Карбозова булбул давлетханкызы
жүктеу/скачать 3,13 Mb. Pdf көрінісі
|
karbozova-b-d-dissert
| Жартылай омонимдер.
Жартылай омонимдерге біз омограф, омофон, омоформаларды жатқызамыз. Омографтар. Қазақ тіл білімінде бұл құбылыс туралы екі түрлі көзқарас бар. Бірі – қазақ тіл білімінде омографтар бар десе, екінші көзқарасты ұстанушылар омографтар жоқ дегенді айтады. К.Аханов «Біркелкі жазылып, екпіннің алмасып түсуіне байланысты түрліше айтылатын сөздер омографтар деп аталады. Мысалы: бөлме («үйдің бөлегі» – бөлме «бөл» деген етістіктің болымсыз түрі); тарпта («столдың қағаз салатын жәшігі») – тартпа («тарт» деген етістіктің болымсыз түрі). Жұп-жұбымен келген осы тәріздес омографтардың сыңарлары айтылуда екпін арқылы ажыратылады. Екпін бұлардың зат есім сыңарларының айтылуда екпін арқылы ажыратылады. Екпін бұлардың зат есім сыңарларының соңғы буынына түседі де, етістік сыңарларының бас буынына түседі» [17, 155 б.] – деп, қазақ тілінде омографтардың бар екендігін айтады. Ғалым енді бір еңбегінде есім сөздер мен етістіктерді айтуда екпіннің әртүрлі түсетіндігін ескерте келіп, « алма, кеспе, кірме, үйме, жатпа, қақпа, бөспе, қойма, түйме, шығарма, кіріспе, басқарма деген есім сөздер мен алма, кеспе, кірме, үйме, жатпа, қақпа, бөспе, қойма, түйме, шығарма, кіріспе, басқарма етістіктің болымсыз түрлері де омографтар қатарына енеді. Осы келтірілген омографтардың екпін бірінші сыңарларының (есім сөздердің) соңғы буынына түседі де, екінші сыңарларының (етістік сөздердің) соңғы буынының алдындағы буынына түседі. Сонымен бұлардың жазылуы бірдей де, айтылуы екпіннің ауысып түсуіне қарай ажыратылып тұр» [17, 122-123 бб.] – деп өз ойын нақтылай түседі. 25 Ал І.Кеңесбаев пен Ғ.Мұсабаев қазақ тіліндегі омографтарды мойындай қоймайды: «Мұндай сөздердің пайда болуына, алдымен тілдегі дауыс екпіні сөздерді айыру үшін жұмсалмайды. Орыс тіліндегі «замок» (құлып) – «замок» (сарай) типтес сөздер сияқты жаңа сөз жамай алмайды. Соның салдарынан қазақ тіліндегі омографтарды кездестірмейміз» [19, 6 б.]. Омонимдерді оқыту проблемасына арнайы қалам тартқан Ә.Әлметова жоғарыда сөз болған ғалымдардың көзқарастарын тілге тиек ете отырып, «Біздіңше, қазақ тілінің өзіндік ерекшелігі тұрғысынан келгенде, алдыңғы пікір дұрыстау көрінеді, өйткені аталмыш мысалдардағы екпіннің атқарып тұрған ролі әлсіз. Егер соңғы пікірге ден қойсақ, етістік пен есім сөздерден құралған омонимдік қатарлардың көпшілігін омографтарға жатқызуға тура келеді. Сондай-ақ түркі тілдес халықтар ғана емес, жалғамалы тілдер тобына жататын тілдердің көпшілігінде де бұл құбылыс мойындалмайды /Қосымша жалғанған кезде екпін өзгеріп кетеді ғой/» [10] – деп қазақ тілінде омографтар жоқ деген көзқарасты қолдайды. Е.Семенова якут лингвистеріне сілтеме жасай отырып, «якут тілі жүйесінде омографтар да бар» [57, 104 б.] – деп, якут тіліндегі омографтар мұрын жолды й дыбыстарының айтылуымен байланыстыра қарайды. К.Ахановтың ізімен қазақ тілінде омографтар бар деген пікірлер қатарын қолдаймыз. Себебі, қазақ тілінде де болымсыз формада келетін сөздерде екпін ерекше рөл атқаратынын жоққа шығара алмаймыз. Осы жолмен жасалған сөздерде екпін мағына ажырату қызметін атқарады. Орыс тілдеріндегідей анық болмағанмен, қазақ тілінде бәрібір де айтылуында әлсіз айырмашылық болатын сөздер қатары кездеседі. Ол жайында біз ғалым З.М.Базарбаевамен бірге жазған мақаламызда толық баяндаймыз [58]. Жартылай омонимдер болып табылатын омофон, омоформа сияқты құбылыстардың қазақ тілінде бар екендігі бізге дейінгі зерттеулерде де жете зерттелген. Біз бұлардың жартылай омонимге жататындығын айтумен ғана шектеліп отырмыз. жүктеу/скачать 3,13 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|