Казақ петроглифтері (КӨне тамыры мен сабақтастығЫ) зайнолла самашев жұмаш жетібаев алматы 2005

қарсы немесе параллельді сы-нық 
сызықтармен безендірілген трапеция 
тектес 
түрдегі 
өрнектер; 
тегене 
қүйрығының орта тұсына қүмалақтайтын 
жері нақтылы түрде ойылып салынса 
(99-су-рет), ал аяғын бүгіп жатқан 
қошқарды елестететін келесі мүсіннің оң 
жақ бүйіріне, яғни алдыңғы аяғы мен 
артқы сандарының арасына жебелі садақ, 
қайқы қылыш, сүңгі, балта, қанжар, шиті 
мылтық 
100-сурет 
сияқты қару түрлері 
мен аттың 
рельефті бейнелері қашалып, алдыңғы аяғына балтаның бейнесі контурлы техникамен салынған 
(101-сурет). 
Қошкартастың екінші түрі — бұл да тас қашау өнерінің ең бір ерекше озық үлгісі болып 
табылатын тас мүсіндер. Бұл мүсіндерді кейде "архартас" деп те атайды. Өйткені, бұл мұсіндерде 
архардың осы өңірдегі түрі — муфлон- 
101-сурет 
89 

91 
ның көптеген белгілері, атап айтсақ: 
басы, жарты ай сияқты иіліп келген 
мүйіздері, күжірейген әукесі, бүлшық 
етті аяқтары, түяқтары, шолақ қүйрығы, 
үмасы, жалпы дене бітімі өте дәл 
нақтылы реалистік түрғыда қашалып 
берілген 
(102— 
113-суреттер). 
Қошқартастың бүл түрінің кейбіріне 
балта, қайқы қылыш сияқты қарулардың 
(102—04; 107-суреттер), қор-жынның 
(103-сурет), кісе белдіктің (113-сурет) 
бейнелері, сынық сызықты ноқатты 
өрнектер салынып (102; 112-суреттер), 
араб әліпбиімен эпитафиялар жазылса 
(102; 111-суреттер), енді бірінің үстінде ешкандай жазу-сызулар болмай-ды (105—106; 108— 
110-суреттер). 
Қошқартастың үшінші түрі — түлғасының нобайына қарағанда аяқтарын нық басып түрған 
қошқарды (муфлонды) көз алдымызға елестететін мүсіндердің бірі (114-сурет). Тұғырымен бірге 
қашалып жасалған бүл мүсінде образ негізінен қой түлігінің ай мүйізі мен тұмсығын, көзін нақтылап 
бейнелеу арқылы көрсетілген. Шеттері бедерлі болып келген осы мүсіннің оң жақ бүйіріне қүйрығы 
күзелген ( немесе түйілген) жайдақ атты жетелеп бара жатқан адамның рельефті техникамен қашалып 
салынған бейнесі анық көрінеді, ал аттың үстіңгі жағында араб әліпбиімен жазылған эпитафия 
орна-ласқан. Артқы бедерде көлденеңінен сызылып салынған қос әліптің бейнесі; үш сатылы тұғырдың 
үстіңгі екі сатысының жақтауларында ұшбүрышты болып келген ойықша бейнелер бар. 
Қошқартастың төртінші тобына — мәнерлеу әдісі мен түрі жағынан "қойтас" пен "қошқартастың" 
арасындағы, яғни өтпелі сатыдағы тас мүсіндер. Сондай мүсіндердің бірі "Ақшора" қорымындағы 
(Маңқыстау облысы Түпқара-ған ауданы) үш сатылы өңделген тұғырдың үстіне орнатылған 
қошқартас. Алдынан тура қарағанда жайын балықты елестететін бүл мүсін — аяқтарын бауырына бүгіп 
жатқан архардың бейнесі. Мүсіннің үшбүрышты болып келген шолақ түмсығының алдыңғы жағында 
ашылып түрған аузы мен танауының екі 

92 
тесігі, үстіңгі екі жақ қапта-лына қарашығы 
бар сопақша болып келген көздері 
бейнеленсе, төбесінде араб әліпбиімен 
жазылған эпитафия, ай пішінді мүйіздер 
мен орта-сында тілгі бар қүлақтар 
кескінделген (115-сурет). Қош-қартастың 
осы тобына сон-дай-ақ, осы ауданның 
терри-ториясында орналасқан "Қали-пан" 
атты қорымдағы мүсінді де жатқызуға 
болады 
(116-су-рет). 
Астындағы 
түғырымен бірге қашалған бүл мүсінде көз 
алдымызға 
аяқтарын 
бүгіп 
жаткан 
қошқарды елестетеді. Үш 
103-сурет 
сатылы
болып келген түгыр- 
дың 
үстіңгі 
жағындағы 
колденең 
орналасқан бедердің алдыңғы және артқы жақтары қошқар мүйіз өрнегіне үласқан. Ай пішінді 
мүйіздермен көмкерілген басы мен төсінің түсындағы қошқар мүйізді бедерлі орнектің ортасына араб 
әліпбиімен эпитафия жазылған. 
Қошқартастың бесінші түрі — стилизацияның белгілі деңгейіне жеткен зооморфтық 
ескерткішінің бір түрі — "қойтасқа" (бірақ қой түлігінің нышаны аздау, көлемді ) бірсыпыра жақын 
мүсіндер. Бүндай мүсіндерде жануардың басы (117-сурет) мен мүйіздері (118-сурет) ғана бейнеленеді. 
Қошқартастың ең қарапайым түрі болып саналатын осындай ескерткіштердің үсті әдетте 
эпи-тафиялармен және таңбалармен ғана безендіріледі. Сондай мүсіндердің бірі — 118-суреттегі 
қошқартас. Бүл мүсіннің бас жақ жақтауында араб әліпбиімен жазылған эпитафия мен көптеген қазақ 
руларына тән + түріндегі таңба бар. 
Қошқартастың алтыншы түріне — стилизацияның жоғарғы шегіне жетіп, жануардың тек алыс 
нышанын ғана байқататын мүсіндер. Солардың бірі — жоғарғы екі басы шығыңқы болып келген мүсін 
(119-сурет). Түғырымен бірге қашалган бүл мүсіннің орта түсында үсті сынық сызық түріндегі 
өрнектермен безендірілген екі қатар — тік, көлденең және бір үштары төмен қаратылып түйіскен 
релеьфті бедерлерден қүралған үшбүрышты геометриялық өрнектер бар. Суретке мән бере қарасақ, 
шығыңқы бастарының сол жағы — қошқардың басын, оң жағы — тегене қүйрығын, екі
қатарлы болып келген релеьфті 

91 
бедерлерінің тіктері — алдыңғы 
аяқтары 
мен 
артқы 
сандарын, 
көлденеңдері 
— 
бауырын 
көз 
алдымызға елестетеді. 
Қошқартастың 
осы 
түріне 
сондай-ақ, қазіргі кездегі қазақи аласа 
үстелге 
үқсайтын, 
бірақ 
та 
семан-тикалық 
мазмұны, 
функци-ональдық 
қолдану 
тұрғысы-нан алып қарағанда әйгілі 
сарматтардың құрбандық шалатын тас 
ыдысына өте жақын сирағы төрт аяқты 
болып келген зооморфтық мүсінді де 
жатқызуға бола-ды (120-сурет). 
Енді біз осы қошқартастарды 
қазақтардың қабір үстіне қандай 
себептер-мен және кімдердің басына 
қойғандығына жауап бермес бұрын қой түлігіне қысқаша тоқталып өтейік. 
Қой малы — бүл сонау көне замандардан күні-бүтінге дейін адамзат баласының күнделікті 
тұрмыс-тіршілігінде өте үлкен рөл атқарып келе жатқан "төрт түліктің" бірі. Ол: қуаныш, байлық 
көшпелілер тіршілігінің жүйке тамы-ры, күллі ішіп-жемі мен күн көрісі. Міне, осындай қасиеттерін 
бағалаған ата-бабаларымыз, соның ішінде, әсіресе, қазақтар оған ерекше құрмет көрсетіп, "Мал 
өсірсең 
— 
крй есір, Өнімі оның көл-косір" деп тақпақтап, образын әдет-ғұрыптарына, 
мақал-мәтелдеріне тиек етіп, әртүрлі аңыз-әңгімелер шығарған. Бүлардың кейбірі тарихи 
шындықтармен үйлесіп жатса, енді бірі исламга немесе көне діни табынушылық пен сенімге 
негізделген. Мысалы, мына бір аңызда қойдың — Кок (аспан) пен Оттан жаратылғандығы сөз болса 
(Потанин, 1881, 152— 153 бб.), ал екіншісінде: 
"Ай мүйізі шақпақтай, 
Шопан ата баласы, 
Шүйделері тоқпақтай, 
Қойлар бассын үйіңді, 
Тегене құйрық қошқарлы, 
Қойлар бассын үйіңді, 
Малды берсең қойды бер. 
Қоймай бассын үйіңді", — 
деп халық айтпақшы, оның иесі, пірі болып — Шопан Ата айтылады (Потанин, 1888, 32 б.). 
Шопан Ата атына байланысты Қазақстанда және Орта Азияда 

94 
әулиелік орындар көптеп саналады. Солардың 
бірі — Маңқыстаудағы "Шопан Ата" мазары. Бұл 
мазар жөнінде ел арасында мынадай қызық аңыз 
бар. 
Аңыздың 
желісі 
бойынша, 
оқуын 
тәмәмдаған Шопан Ата ұстазы Хазірет Ахмет 
Яссауиден киелі аса-таяғын сұрайды. Шопан-Ата 
сияқты шәкіртінің көп екенін және олардың бәрі 
де асатаяқтан үміткер екенін ескерген Хазірет 
Ахмет Яссауи барлық шәкірттерін өз киіз үйіне 
жиып алып, киелі асатаяғын шаңы-рақтан сыртқа 
қарай лақтырып жіберіп, оны іздеп тауып әкеліп 
беруін тапсырады. Осы жүктелген істі кім 
бірінші орындаса, сол асатаякқа ие болатындығын және ескертеді. Үміткерлердің барлығы үйден 
шығып, асатаяқты іздеу қамына кірісіп кеткенде, тек Шопан Ата ғана орнынан қозғалмай түрып қалған 
екен. Себебі ол асатаяқты үй маңынан табу мүмкін еместігін сезсе керек. Көп сандалыстан кейін ол 
(Шопан Ата) асатаяқты Маңқыстаудан тауып алып, табылған жерге мешіт салыпты. Кейін ол жер 
үлкен қорымға айналған екен (Аргынбаев, 1975, 195 б.). 
Көптеген халықтар қой түлігін — батырлықтың, сәттіліктің т.т. символы санап, әртүрлі 
пәле-жаладан қорғайтын болмыстан тыс қасиеті бар киелі жануар деген наным-сеніммен оның 
скульптуралық-суреттік тұтас немесе анатомиялық бір мүшесінің бейнелерімен еңбек құралдары мен 
қару-жарақтарын, тұрмыстық және ғүрыптық заттарын, ат әбзелдері мен ер-тұрмандарын, киім 
-кешектерін, бейнелеу және қолданбалы өнер туындыларын безендіріп, атын әулиелерге бер-ген. Оған 
Маңқыстаудағы бүтін рулы елдің о дүниелік небір азаматтарын бауырына басқан қасиетті қауым
"Қошқар Атаны" мысалға келтіруте болады. 
Тіліміздегі "қой жылы" секілді мүшел атауы; "қырқым кезінде", "қозы көш жер" тәрізді уақыт 
пен кеңістікті білдіретін сөздер; сезім кұйін аңғартатын "үріккен қойдай дүркіреп"; адамның 
мінез-қалпын білдіретін "қойдан жуас" сияқты сөз орамдары т.б. бұл да мал баққан қазақтардың қойды 
құрметтегенінің бір көрінісі. 
Күнделікті түрмыс-тіршілігі малға негізделген халықтардын, наным-сенімдері мен 
әдет-ғүрыптарына, аңыз-әңгімелері мен мақал-мәтелдеріне сүйенсек, қой түлігі бірқатар
символдар мен функцияларды атқарып келген. Мәселен, 

106-сурет 
95 
сармат-аландарда қошқар образы "фарн" дсп аталатын табынушылықпен теңестіріледі. Фарн — бүл 
көне парсылардың түсінігі бойынша монархиялық биліктің, күштің, байлықтың және қазақша 
айтқанда "қүттың" символы. Енді біз сол символдар мен функцияларға қысқаша тоқталып өтейік. 

жүктеу/скачать 14,2 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: