Карбозова булбул давлетханкызы
жүктеу/скачать 3,13 Mb. Pdf көрінісі
|
karbozova-b-d-dissert
| ҚОРЫТЫНДЫ
Тілдің ішкі (натуралды) лингвистикалық «әлеуеті» мен оны тұтынушының психологиялық, танымдық және т.б. қасиеттеріне, коммуникативтік, прагматикалық мақсаттарына байланысты тілдік бірліктердің, оның ішінде лексикалық бірліктердің мағынасының кеңеюінен туындайтын құбылыс «омонимия» деп аталады. Тіл білімінде омонимдерге берілген анықтамалар өте көп және олардың ортақ мазмұны бір-біріне жуық келеді. Алайда тіл-тілдің өзіндік құрылымдық ерекшеліктеріне байланысты принциптік өзгешеліктер болуы мүмкін. Жалпы тіл біліміндегі толық және жартылай омонимияға қатысты пікірлерді саралай келе, мынадай екі түрлі көзқарасты байқаймыз: біріншісі, толық омонимдерге лексикалық омонимдерді жатқызса, жартылай омонимдер деп омограф, омофон, омоформа құбылыстарын таниды; ал, екінші, көзқарас бойынша, толық омоним деп бір ғана сөз табына жататын, грамматикалық түрлендіру кезінде де бірдей таңбаланатын және бірдей айтылатын сөздер тобын таныса, жартылай омоним деп, әр сөз табына жататын, бірдей дыбысталып, бірдей таңбаланатын, бірақ грамматикалық түрлендіру кезінде әртүрлі түрленетін сөздер тобын жатқызады. Біз жұмысымызда бірінші топтағы көзқарасқа сүйенеміз. Себебі, қазақ тілінде толық омоним деп тануға грамматикалық формалар кедергі бола алмайды. Сонымен бірге, әр сөз табына жататын түбір морфемалар толық лексикалық мағына бере алады. Және де осы жерде мына бір мәселенің басын ашып алуымыз қажет. Көптеген ғалымдар омонимдерге қатысты толық және жартылай деген сөздерді қолдануда шатасатындығын байқаймыз. Оның себебі осымен байланысты ұғымдарды атағанда көп жағдайда «лексикалық» деген бірліктің түсіріліп қолданылуы. Омонимдер метатілінде толық лесикалық омонимдер, жартылай лексикалық омонимдер, толық омоним және жартылай омоним деген ұғымдар бар. Олардың әрқайсының өзіндік беретін мағынасы да бар. Жұмысымызда толық омоним деп толық лексикалық түбір негізде бірдей таңбаланатын және бірдей дыбысталатын сөздерді танимыз. Оған лексикалық, лексика-грамматикалық және аралас омонимдер жатады. Ал жартылай омоним деп бір сыңары түбір негізінде, екінші сыңары сөзтудырушы, сөз түрлендіруші қосымшалар арқылы пайда болған, бірдей айтылатын немесе бірдей таңбаланатын, мағыналары әртүрлі бірдей таңбаланатын бірақ айтылуында өзгешелік бар немесе мағыналары әртүрлі бірдей айтылғанмен өзгеше таңбаланатын сөздер қатарын айтамыз. Толық омонимдер толық лексикалық омонимдер, жартылай лексикалық омонимдер деп екіге жіктеледі. Толық лексикалық омонимге лексикалық омонимдер, жартылай лексикалық омонимге лексика-грамматикалық және аралас омонимдер деп жатады. Грамматикалық мағынасы жағынан бірдей, лексикалық мағынасы жағынан әр басқа бір сөз табына жататын сөздерді лексикалық омонимдер деп, сыңарлары әр сөз табына жататын және кейбір 142 формаларында бірдей жазылып, бірдей дыбысталатын, грамматикалық мағынасы жағынан ажыратылатын сөздерді лексика-грамматикалық омонимдер деп танимыз, ал сыңарлары бірі екіншісіне лексикалық омоним, екіншісіне лексика-грамматикалық омоним болып келетін немесе барлық сыңарлары лексика-грамматикалық омоним болатын сөздерді аралас омонимдік қатарға жатқызамыз. Жартылай омонимдерге біз омограф, омофон, омоформаларды жатқызамыз. Қазақ тіл білімінде омограф құбылысы туралы екі түрлі көзқарас бар. Бірі – қазақ тіл білімінде омографтар бар десе, екінші көзқарасты ұстанушылар омографтар жоқ дегенді айтады. Біз қазақ тілінде омографтар бар деп танимыз. Когнитивтік лингвистика – адам санасында тілге дейін жарыққа шыққалы тұрған ойы мен пайымын жинақтау, дайындау, тілдің қай бірліктерімен беру қажеттілігін таңдау процестерін қарастыратын тіл саласы. Санада болатын когнициялық құбылыстарды адамның вербалды және бейвербалды әрекеттері арқылы тануға болады. Ал оның вербалды жеткізген ақпараты арқылы аялық білімін анықтауға болады. Омонимдерді терминдік омонимдер және диалектілік омонимдер деп қарастырып отырғанымыздың бірнеше себептері бар. Бірініші, кез келген тіл негізінен әдеби тіл, аймақтық немесе жергілікті тіл, ғылыми немесе ғылым тілі деп үшке бөлінеді. Аймақтық тіл де, ғылым тілі де әдеби тіл құрамына енгенімен әдеби тілге оппозициялық қатар құрай алады: әдеби тіл – аймақтық тіл, әдеби тіл – ғылым тілі. Соның бірі сөз болып отырған тілдердің ішінде өзіндік омонимдік жұптардың болуы. Сонымен қатар, синонимдік, антонимдік қатарларын құруы, негізінен олардың қорында сөз таптарының көпшілігі кездесуі және т.б. Қазіргі заманғы философиялық ойдың білім ұғымы мен мазмұнына деген сонылық сипаттағы тұжырымдар лингвистикалық білімдер аясындағы омонимдік құбылыстарды оқытуды жаңаша пайымдаудың қажеттігін көрсетті. Омонимдік құбылыстарды оқыту логика-философиялық тұжырымдармен білімнің мәні мен мазмұны және оның өмірдегі қолданылу сипаты тұрғысынан ұштасады. Омонимдерді жоғары оқу орнында оқытудың формасы мен мазмұны сананың объективтілігін мойындайтын неотомизмдік философиямен, философиялық прагматизм бағыттармен сабақтасып жатыр. Тілді оқыту әдістемесі саласындағы мәселелерді философиялық тұрғыдан негіздеу жалпы педагогиканың ғылымаралық байланыстарынан туындайтын заңдылықтармен сипатталады. Омонимдік құбылыстарды оқытудың логика-философиялық негізінде білім алушылардың дара тұлғалық болмысының интеллектуалдық әлеуетінің артуы, адамгершілік қасиетінің сапасы, қоғамдық қарым-қатынастарының қол жеткен танымдық әрекетінің дәрежесі ретінде қарастырады. Білім алушылардың омонимдік бірліктерді оқыту барысындағы логика-философиялық негіздері әлеуметтік, танымдық, адамгершілік, көркемдік, тілдік т.б. категориялардың 143 даму заңдылықтары мен ұстанымдарын этнотанымдық және жалпы білімдік тұрғыдан саралауға жол ашады. Омонимдік құбылыстарды оқытудың астарында философиялық білімнің өзіндік ерекшелігі болады. Мұнда тілдік бірліктер арқылы философиялық біліммен қатар дүниетанымдық білімі қалыптасады. Білім алушылар омонимдік құбылыстардың философиялық негізінде өзінің ақыл-парасаты мен өмірлік тәжірибесін, ой түйсігі мен танымдық әрекетін, өзінің дүниетанымын қалыптастырады және оны дамытады, ақиқат әлемге, адамға, қоғамға деген өзіндік көзқарасын жетілдіреді. Жоғары мектепте тілді оқыту мен тілдік дағдыны қалыптастыру үдерісіне қатысушылар тұлғалық сипаты басым, психофизиологиялық жағынан дараланатын субъектілер болғандықтан, омонимдерді оқытуды психологиялық жағынан негіздеп алудың маңызы зор. Білім қабылдаушы тарапынан барынша толық игерілу үшін, ең алдымен, жеке тұлғаның психологиясы, тұлға мен ұжымның оңтайлы психологиялық келбетін қалыптастыру бағытындағы әрекеттер орындалады. Мұндай бағыттағы жұмыстар мазмұны оқытудың жоспарлау-ұйымдастыру сатысында да, сабақ үдерісі кезінде да орындалатын әрекеттердің маңызды құрамдас бөлігін құрайды. Жоғары оқу орнындағы омонимдерді оқыту үдерісі білім алушыға тек ақпараттық сипаттағы білім мен механикалық сипаттағы дағдыларды ғана қалыптастыруды көздемейді. Сонымен бірге тұлғаны психологиялық жағынан кәсіби әрекет аясына сай дамытуды мақсат тұтады. Омонимдік бірліктерді оқытудың психологиялық негізінде білім алушылардың ойлау әрекеттері, ойлау мен сөйлеу әрекеті жүйеленеді. Сол арқылы жазбаша және ауызша сөйлеу тілі (сөйлеудің этикеті мен сөз мәдениеті) дамиды. Омонимдік құбылыстарды оқытудың психологиялық негізінде білім алушының сезінуі арқылы алған ақпараттарды өңдеп, сезімдік әрекеттерден тыс нәрселерді танып-білуіне мүмкіндік туады. Омонимдерді оқыту тілдің басқа да мағыналық және құрылымдық бірліктерін оқыту бағдарлары сияқты жалпы педагогикалық заңдылықтар мен қағидаларға сүйенеді. Педагогика ғылымының заңдылықтары мен дидактикасы омонимдік құбылыстарды оқытудың негізгі алғышарттарын түзіп, оқыту үдерісінің нәтижелі болуына кепіл болады. Омонимдерді оқытудағы басты меже мен күтілетін нәтиже тұлғаның бойында білім мен оны кәсіби деңгейде қолдана білу болғандықтан, педагогикалық қағидалар қоғамдық мәнмәтіндегі тұлға мен білім мазмұнын қабат қамтиды. Омонимдік құбылыстарды оқыту барысындағы білім алушылардың оқу- танымдық әрекетінің нәтижелілігі мен шынайылығын педагогикалық үдерістер айқындайды. Омонимия құбылысын жоғары оқу орындарында оқыту әдістемесі, бір қарағанда қалыпты бағдарламалық талапқа сәйкес үрдіс секілді көрінеді. Алайда омонимдік бірліктерді оқытудың өн бойында танымдық әрекеттердің небір күрделі түрлері мен сатылары жүргізіліп, түрлі логика- философиялық тұжырымдар жасалып, соның нәтижесінде білім алушының рухани жан әлемі мен тәлімдік-тәрбиелік дағдысы қалыптасып жатады. 144 ЖОО-да омонимдік бірліктерді кешенді түрде оқытудың нәтижесінде, филолог-мамандарды даярлауда қоғам талабы мен оқыту жүйесінің бірлігін сабақтастықта қарастыру арқылы білім мазмұнын модульдік үлгілерге сәйкес тиімді меңгертуге болады. Пән мазмұнымен байланысты модульдер ғылыми ұстанымдардың қағидаларына негізделеді. Омонимдік бірліктердің когнитивтік семантикасын оқытуда модульдік үлгілерді пайдалану болашақ мамандардың пән мазмұнын кешенді түрде түсінуге ықпал етеді. Модульдердің білімді тексеру мен саралауда да тиімділігі байқалады. Омонимдердің когнитивтік семантикасын оқытудың негізгі мақсаты – филолог маманның лингвистикалық білім сапасын арттыру ғана емес, сонымен қатар осы білімді жинау, пайдалану дағдыларын қалыптастырудан тұрады. Омонимдік бірліктерді оқытуда білім берудің жаңа сипаттағы бағыттары мен нәтижелеріне сәйкес, озық технологияларды сұрыптап пайдалану білім сапасын нәтижеге бағыттайды. Жұмыста көрсетілген педагогикалық ұстанымдар мен жаңа технологиялар, олардағы стратегиялар мен әдіс-тәсілдер білім алушылардың жас және психологиялық ерекшелігіне сәйкестігін танытты. Бұл жайт эксперимент сабақтар нәтижесінде дәлелденді. Зерттеу тақырыбымен байланысты эксперимент нәтижелері таңдалған педагогикалық технологиялар мен әдістемелердің дұрыстығын дәлелдеді. Эксперимент кезінде жүргізілген жұмыстар барысында білім алушылардың тұлғалық, психологиялық, мәдени, жас ерекшеліктері есепке алынды. Педагогикалық эксперимент нәтижелерін мерзімі бойынша қысқа және ұзақ мерзімді кезеңдерге бөлуге болады. Жұмыстар барысындағы білім алушының үлгерімі мен дағды ерекшеліктеріндегі ілгерілеушілік қысқа мерзімді кезеңде анықталды. Студенттердің бойында қалыптасады деп болжанған мәдени, эстетикалық, тәрбиелік т.б. тұлғалық ерекшеліктер ұзақ мерзімді кезең нәтижесі болып табылады. |