында замана сипатыныњ кењ суреттелуі. Аќынныњ отаршылдыќпен ере келген кесірлі сипаттарды Аша білкуі «Жалѓанда мен µлењді еремк ќылдым», «Сенбе жанныњ бєрі дос еді деп» атты µлењдерініњ мєні.

¦сынылатын єдебиет: [1], 1-100 беттер; [9], 1-96 беттер.

9. «Сарыарќаныњ кімдікі екендігі» жинаѓындаѓы µлењдерінде ±лт м‰ддесін кµбірек ќолдайтыны. Т‰ркі тектес халыќтардыњ бірлігін жаќтауы.Мєшћ‰р шыѓармашылыѓында діни уаѓыз, діни бірлік, дінге деген с‰йіспеншілік кµбірек кµрініс табуы.

1. 
   Поэзиядағы діни лирика.
   
2. 
   М.Ж.Көпеевтің суреттеудегі әдіс-тәсілдері.
   
3. 
   М-Ж.Көпеевтің өз тұсында-ақ көнерген немесе пассив қолданыла бастаған сөздер тобы және қазіргі нормадан қарағанда көнерген болып табылатын сөздер тобы.
   
4. 
   Ақынның лексика-фразеологиялық қазынасы туралы ізденістер.
   
5. 
   Суреткер тіліндегі фразеологизмдердің типтерін анықтау.
   
6. 
   Мәшһүр-Жүсіп лексикасының генеологиялық қабаттары.
   
7. 
   М-Ж.Көпеев шығармаларындағы шығыс элементтері.
   

Мамандықтың оқу жұмыс

жоспарынан көшірме Нысан

Ф СО ПГУ 7.18.1/10

1. 
   Қалижан У. Мәшһүр Жүсіп.- Алматы: Атамұра, 1998 . -30 б.
   
2. 
   Сүтжан С. Мәшһүр мұрасы.- Павлодар: ЭКО, 2001.-104 б.
   
3. 
   Жүсіпов Е.Қ. Мәшһүр Жүсіп шығармаларындағы шығыс әдеби дәстүрі. Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертациясының авторефераты.-Астана,2001.-30 б.
   
4. 
   Кенжебаев Б. Қазақ халқының ХХ ғасыр басындағы демократ жазушылары.- Алматы: КМКӘБ. 1958.-249 б.
   
5. 
   Жиреншин Ә. Қазақ кітаптары тарихынан.- Алматы: Қазақстан. – 1971.- Б.133-137 .
   
6. 
   Бөжеев М. Мәшһүр Жүсіп мұралары хақында // Жалын, 3, 1974.- Б.127-133.
   
7. 
   Дәуітов С. Мәшһүр Жүсіп Көпеев. // Қазақстан мектебі, 2, 1990.- Б.72-79.
   
8. 
   Әбілев Д. Мәшһүр Жүсіп. // Жұлдыз, 12, 1992.- Б.116-129 .
   
9. 
   Мәшһүр-Жүсіп Қ.П. Қазақ лирикасындағы стиль және бейнелілік. –Павлодар: С.Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті,1999.-Б.70-108.
   
10. 
    Көпеев С.Ш. Мәшһүр Жүсіп өмірі.- Павлодар,:ЭКО, 2000.-131 б.
    
11. 
    Негимов С. Мәшһүр Жүсіп шығармаларының бейнелілігі // Мәшһүр Жүсіп оқулары (республикалық ғылыми конференцияның бірінші жинағы ішінде).-Павлодар: ЭКО, 2001. –Б.5-9.
    

12. 
    Белинский В.Г. Собрание сочинений в 9 томах.т.ІІІ.- Москва: Художественная литература. 1976.- С.294-350; Веселовский А.Н. Историческая поэтика.- Москва: Высшая школа, 1989; Жирмунский В. Теория стиха.-Ленинград: Советский писатель. Ленинградское отделение. 1975.- 431 с.; Храпченко М.Б. Творческая индивидуальность писателя и развитие литературы.- Москва: Советский писатель, 1975.- 431 с.; Поляков В. Вопросы поэтики и художественной семантики.- Москва: Советский писатель. 1978; Григорьев В.П. Поэтика слова.- Москва: Наука.-1979 г. т.с.с.
    
13. 
    Байтұрсынов А: Шығ.- Алматы: Жазушы, 1988.-320 б.; Жұмалиев Қ. Әдебиет теориясы.- Алматы, 1938; Базарбаев М. Образ человека труда в казахской поэзии.- Алматы: Каз. ССР. ҒА. баспасы, 1961; Ахметов З. Казахское стихосложение.- Алматы: Ғылым, 1964; Қабдолов З. Әдебиет теориясының негіздері.- Алматы.- Мектеп, 1970; Әбдірахманова Т. Қасым Аманжоловтың поэтикасы.- Алматы: Ғылым, 1976.-298 б.; Негимов С. Өлең өрімі. –Алматы: Ғылым, 1980.-136 б.; Кәрібаева Б. Қазіргі қазақ лирикасының поэтикасы.- Алматы: Жазушы, 1988 т.с.с.
    
14. 
    Қирабаев С. Сәкен Сейфуллин.- Алматы: ҚМКӘБ. 1962.-Б.291 .
    
15. 
    Байтұрсынов А. Шығ.- Алматы: Жазушы, 1989.- 320 б.
    
16. 
    Сквозников В.Д. Реализм лирической поэзии.- Москва: Наука, 1975.- 231 с.
    
17. 
    Подгаецкая И.Ю. Стилевые формы общения с массовой аудиторией// Теория литературных стилей: Многообразие стилей советской литературы. Вопросы типологии.-Москва: Наука,1978.-С. 173-174.
    
18. 
    Жүсіп Баласағұн. Құтадғу білік. // Қазақ әдебиеті, №29, 18 июль.-1986. Б. 4 . (Ауд. Ислам Бейсебаев).