Жоғарғы оку орнына арналған оку кұралы. Орал: М.Өтемісов атындағы БҚму бак, жэне баспа орталығы, 2007. 121 б
жүктеу/скачать 3,3 Mb.
|
Өсімдіктер систематикасы кітап
- Бұл бет үшін навигация:
- Улы өсімдіктер: Улы утамыр (цикута) - Cicuta virosa
- Тецбіл убалдырған - Conium maculatum.
- Раушангүлділердің морфологиясы, тіршілік формалары. экологиясы. маңызы. I О.Бұршак түкымдастарының тіршілік формалары, морфологиясы таралуы.
- Орталык түкымды катар - Centrospermae
- Алабұгалар түкы мдасы - Chenopodiaceae
- Қызылша туысы - Beta. 13
- Алабүта туысы - Chenopodium
- Сексеуіл туысы - Haloxylon.
- Қалампырлар тұқымдасы - Caryophyllaceae
- Кулкайырлар катары - Malvales Күлкайырдың арасында ағаштар. шөптесін өсімдіктер белгілі. Ең басты ерекшелігі: тін талшыктарының түзілуі. Күлкайырлар түкымдасы - Malvaceae
- Бұйракендір - Abutilon theophrasti.
- Дәрілік жалбызтікен - Althae officinalis.
- Құлкайыр - Malva.
- Стеркулиялар түкымдаеы - Sterculaceae Дүние жүзінде 67 туыс, 1000 түр кездеседі. Ағаштар немесе бұталар тропикада таралған. Шоколад ағашы - Theobroma cacao
- Баобабтар тұқымдасы - Bombocaceae 30 туыс. 200 түрі белгілі. Қүргақ саваннада өсетін ағаштар. Баобаб - Adansonia.
- Аскабактар катары - Cucurbitae
Анис - Pimpinella anisum шөптесін өсімдік. кұрамында эфир майы болады, нан пісіруде, арак өндірісінде пайдаланылады. Сонымен катар, анис тамшылары медицинада кеңінен пайдаланылады. Бұлардан баска келесі түрлер белгілі: кориандр, акжелкен, балдыркөк. Улы өсімдіктер: Улы утамыр (цикута) - Cicuta virosa көпжылдык, биік (80-150см) шөптесін өсімдік. Гүлдері ак тусті. Тамырсабағында улы алколоидтар жиналады. Үй жануарларынын улануы байкалады. Тецбіл убалдырған - Conium maculatum. Екіжылдык биік шөптесін өсімдік (60-180). Құрамында алкалоид кониин болады. Көкбасшөп - Eryngium Planum. Көпжылдык өсімдік, гүлдері шокпарбас гүлшоғырына жиналған. Солтүстік Каспийде сирек кездесетін туыстары: триния, ферула, борщевик. Бакылау сүрактары: Жабык тұкымды өсімдіктердін жалпы сипаттамасы. Гулдің кұрылысы жэне шығу тегі. Тозаңдану, ұрыктану жэне түкымнын пайда болуы. Қосарлы ұрыктану. Ашык тұкымдылар мен жабыктұкымдылардың айырмашылыгы. Гүлді өсімдіктерді жүйелеу принципі. Дара - жэне косжарнакты өсімдіктердін салыстырмалы сипаттамасы. Сарғалдактар тұкымдасынын морфологиялык ерекшелігі. тіршілік формалары, таралуы. манызы. Көкнэрлар түкымдасының ұйымдасу ерекшелігі, экологиясы, маңызы. Раушангүлділердің морфологиясы, тіршілік формалары. экологиясы. маңызы. I О.Бұршак түкымдастарының тіршілік формалары, морфологиясы таралуы. негізгі өкілдері. П.Бұршак тұкымдасының табигатта, адам өмірінде. ауыл шаруашылыгындагы манызы. Шатыргүлдердің тіршілік формалары. таралуы, морфологиясы жэне кандай практикалык манызы. Осы түкымдастар эволюциясының ерекшелігі. БҚО-да сирек кездесетін жэне ҚР Қызыл кітабына енген турлер. оларды сақтау, қоргау жолдары. Орталык түкымды катар - Centrospermae Орталык тұқымды қатарда шөптесін өсімдіктер басым болады. Гүлдері әртүрлі, косжынысты, жогаргы жатын, түкым бүрлері майыскан. екі интигументтен тұрады. 63  Алабұгалар түкы мдасы - Chenopodiaceae
Шамамен 150 -дей туысы 1600-ден астам түрі белгілі, ал Қазакстанда 225 түрі, Батыс Қазакстанда 27 туысы, 122 түрі кездеседі. Біржылдык, көпжылдык шөптесін өсімдіктер, бүталар мен сирек ағаштар (сексеуіл). Жер шарының барлык бөлігінде таралған, баска өсімдіктер нашар өсетін, күрғак жэне тұзды топырақты аймактарда (жарталай шөлейітті, шөлейітті) кездеседі. Жапырағы жай, кезектесіп, сирек карама-карсы орналасады. Кейде жапырағы кылтанға айналады, немесе редукцияға ұшырайды, сондыктаи фотосинтез процесін сабағы аткарады. Гүлдері үсак. көріксіз, күңгірт, жасыл немесе сары реңді, актиноморфты, масақ немесе сыпырткы гүлшоғырына жиналған. Жел аркылы тозанданады. Гүлсерігі жэй, тостағанша жапырактары - 5, аталығы - 5, аналығы - 1 . Жатыны жоғары немесе жартылай төмен орналаскан (мыс. кызылша). Жемісі - жаңғакша, тұкымш а. Қызылша туысы - Beta. 13 жабайы жэне мэдени түрлері бар. Жабайы түрлері Алдынғы Азияда, Иранда, Кіші Азияда, Кавказ елдерінде, Жерорта теңіз жағалауында таралған. Кәдімгі кызылша (D.vulqaris) екі жылдық өсімдік. Бірінші жылы тамыржеміс жэне жертаған жапырактар дамиды, ал екінші жылы тамыржемістен сабак, оның басында гүлшоғыры түзіледі. Қызылшаны кант алу үшін, көкөніс жэне мал азығы ретінде өсіреді. Қант кызылшасы XVIII ғасырдың аягынан бастап танымал болды. 1800 жылы Ресейде алғашкы кант зауыты салынды (Тула облысында). Алғашкы іріктемелерінің кұрамында 5-6% сахароза болды, ал қазіргі іріктемелер кұрамындагы сахароза 18-20 %- дан астам. Ең көп кызылша өсірілетін аудан - Украина, сонымен катар Дон бойы, Кавказ, Орталык Азия, Қиыр Шығыс аудандары, Қазақстанда - оңтүстік аймақта өсіріледі. Қызылшаның мал азык ретінде де маңызы зор. Алабүта туысы - Chenopodium 250 түрі белгілі, Қазақстанда - 20 түрі, кездеседі. Шөптесін өсімдік, сирек бұталар. Түқымы ақуызға, крахмалға жэне майға бай. Аштық жылдары Ак алабұтаны тамакка пайдаланды. Құрғак, топырағы тұзды аймактарда мал азығы ретінде кұнды өсімдік. Соран туысы - Salsola біржылдық, көпжылдық шөптесін өсімдік, жартылай бұталар жэне бұталар. Түзды топыракты шел жэне шөлейіттерде, сорларда таралған - галофиттер. Құм токтаткыш түрлері да бар: Рихтер сораңы, курай, каңбак, бүйірген, черкез, бор бұйырғыны. Құнды азықтықтүр - изен. Сексеуіл туысы - Haloxylon. Шөлді аймакта өсетін кабыршакты, жапыраксыз ағаштар( биіктігі -4-5 м). Жапырақшалар тек жас өркендерінде ғана болады. Сүрегі тығыз, судан ауыр, жаксы жанады. Қаракұм, Қызылкүмдарда ак сексеуіл , Қазакстанның онтүстігінде жэне Орталык Азияда кара сексеуіл ну орман түзеді. Отын ретінде жэне күм токтатуда маңызды. Солтүстік Каспийде кездесетін сирек түрлері : Anabasis cretacea, Silene suffrutesns, Sueda dendroides . 64  БҚО-ның шөлейтті жерлерінде кездесетін өсімдіктер - боз есен. караматау, карама-карсы жапыракты бозсораң, соран. итсегег, бүйірғұн. бозала бута, бузаубас, котыр көкпек. сары сазан.
Қалампырлар тұқымдасы - Caryophyllaceae Дүние жүзінде 80 туыс, шамамен 2 мың түрі белгілі. Қазакстанда 215. ал Батыс Қазакстанда 15 туыс, 40 түр тіркелген. Көпшілігі біржылдык. көпжылдык шөптесін өсімдіктер, жартылай бұталар мен бүталар сирек кездеседі. Шөлейітті, таулы аудандарға, Сібірге, тундраға жастык пішінді формалар тэн. Кейбір жастыктардын салмағы 150 кг-ға жетеді. Жапырактары жай, бүтін. таспалы - кандауыр тэрізді, карама-қарсы, сирек кезектесіп орналасады. Алабұталардан айырмашылыгы гүлдері ашык түсті. косгүлсерікті. Тостаған жапыракшалары - 5, күлтежапыракшалары - 5. аталыгы -10 (екі шенбер кұрып орналасады), аналыгы - 1 (3, 5 бірігіп өсіп кеткен жемісжапыракшаларынан түрады). Түйіні жоғары орналаскан. Жемісі корапша. Қалампыр - Dianthus (диос - кұдай, антос - гүл, сондыктан күдай гүлі деп аталған). Қалампыр ағашы гүлінің иісіне үксас болғандыктан калампыр деп атаған (ал калампыр ағашының гүлдері үсак калампыр гүдеріне ұксас). Жабайы жэне мэдени түрлері де кездеседі. Қалампыр - революция символы, белгісі. Жулльпшөп - Stellaria. Біржылдык, көпжылдык шөптесін өсімдік. Бірнеше түрлері бар. Шалғында, далада жэне орманда кездеседі. Жапырактарында кілігейлі зат пайда болады. Батыс Қазакстан облысында Жарык дәрі - Hemiaria glabra, Жүлдызшоп-Stellaria, Қарамыкша -Aqrostemma, Сылдыршөп - Silena, Құмдакшөп - Arenaria, канбак- Gypsophila , ал Андрежевский калампыры-Dianthus Andrejowskiana, бор сылдыршөбі - Silena cretacea сирек кездесетін өсімдіктер катарына жатады. Кулкайырлар катары - Malvales Күлкайырдың арасында ағаштар. шөптесін өсімдіктер белгілі. Ең басты ерекшелігі: тін талшыктарының түзілуі. Күлкайырлар түкымдасы - Malvaceae Дүние жүзінде 80 туыс, 1500-1600 түр белгілі. Батыс Қазакстанда 6 туыс. 7 түр тіркелген. Тропикада агаштектес формалар (ағаштар, бұталар), ал коныржай белдеуде шөптесін өсімдіктер кездеседі. Жапырактары жай, саусак салалы. жапырак серіктері болады, кезектесіп орналаскан. Гүлдері актиноморфты, 5 - бөлікті. тостаған жапыракшалары - 5 (кейбір түрлерінде жапырак серіктері болады), күлтежапыракшалары - 5, аталығы көп, бірігіп өсіп түтікке айналған. Аналығы 65  1 (3,5 жемісжапыракшаларынан тұрады). Туйіні жоғары орналаскан. Жемісі корапша даратүкымды жаңғак. Қабығында, сүрегінде және тукымында тін талшыктардын болуы, осы тұқымдаска тән негізгі белгілердін бірі. Осыған байланысты көптеген мэдени талшыкты дакылдар шыккан.
Маңызды өкілдері: мақта - Gossypium. Жабайы түрлері бүта, аласа ағаштар болып табылады, тропиктерде, субтропиктерде кездеседі. 60-қа жуык жабайы түрі белгілі. Қоңыржай белдеуде тек мэдени дақылдары өсіріледі. Олар біржылдык өсімдіктер. Гүлдері сары түсті, ірі, әр гүл бір күн ғана тұрады. Жемісі - қорапша, тұкымдары талшықты жэне өте көп (талшықтарының ұзындығы 20-дан 60 см-ге дейін). Әр тұқымда 7 мыңға дейін талшык болады. Талшыктары сыдырылып алынып, тоқыма талшығы ретінде колданылады. Талшыктары мыкты, тез боялады. Тукымынан мақта майын алады. Қазақстанда жэне Орталык Азияда кыскаталшыкты іріктемелер өсіріледі. Бұйракендір - Abutilon theophrasti. Біржылдык өсімдік, биіктігі 4 м-ге дейін жетеді, сабағы тінді талшыкты, талшыктары катты, икемсіз , одан канат, аркан жасайды. Кенеп - Hibiscus cannabinus. Біржылдык биік өсімдік. Құнды талшыкты өсімдік ретінде Үндістанда кеңінен өсіріледі. Талшыгы жұмсак. зығыр талшығына үксас. Дәрілік жалбызтікен - Althae officinalis. Көпжылдык шөптесін өсімдік, өзен жағалауында өседі. Тамары жуан, гүлдері алкызыл түсті. Жапырактары жүмсак мамыкты. Қакырык түсіргіш ретінде медицинада колданыска ие. Құлкайыр - Malva. Бүл шөптесін жабайы өсімдік Ашык кызыл түсті гүлдері болады. «Қытай раушаны» - Hibiscus rosachinensis. Ағаштектес өсімдік Оңтүстік-Шығыс Азияда таралған. Бұтатектес түрлері сэндік максатта өсірілсе, кытай раушаны - бөлме өсімдігі ретінде танымал. Стеркулиялар түкымдаеы - Sterculaceae Дүние жүзінде 67 туыс, 1000 түр кездеседі. Ағаштар немесе бұталар тропикада таралған. Шоколад ағашы - Theobroma cacao, (тео — күдай, брама - сусын). Кудайлар сусыны (шокалад, май алады). Отаны - Солтүстік Американын оңтүстігі мен Оңтүстік Американың солтүстігі. Жемісі ағаштын сабағында (каулифлория күбылысы)дамиды. Жемістерінің сырткы пішіні киярға үксас. Әрбір жемісте 50-60 қызғылт тұкымдары 5 катарда орналаскан. Бұл түкымдарды «какао-бұршақтары» деп атайды. Бұл тұқымдарда адамның жүйке жуйесіне коздырғыш ретінде эсер ететін кофеинге ұқсас алкалоид теобромин болады.Тукымды кептіріп, ұсактағаннан кейін какао майын жэне үн алады, оларды шоколад жасауда пайдаланады. Баобабтар тұқымдасы - Bombocaceae 30 туыс. 200 түрі белгілі. Қүргақ саваннада өсетін ағаштар. Баобаб - Adansonia. Африкалық ағаш (биіктігі 25 м, ал ені 9 м-ге жетеді). Гүддері ірі, ак түсті. Алып агаш. 5000 жылға дейін өмір сүреді. 66  Аскабактар катары - Cucurbitae
Гүлдері ipi, ашық реңді, бес типті, аталыктардын тозаңдары бірігіп өседі. Тұкым бүрі екі кабатты. Шөптесін өсімдіктер. жүктеу/скачать 3,3 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|