Карбозова булбул давлетханкызы
Толық омонимдер және жартылай омонимдер
жүктеу/скачать 3,13 Mb. Pdf көрінісі
|
karbozova-b-d-dissert
|
1.1 Толық омонимдер және жартылай омонимдер Толық омонимдер. Тілімізде омонимдерді алғаш рет арнайы зерттеу нысаны етіп алып, жан-жақты саралаған ғалым – К.Аханов. Ғалымның «Қазақ тіліндегі омонимдер» атты еңбегінде омонимдердің шығу тегі, жасалу жолдары құрылымдық тіл білімі тұрғысынан терең зерттелген [17, 83 б.]. Әрине омоним мәселесі бұған дейінгі еңбектерде де назардан тыс қалған емес: Ғ.Мұсабаев, І.Кеңесбаев [19, 6 б.], Г.Қосымова [20, 120-170 бб.], Р.А.Садықбеков [21], Ә.Тілеукеев [22], А.Құрманалиева [23], Е.З.Қажыбеков [24], Ғ.Резуанова [25], А.Османова [26], О.Ахманова [15], Р.Барлыбаев [27], Б.Ш.Мұхамеджанов [28], Ш.Жалмаханов [29], М.Сабыров [30], А.Әдішева [31], Ш.Зекенова [32], Б.Қалиев, Ә. Болғанбаев. [33] т.б. атауға болады. Сондай-ақ біз омонимдерді корпустық лингвистика тұрғысынан да қараған едік [34], [35], [36], [37], [38]. Түркі тіл білімінде омонимияның әр қырлы жақтары М.Миртаджиевтің [39], М.Х.Ахтямовтың [40], Р.Бекджанованың [41], Е.Семенованың [42] т.б. зерттеушілердің ғылыми еңбектерінде сөз етілген. Қазақ тіл білімінде омоним сөздерге былайша анықтама беріледі: «Шығуы жағынан да, мағына жағынан да басқа-басқа, тек айтылуы ғана бірдей сөздерді омоним дейміз» [9, 20 б.]. Тіл білімінде омонимдерге берілген анықтамалардың берілу формалары түрліше болғанымен, мағынасы осы анықтамаға саяды. Ғалым К.Аханов омоним сөздер «әртүрлі мағынада келіп әрі полисемия құбылысына жатады, сонымен бірге мағыналық жақтан бір-бірімен ұштаспай омоним де бола алады» дей келіп, «қара» деген сөздің әртүрлі қатынаста келуін, қай мағынада қолданылғанын, қандай-қандай мағыналық реңкі бар екенін мәнмәтінде (контексте) айқындап ажыратуға болтындығын сөз етеді [9, 34-36 бб.]. Келтірілген мысалдардың шығу тегіне үңілсек, олардың пайда болуында танымдық қызметтің айқын байқалып жатқандығын көруге болады. Ол жайында келесі тараушаларымызда сөз етеміз. Тіл білімінде омоним сөздердің пайда болуы туралы үш түрлі көзқарас қалыптасты: бірінші көзқарасқа сәйкес омонимдерге дыбыстық кешеннің кездейсоқ сәйкес келуі нәтижесінде пайда болған этимологиялық (гетерогенді) омонимдер ғана жатқызылады (Ж.Жильерон, Р.И.Меннер, Ж.Орр, В.И.Абаев); екінші көзқарас бойынша лексикалық омонимдердің жасалуының екі негізі болады: а) әртүрлі сөздер мен формалардың (кірме сөздерді қоса алғанда) фонетикалық конвергентті эволюциясы; ә) бір сөздің семантикалық дивергентті 21 эволюциясы (Л.А.Булаховский, Р.А.Будагов, К.Нюроп, С.Ульман); үшінші көзқарасқа сәйкес омонимдер сөзжасамдық процестің нәтижесінде жасалуы мүмкін (В.В.Виноградов, А.И.Смирницкий, Ю.С.Степанов, Ш.Балли). Олардың негізгілері омонимия құбылысы ертеректе сөздердің затты, құбылысты немесе іс-әрекетті бірдей атап, содан кейін барып олардың мағыналық реңктері ажырап, жеке-жеке мағыналық бірлік ретінде қалыптасуынан басталса керек дегенге саяды. Бұған түркі тілдерінде, соның ішінде қазақ тілінде ерте кезден бері әрі есім, әрі етістік мағынасында қолданылып келе жатқан, әбден қалыптасқан омоним сөздердің жиі кездесуі дәлел бола алады. Мысалы: қаз, қыс, жаз, ат, қой, құс, ас, аш, шаш, ой, бүр, бу, ту тәрізді есім-етістік омонимдер бар. Әрі есім, әрі етістік мағынасындағы омонимдердің дыбысталуы жағынан бірдей болып, лексикалық мағынасы жағынан өзара ұштасып жатуы бұлардың қалай да бір негізден шыққандығын білдіреді. Проф. П.М.Мелиоранский зат есім мен етістік түбірінің бірдей болуы тілдің ертерек кездегі дәуірінде зат есім мен етістік түбірінің дифференцияланбауының көрінісі дейді. Бұл ретте ғалым түркі тілдеріндегі кейбір есім сөз түбірі мен етістік сөз түбірінің біркелкі болып келуін көрсетіп, ертеректе түркі тілдерінде түбірлер етістік және есімдер болып дәл қазіргідей қатаң түрде ажыратылып бөлінбегендігін атап көрсеткен [43, 23]. Ал Н.А.Баскаков түркі тілдеріндегі жүктеу/скачать 3,13 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|