Рум азаматтарының құқықтық жағдайы

5.1. Құқықтарды қорғаудың пайда болуы.

Пайдаланбау да құқықтың жүзеге асыру ретінде есептеледі.

Керегі болса құқықпен адам пайдаланады. Адам өзінің құқығымен пайдаланбаса да бұл оның құқығы болады. Керек кезінде осы құқықпен басқа адам да пайдаланады.

Құқықпен пайдалану да екі жолмен тарайды: әрекет жолмен және әрекетсіз жолмен. Мәселен, біз мектепте, университетте оқимыз, жұмыс істейміз, демаламыз. Пайдалану ретінде. Оқығымыз келмесе оқымаймыз, жұмыс істегіміз келмесе істемейміз, бәрі бір әрекетсіз сол құқықпен пайдаланамыз. Құқықты әрекетпен пайдалансақ та оның тағы екі жолмен пайдаланамыз. Біреуі - айтқандай оқу оқимыз. Оны жағымды мүдде қанағаттандыру түрде әрекет дейміз. Әрекет пен құқықты пайдаланудың екінші түрі – құқықты қорғау дейміз.

Құқықты қорғау дегенді тағы да екі жақтан қараймыз. Оның тарихи себебі бар.

Румда, басқа елдерде де болмаған кезінде, әлде болса да заң және заңшылық алыс тұрғанда, адам өзінің құқықтарын өзі қорғаған. Бұл құқықты қорғаудың бірінші түрі – заңгерлер оны дербестік қорғау деп атайды.

Мәселен, бір Рум азаматы басқа азаматымен жер бөлігін немесе малын тартып алса, бірінше, әрине өз өзіне қорғау жасаған күшін пайдаланған деген. Сол кезде күш құқығының заманы болған. Алдында айтылғандай рум азаматы сол жағдайда ұрыны өзінің жерінде ұстап өлтірсе де оған ешқандей жаза жоқ. Сол заманда қылмыстың да заң бойынша ұғымы болған жоқ.

«Nulum Crime sine lege - заң болмаса қылмыста жоқ» деген. Заң болмағанада румдықтар құлдар да, әйелдер де, балалар да, өз мүлігіне қосып сатқан да, айырбастаған да, өлтірген де. Бірақ заң болмаған кезінде әдет деген, әділет және әділдік деген ұғымдар болған. Әділеттіліктен әділет ұғымы шыққан. Aeqiutas - әділдіктің аудармасы.

Бірте-бірте румдықтар да әділдікті тұрмысқа кіргізді. Дербестік қорғауы да екі жаққа шықты. Бір жағы заңды дербестік қорғады, екіншісі заңсыз дербестік қорғады, бұны озбырлық дейміз.

Сол кезде қандай дербестік қорғау заңды, қандай озбырлық болады деп сұрап румдықтар бұл сұрақты әділдікпен шешкен aegiutas (әділдік)- Aequum (бірдей, тең) ұғымымен шықты. Сонда күшті тек қана тең күшпен қайтаруға болады деп шешкен. Осыдан әділеттің белгісі өлшеуші болып шықты. Егер сізге біреу таяқпен шықса сіз оның шабуылын тек қана таяқпен құқық бойынша тоқтатасыз. Пышақты шығарсаңыз бұл қорғау заңсыз озбырлық болады. Одан әрі біреу ұрлық жасаса оны өлтіріскен қорғау жасау болмайды. Бірақ та заң болмаса қылмыс та болмайды десек осындай әділдік келтіруге үшін заң шығару керек. Мәселен, 326 б.ж.д. шыққан Lex Poetelia бойынша енді қарызды төлемеген үшін кісіні құлдыққа жығылту, немесе өлтіруі - заңды әрекет емес, қылмыс болып шықты. Ал сол заң шықпаған кезінде осындай әрекет заңды болған.Nulum crime sine lege. Осылай құқықтың қорғауы екінші түрін тапқан. Оның атағы мемлекеттік қорғауы, әлде заң көмегімен қорғауы. Мемлекеттік қорғауды румдықтар jurisdictio (юрисдикция - заң айтуы) деп аталған.

Мемлекет пен құқық теория бойынша оның тарихы бойынша мемлекет құқықпен бірге пайда болған.

«Jurisdictia regnorum fundamentum - әділет мемлекеттің негізі» - Румнан шыққан тағы бір мақал бар.

Енді румдықтар өзінің құқықтарын қорғау үшін мемлекетке басын бұрған.

5.2. Сот процестерінің пайда болуы.

Тарих бойынша алдымен барлық азаматтың істері талап бойынша претор өзі шешкен. Ал осындай талаптар көбейгенде претор өзінің сот міндеттері орындалмайтын болған. Сонда претор осы талаптарды алдымен өзі негізімен қарап, аяғымен шешу үшін басқа азаматтарға тапсыратын болған. Бұл азаматтар арбитр (arbitrum) деген атағын тапты. Сонымен соттық процессі екіге бөлінген. Біріншісі – in ius делінген. Бұл саты (стадиясы) претор алдында өтетін. Претор талапкерді тыңдап, оның айтқан себептеріне ұғым жауапкершіні шақыратын. Оны да тыңдап, айғақтар болса оларды да жинап өз пікірін шығарған. Бірақ, ақырғы шешімді шығарған жоқ. Бұл саты арбитрді тағайындаумен аяқталған. Арбитр болу қай Рум ерікті азаматтардың ішінде мүмкіндігі болатын. Әрине арбитр болған жоқ. Әрбір іске претор жеке арбитрді тағайындаған.

Тағайындалған соң арбитр іске кірісетін. Бұл саты in indicium делінген. Бұл сот процестің барлық қатысушыларды тыңдап алып, барлық айғақты заттарды өлшеп, салыстырып өзінің шешімін шығаратын.Арбитрдің шешімі үзілді-кесілді ақырғы болатын. Бұл шешімге шағы беруге болған жоқ.

Тарих бойынша сот процессі үш түрлі болатын.

Ең бірінші сот өткізу тәртібі тарих бойынша - легисакциялық процесс деп аталған. Legis actio деген - заңды талап. Легисакциялық ең созылатын, құрмалас және қиын процесстің түрі болатын. Осындай процесс ежелгі құқықты әдеттер бойынша жүргізілген. Процесстің қатысушылары өзінің айтатын пікірлерін алдымен жаттап алуға міндеттенген. Одан әрі айтатын сөйлеу сөздері ежелгі заңдармен салыстыратын болу қажетті. Сот процессте талапкер, жауап беруші айтатын сөздерді өзгеше айтса, әлде бір сөзде ғана қате кетсе оның ісі ұмытылып қалатын (талабы дұрыс болса да). Бұл процесстерге Рум қаласының бүкіл жұрты жиналатын. Сонымен сот процессі театрдің ойынға ұқсастығы болатын.

Легисакциялық процесстер алдымен айтқандай көп уақытқа созылатын, сонымен және қиын құралас бойынша көбейген соттық істер ұзақта шешілмей жатқан. Легисакциялық процессі республика заманында процесстің негізгі түрі болатын.
5.4. Формулярдық процессі.

Приицинат заманында легисакциялық процесстің орнына басқа формулярлық процесс келген. Бұл процесстің түрі легисакциялық процесстен жеңілдей және қарапайымдай болатын. Формулярлық formula деген сөзден шыққан. Formula претор қолынан шыққан іс қағаздың бір түрі.

Формулярлық процесстің тұрғысынан формула (Formula) сөзден шықты.

Формула-құрастыру түрі, бұл мағынада арбитрге претор жазған қызмет қағазының құрастыру түрі. Формулярлық процесс легиасакциялық процесстен өте ыңғайлы, күрделі емес және жеделдеу болған. Претор талабымен келген азаматты және оның жауапкерді шақыратын тыңдаған, содан соң өз пікірін арбитрге арнап осы формулаға жазған.

Формула бірнеше бөлімдерден құрылады: Алдымен Praescriptio (алдыңғы сөз) жазылады. Оның ішінде мысалы «Осы істе бір әлде одан көп талаптар бар, бұрын осы кісі осындай талаптармен жолыққан жоқ» деп претор формуланың негізгі бөлімдері жазылған. Негізгі бөлімдер екеу болған: Intentio (талаптың мазмұны) және Condemnatio (претордың осы іске ойлаған ой пікірі). Претор кондемнацияда шешімді шығарған жоқ, тек қана арбитрге осы істі жақсы қарап, дұрыс шешімді шығар деп жазған. Шешімді арбитр өзі шығарған. Кейде интенциямен кондемнацияға қосымшалар жазылған. Қосымшалар осындай болған. Demonstratio (жарғы түсіндірме), Exceptio (шығару) және Adidudicatio (ерекше қосымша). Демонетрацияда претор қарайтын істі жариялап түсіндірілетін. Ал эксцепция деген жауапкердің талапқа қарсы айтқан сөздері. Бірақ талап түгел мойындамау емес, тек қана кейбір талаптың жеке бөлімдерге қарсы сөздер.

Адьюдикaция – ерекше бөлім. Мысалы, кейбір істерде таласқан затты екіге бөлу керек, әлде затты талапкерге, ал оның құнын жауапкерге арнау керек кезде жазылатын.

Формулярлық процесс алаңда емес, жабық ғимараттарда өтетін. Содан соң сотқа аса көп жұрт қатыспаған. Легисакциялық және формулярлық сот процесстің түрлері Румда республикалық және принцинат кезеңдерде кең тәжірибеленген. Ал доминат (императорлық) кезеңде олардың орнына сот процесінің үшінші түрі - экстраординарлық процесс пайда болған.

5.5. Экстраординарлық процесс.

Ordine - кәдімгі деген сөз, ал extra - шектен шыққан, төтенше. Сондықтан extraordinem - төтенше жағдай процессі. Бұл процесстің түрі алдында көрсетілген екі түрден гөрі өте қысқа мерзіммен және қарапайым түрмен өтетін. Оның ең бірінші ерекшелігі - сот төресіз өтетін. Сайланған арбитр орнына талапты істерді шенеуіктер шешетін. Сот процессі сол шенеуіктің (претор, полиция бастығы, әскери бастығы болса) жұмыс орында өткізілетін.

Процесске талапкермен жауапкерден басқа ешкім де кіргізілмейтін. Кейде оларсыз да, тек құжаттарға қарап шенеуік өз шешімді шығаратын.

Бұл бір жақтан дұрыс, өйткені процесс жеделді түрде өткен, ал екінші жақтан шенеуіктер осы ерекшеліктерімен пайдаланған. Осыдан парақорлыққа, коррупцияға жол берілген. Коррупция – Corruptio - шірік, тот деген сөз. Коррупцияға қарсы ең бірінші заң б.з. І ғасырда Румда қабылданған сон, осы қылмыспен күресу бүкіл әлемде әлі де өтіп жүр.

Осы процесске ұқсасты соттың түрі біздің тарихымызда да болған. Ол ХХ ғасырдың 30-50-жылдары өткізілген тройка совет процессінің түрі. Онда партия комитетінің 1-хатшысы, прокурор және үшінші НКВДнің бастығы сот орына істеп, талай жұртты кінәсіз жазалаған.

Бірақта Румда экстраординарлық процессте бір жақсы жаңалық шықты. Оның аты аппеляция (appellatio) - сот шешімге қарсы өтініш беру.

Енді соттан кейін, талапкер әлде жауапкер сот үстіне жоғары шенеуіктерге, императорға дейін арыз беруге құқықты болатын.

Мемлекеттік құқықты қорғауды Румда алдымен претор орындаған. Қорғау іздерін азамат өзінің арызымен преторға барып оған түсіндірген. Претор істі тыңдап, азаматтың айтқан сөздері дұрыс және заңға сәйкес болса, екінші жақты шақыртып тағы оны да тыңдап өзінің шешімін шығарған. Бұл қысқаша жарияланған азаматтық процесс. Осында көрсеткен қорғау іздеген адамды біз талапкер дейміз. Әрбір азаматтық процесс екі жақты тыңдап көріп, біреуін айттық, бұл талапкер, ал екінші жағын жауапкер деп атаймыз. Оның азаматтық ісі - талап деп аталады. Румдықтар қорғау іздеуді - actio деп атаған. Сонымен талап латын тілінде actio делінген.

Рум құқығы бойынша талап (actio) – преторлық эдиктпен жарияланған соттық процесспен шешілетін құқық қорғау үшін арналған құрал.

Өмір ішінде талай қорғау үшін айналатын құқықтық жағдайлар табылады. Рум заңгерлері осындай жағдайларға бірнеше талаптың түрлерін шығарды.

Талап түрлері әртүрлі негіздер, тиянақтармен бөлінеді.

Бірінші тиянақ негізі - жауапкердің тұлғасы бойынша. Осымен талаптар заттық талаптарға (actionеs in rem) және тұлға талаптарға (actionеs in persona) бөлінеді.

Заттық талаптарда талапкер претордан әлде соттан тек қана затты қайтаруға сұрайтын, жауапкердің түріне қарамай. Осындай талаптарды виндикациялық талаптар (actions in vindicatio) деп атаған. Тұлға талаптарға жауапкердің тұлғасы алдымен шығады. Талапкер және адамды (тұлғаны) жауапқа тартқан. Сонда зат екінші ретке шығатын. Мәселен, талапкер жауапкерді азамат өзі атқарсын деп претордан қорғау сұрайтын.

Екінші тиянақтың негізі - құқықтың қаталдығынан шығады. Осы тиянақпен талаптар қатал құқықты талаптарға (actiones in fona fidei) бөлінген.

Қатал құқық деген - өте тиянақты, ешбір жаққа жібермейтін құқық дейміз. Ол заңның әрбірімен әріп, нүктеге қатал қарайды. Dura Lex, sed Lex - румдықтардың мақалы. (заң қатал болса да – бұл заң). Заң ішінде бір рұқсатталмаса ол әрекет заңсыз болып табылады.

Адал ниетті құқық алдымен әділеттен шығады. Заң ішінде жеке іс бойынша ерекше әріп табылмаса ондай істі кейбір преторлар, әлде соттар адал ниетімен шешетін. Сондай істерге қарайтын талаптар адал ниетті тарапттар делініп есептелген. Мәселен, мұрагерлік құқық бойынша: бір жетім преторға барып менің ешбір заңды туыстарым жоқ, ал шешім патерфалинастың конкублиясы болған. Патерфамилиас қайтыс болған соң маған ешбір мүлік мұра бойынша берілген жоқ. Осындай іс бойынша қатал құқықпен сол жетімге претор көмек көрсетпейді, ал адал ниетті құқығымен осындай талапты қанағаттандыруға мүмкіндігі болған.

Үшінші негізі – талаптардың мақсаты және көмегімен бөлінетін. Бұл негізбен талаптар үш түрге бөлінеді: реперситутор талаптар (actiones rei persicutorie), айыптық талаптар (Actiones poenales ) және аралас талаптар (Actiones mixtae ).

1. Actiones rei persecutoriae - мүліктік құқықтарды бұрынғы қалпына келтіру талаптары; талапкер айрылған затты қайтаруды талап етеді. Мысалы, меншік иесінің заты талап етуі - геі vindicatio деп аталды.

2. Actiones poenales - айыптық талаптар. Олардың негізгі түрлері: а) жеке айыпты төлеу, б) кейде шығынның орнын толтыру, тек қана затты қайтарумен шектелмейді, шығынның орнын толтыру негізделеді. Мысалы, actio doli - алдап шығын келтірген адамға қарсы талап.

3. Actiones mixtae – аралас талаптар. Осындай талаптарда талапкер жойылған құқықты қайтарумен, жауапкерден айыпты да бірге сұрайтын.

Құқықтар тең және бір-бірімен байланысты болмауы мүмкін. Осындай жағдайда превенция принципі үстем алады: (құқықты бірінші болып атқарған артықшылықты бірінші болып пайдаланды).

Талаптар бәсекесі қандай жағдайда пайда болады? Егерде бір әлде бірнеше адамдар - бір әлде бірнеше адамдға қарсы бірнеше талаптарға ие болса және бұл талаптарға бірдей мақсат қойылса. Бәсекелес талаптардың ішінен біреуі орындалса, басқасы жойылады. Егерде 1 талап толық орындалмаса, 2 талапты қоюға мүмкіндк беріледі (Д. 17. 2.43).

Рум құқығында кумулятивтік бәсеке болды, яғни бір заң бұзушылық бойынша екі талапты өткізуге рұқсат беріліді. Мысалы: XII кестелі заңдар бойынша адам айыпты талап етуге құқылы. Ол ұрлаған затты талап ету әлде оның бағасын қайтару - condictio furtiva, сонымен қатар actio furti nee manifest! айыпты талап ету -заттың екі еселі бағасы көлемінде.

Бәсекенің екінші түрі - элективтік бәсеке деп аталады. Бір материалдық құқық бірнеше талаптармен қорғалғанда элективтік бәсеке қолданылады. Мысалы, тонаушылықтан кейін зәбірленуші заттардың екі бағасын және 4еселі бағасын талап ету құқылы еді. Екінші талап бойынша (егер бірінші талап орындалса) талапкер тек қана 2 есе бағаны алуға құқылы. Егерде сатып алушы /тұтынушы/ сатып алған заттың кемшіліктерін байқаса, келісімді actio redhibitoria арқылы тоқтатуы мүмкін немесе бағаны кеміту арқылы /actio guanti minoris/. Элективтік бәсекеде 2 талап болуы да мүмкін: condictio furtiva (бір адамға қарсы талап) және виндикaция - затты қайтару талабы.

Рум құқығында талаптың түрлері, талаптардың қорғану және қарсыласу, талаптардың бәсекесі қарастырылған. Осы заңдар бойынша Рим мемлекетінде көптеген жылдар бойы дау, талап, жауапкершілік мәселелері шешілген. Рум құқығы - азаматтық құқықтың даму факторы.

Мысалы, actio legis Aquiliae - заттарды бүлдіргені үшін оның құнының емес, соңғы жылдағы жоғары бағасы алынады.

Заттарды қайтаруға бағытталған жеке талаптар condictiones (Гай 4.5) деп аталды. Рум құқығында несие беруші жағынан қарызды талап етуден қарастырылады (debitum). Әлде жауапты адам басқа затты қайтару керек немесе істеу керек (dare, facere, oportere). Преторлық жарлық жүйе ретінде жеке талаптардың формулярын жариялайды. Олар қолданылатын құқық қатынастарының жүйесіне сәйкес баяндалды. Формулярдық процестің талаптары материялдық жағынан арнайы жеке атауларға ие болған (actio verditi, actio pro socio, rei vindicatio). Осы формулярды қолданған преторлар талаптарды жеке қарастыруға тырысқан.

Рум құқығында талаптар жоғарыдағы көрсетілген басқа келесі түрлерге бөлінді:

Actiones civiliae - цивиль талаптары цивиль құқығына негізделген.

Жоқтығы Actiones praetorium - преторлық талаптары преторлық құқығына негізделген. Құқықтың бәрін әлде анықтайтын талап actio in ius concepta деп атайды. Рум заңгерлердің шығармаларда талап мәселелерін осылай көрсететін:

(1) Siparet rem gua de agitur A. A. ess ex iure Quiritium...-(1) Егерде А.А-нікі болып шықса...

(2) Siparet N. N. A. A. sestertium decem mil la oportere...-(2) Егерде N.N. А.А-ға 10 мың сестерций төлейтін болса...

Кейбір талаптар барлық адамзаттарға қойылды, мысалы, көшеге құлайтын заттарды қою әлде іліп қою. Осындай талаптар actiones populares деп аталды.

Үлгі бойынша және практика қолданылатын талаптар тәрізді талаптар құрылса, біріншісі - actio directa деп аталды, ал одан туынды талап - actio utilis деп аталды. Мысалы, Аквилий заңында қарастырылмаған зиян келтіру туралы талап actio legis Aquiliae utilis деп аталған.

Фиктивтық талаптар - actiones ficticiae деп - сотқа арнаулы көрсеткіштерге қосымша жоқ фактілерді қосу әлде жою туралы ұсыныс білдіреді, осы істі басқа белгілі жағдайдың үлгісі бойынша шешу ұсынылады. Кімде-кім басқа біреудің затын өз еркімен алса, 1 жылдың ішінде бұрынғы иесіне қарсы талап қоюға құқығы бар. Талптардың көпшілігін сот өз шешімін ар-ұждан - bona fides негіздеріне сүйене отырып жариялайды. Осындай жағдайда сот құқық талаптарын орындауға тиісті болып, оларды әділеттік жолмен шешуге тырысқан. Бұл талаптар bonae fidei деп аталған. Гай bonae fidei қатарына келесі талаптарды қосады: actio empti, venditi, prosocio, lutelae, rei uxoriae. Кейбір талаптар actiones strict! iuris (қатал құқық) деп аталды. Оларды қарастырғанда заңды әріпті түрде қолдану қажет еді. Егер сот жауапкерден даудың себебін толық талап ете алмаса және жауапкер дауласқан затты қайтармаса, сот өзінің ерекше шешімін қабылдауы мүмкін. Зиянның орнын толтыру көлемін сот өзі жеке қарастыруымен (arbitrium) шешеді. Талаптардың осындай түрі арбитралық деп аталған.

6.3. Талап бойынша қорғану және талапқа қарсыласу Жауапкер қойылған талаптарды мойындайды әлде даулайды. Талапкердің талаптарын мойындаған кезде сот өкімі істің (in jure) 1 кезеңіне шығуы мүмкін. Мойындау институты XII тақтадағы кестелі заңдарда ерекше орын алды, себебі онда жауапкердің мойындаған қарызы сот шешімімен қатар есептелген. 1933 ж. табылған Гайдың үзінділерінде 2 жол көрсетілген: соттың сұрақтары және кондикция бойынша сот процессі жүргізілген

Cоттың сұрақтарына жауапкер тек қана “иә” әлде “жоқ” деп жауап беруге тиісті еді. Егер жауапкер қарызын мойындамаса “мен ешкімге берешек емеспін” (non oportere), cot процессі жалғасты (in judicium). Егер жауапкер “иә” деп жауап берсе, сот шешімін қабылдайды.

Сотта талапкердің жеке талаптарының мойындауымен қатар тағыда талапкердің затқа деген құқығын мойындаудың басқа формасы бар еді, бірақ ол меншік құқығын қайтаруымен байланысты еді. Негізінде ол соттың in iure cessio - яғни сотты толық анықтауға (in jure) жеткізу. Затқа деген құқықтан бас тартса иесі және өз құқығынан талап ет деген ұсынысқа үндемесе әлде құттамаса, бұл іс жауапкердің пайдасына түсіріледі. Магистрат өзінің шешімін дәлелдеп, екі жақтың келісімін заңды деп жариялайды.

Сот ісіндегі кінәні мойындау жеке құқықтық сипат алды. Жауапкер қарызды төлеу қажеттілігін мойындаса, өзі затқа талап қоюшы ретінде табылды. Талапты мойындаушы өз ісі бойынша өзі шешімді қабылдайды деп түсінді бұл жағдайды классиктер. (confessus pro judicato est gui giodam mode sua sententia damnatur) Д. 42. 2. 1.

Талап құқығында ең қиыны талап мойындату емес, шығынның көлемін анықтау және үкім шығару. Басында сұрақ сотқа беріледі. (in judicio) Ескерту керек: сот негізінде шешім беру үшін емес, яғни оны тағайындау үшін тағайындалады (Д.9.2.25.2) Осындай жүйе бойынша жауакер өзінің мойындағанынан бас тартып кетуі мүмкін еді. Сондықтан II ғасырдың соңғы ширегінде сенатус консульт қабылданды. Енді талапты мойындағанда, сот үкімін шығарып, затқа деген талапкердің құқығы расталады - ret actoris esse.

Егер де жауапкер талапты мойындамаса, ол өзінің келіспеушілігін білдіруге құқығы бар еді. Жауапкер талапкердің талабын анықтайтын мәліметтерінен бас тартуы немесе жоққа шығару мүмкіншілігі бар еді.

Рум құқығында эксепция және интенция деген ұғымдар бар. Бұл ұғымдарды екі юрист Ульпиан және Павел анықтаған:

1. 
   Excepti dicta est guasi guaedam excbusio, guae opponi actioni culusgue rel solet ad excludendum id untentionen condemnationemve deductum est (Д.44.1.2. Ulplanus) -эксцепция дeген интенцияға немесе кондемацияға қарсы тұрған ұғым.
   

Рим эксепциясы талаптарға қарсы тұратын заңды тосқауыл ретінде табылды. Эксепциялар жауапкерді қорғаушы күш ретінде қолданды. Мысалы, егер талапкердің қарызын қайтармаған болса, жауапкер оны мойындамай: бұл жағдайда ақша алмадым әлде оны төледім десе, бұл жағдайда тек қана талапкердің негіздеулерінің қарапайым құттамауы кездеседі. Оны сот ескере отырып жауапкердің қорғануын тексеру міндетті және талапты қарамыстырмай қайтаруы мүмкін, бұл тек қана талапкер ақшаны төлемегенін дәлелдеген және жауапкер қарызды қайтарғанын дәлелдеген жағдайда.

Гай заманында эксцепциямен қатар прескрипция қолданды. Ол жеке дербес тезис ретінде пайдаланды және оны еа res agatursi деп атады. Талапқа қарсы шығу Рум құқығында рұқсат етілген, негізінде талапқа қарсыласу даудың шешуіне ықпал жасаған.

Эксцепция түрлері:

перемпторлық /жоюшы/ эксцепциялар: заң күшін сақтаған, әртүрлі себептер «қорыққандықтан», «қастандықтан», әлде заңға сәйкес болмағандықтан немесе ақшаны талап ету туралы келісім болғандыққа қарамастан анықталады және қарастырылады.

Дигаторлық /шегіндірілген/ эксцепциялар уақытша орын алады және олардан талапкер бас тартуы мүмкін. Дигаторлық экспенциялар күшін белгілі уақытқа дейін сақтайды, мысалы келісім бойынша 5 жылға дйін талап етпеу; 5 жылдан кейін экспенция қолданылмайды.

Адам құқықтарының кейбіреуінің орындалуы басқа құқықтардың орындалуына кедергі жасауы мүмкін. Осы жағдайды Рум құқығында құқықтар коллизиясы деп атаған. Коллизия негізінде заң бойынша құрастырылған қатынастарға сәйкес шешіледі:

(1) Кепілдік несие берушілердің кепілдіктің арнаулы затын сату құқығы (jus distrahendi) 1 кепілдік кредиторға беріледі, қалғандарының мүдделері орындалады, бірақ олардың талаптары түскен ақшадан төленеді.

(2) Меншік құқық коллизиясында басқа құқықтармен бірге (сервитуттар, құрылыс салу құқығы, мұрагерлік аренда), соңғылары кедергіз орындалады.

(3) Егерде қарызданушының жағдайы болмаса, несие берушілердің арыздары бір көлемде қайтарылады.

6.5. Преторлық қорғаудың ерекше тәсілдері.

Преторлар өз атқарғаң қызметіңде талапты қорғаудан басқа ерекше қорғау тәсілдермен пайдаланатың. Олар әкімшілік билігінің құрастыру түрлерге қатысқан. Осындай тәсілдердің төрт тұрің қарастырайық. 1)-интердикттер, 2)-стипуляция, 4)-иеленуге кіргізу(integrum) және 4)-реституция.

Интердикт (Interdictum)- преторлардан шығатың тыйым салатын бүйрықтары.Алдымен тарих бойынша, претор осындай тыйымдарды жеке түлғаларға беретің, мысалы: Азамат Павел,сіз Марк азаматтың жеріне тиіспеңіз, ол жерді мирас бойынша алғаң болыпты. Бара-бара интердикттер көпшілікке жарияланатын,мысалы: Азаматтар,көшелерге пайдаланғаң суды төкпендер.Көше қоғамдық меншігінде т.б. Интердикттердің бір-неше түрлері шыққан.

Стипуляция (Stipulatio)-салтанатты түрде уәде беру.Әр-түрлі жағдайларда міндеттемелерді атқару үшін, әлде әр-түрлі келісімдерді бекіту үшің румдықтар уәде беретің. Ал соңдай уәде претор алдында берілсе-тіпті нағыз заң болып шығатын. Стипуляцияны орындамаған азаматттар Рум қаласынан көштіретің,олардың құқықтары түгел жойылатын ,ал сол адамның есімі және үрпақтары да арамды болып жүртқа көрінетің.

Иеленуге кіргізу(Integrum)-Бұл тәсіл азаматтарға өр-түрлі жағдайларда пайда болған мүлікті(табылған,өсиет бойынша пайда болған т.б.) заң ретіңе келестіру үшін жүзеге асыратын. Осындай иеленуге кіргізу тәртіпті претор өзі атқаратың.

Реституция (Restitutio)-Бұрыңғы қалпына келтіру.Кейде румдықтар білмей ,әлде түсіңбей, жастықтаң әлде кәріліктен өздеріңе пайдасыз әлде тіпті зиянды келісімдерге келетің, қорқындықтан да болатың.Ал келісім-шартты орындау керек.Осыңдай жағдайлармен өтініш жасап,преторға жолығатын. Претор оларды тыңдап,егер айтқан сөздері дұрыс болып шықса,осыңдай адамдарды кейде міндеттемеден босататын. Олардың шарттарды болмағандай түріңде есептейтың. Бұны бұрыңғы қалпына келтіру деп орыңдаған.

Рум жеке құқығының негiзi алдымен меншiк құқығында тұрады. Бұл ежелгi Румда ен толық және ең жақсы қарастырылған құқықтың түрi. Рум мемлекетiнде осындай меншiк құқығы болмаса бiздiң заманымызда нарықтық экономикалық кезеңде Рум құқығының ешбiр пайдасы болған жоқ едi, тек қана тарих жағынан қарамасақ.

Меншiк құқығы тағы да ең құрмалас құқығы болып шыққан. Содан соң меншiк құқығының ал мында иелену құқығының және зат құқығының ұғымдарын түсунуiмiз керек. Ал заттың құқығының ұғымы заттардың ұғымынан шығады.

Сонда заттар заттық құқықтың объектiсi болып шығады. Заттың иесi құқық бойынша талапты қорғаумен пайдаланады. Талап қоғауы осы жағдайда заттың талаптарынан шығатын.

Румдықтар заттарды бiрнеше түрлерге айырған. Алдымен заттар денелi және денесiз болатын. Денелi - сезуге болатын заттар. Ал сезiлмейтiн заттарға кейбiр қатынастар және құқықтың түрлерi саналған. Мәселен мiндеттiлiктер, пайдалану құқықтар. Оларды қолмен ұстап сезуге болмайды, бiрақ сатуға, мұраға қалдыруға болады. Сезуге болатын заттарды - qune tungi possunt, сезiлмейтiндердi qune tungi nonpossunt деген.

Екiншiден, заттар қозғалмайтын және қозғалатындарға бөлiнген (жылжымалы және жылжымалы емес). Қозғалмайтын жер бөлiмдерi, және жерде құрылған үйлер, тағы жерден айырылмайтын басқалар. Оларды res soli деп атаған. Жерден айрылатын, қозғалатып заттарды res mobili деген.

Үшiншiден тек қана Рум құқығында болатын заттардың айырмашылығы res mancipi және res non mancipi болған. Res mancipi бойынша Ульпиан осылай деген: «Манципий заттарға Италиядағы жер бөлiмдерi, қандай үй болса, сондай жер бөлiмдерi және олардың құқықтары. Қандай жер болса, сондай құлдар мен жануарлар. Мысалы бұқа, жылқы, ешкiлер. Басқалар манциний заттар емес». Осы ұғымды анықтасақ келетiн заттар ең қымбат, шаруашылыққа келетiн заттар болған. Екiншiден, осындай қымбат заттарды сатып алу үшін ерекше

Төртiншiден, заттар бөлiнетiн және бөлiнбейтiн заттарға айырылған. Одан әрi жұмсалатын және жұмсалынбайтын, жай және күрделi, тектi және негiзгi және көмекшi заттар түрлерi болатын.

Бұлар бәрi де айналымдағы заттар болған - яғни осындай заттарда сатып алуға, сатуға, айырбастауға және мұраға қалдыруға болатын. Бiрақ та айналымда болмайтын да заттар болған. Бұл ауа, теңiздiң суы және көпшiлiктiң заттары: жолдар, көпiрлер, қаланың қабырғалары аландар моншалар, т.б. Шiркеудiң заттары да осындай айналдымда болмайды заттарға жатқан. Көпшiлiк заттарды res publica деген. Осыдан кеңеспен (көпшiлiкпен) биленетiн мемлекеттi республика деп атаған.

Бiр иенiң құқық бойынша жиналған заттары мүлiк ретiнде аталған. Жоғарыда айтқандайғ мүлiктiң иесi тек paterfamilias болған. Балалар, әйелдер, басқа familia мүшелерi мүлiкке ие болуға құқығы болған жоқ.

Заттарға немесе мүлiкке ие болу бұл заттың құқығының бiр түрi. Зат құқығының түрлерi иелiк құқығы, меншiктi құқығы және бөтен заттарға құқықтары болған.
7.2. Зат құқығы және иелену.

Иелену деген тұлғаның заттарға иелiк етуi, және оның заттарға қатынасы. Иелену Рум құқығы бойынша екi элементтен құрылады:

Бiрiншiсi - шындықтан затты ұстау.

Екiншiсi - ие болуға тұлғаның ниетi. Бiрiншiсiн corpus, ал екiншiсiн animus деген. Animus немесе ниетi болмаса иелену да болмайды, тек қана ұстау қалады.

Иелену латын тiлiнде posessio делiнiп аталған. Осы түсiнiк ең алдымен жер жайында пайда болды. Posessio sedero (отыру) деген сөзден шыққан.

Румдықтар иеленудi ұстаудан ажыратқан. Алдымен айтқандай зат ұстайтын тұлға әлi де сол затқа ие болмайды.

Сонымен тек қана заттың иесi өзінің заттарын қорғау үшiн пайдаланған, ал ұстаушы сондай қорғауды пайдаланған жоқ.

Иелену құқығы меншiк құқығымен ұқсас, бiрақ бiрдей емес. Меншiк құқығы үш элементтен құрылады. Оның бiреуі - иелену құқығы. Екiншiсi - пайдалану құқығы, үшiншiсi - қолдану құқығы. Заттың иесi иелiкке пайдалану және қолданалуын қосса меншiк құқығына толық ие болады. Ал кейде заттың иесi сол затпен пайдалану құқығын, әлде қолданау құқығын, басқа жеке тұлғаға берсе, меншiк құқығы толық болмайды. Бiр затта үш түрлi құқықтық субъект болу мүмкiн.

Мысалы үйдiң иесi өз үйiн басқа кiсiге пайдалануға жалдап бередi, ал ол үйдi сатып беруге немесе басқа ретпен қолдануға құқығын әйелiне берсе, онда сол үйдiң иесi бiр кiсi болады, пайдаланатын - екiншiсi, ал сатып беретiн - үшiншiсi. Сонымен иелену құқығын меншiк құқығының бiр жағы, белгiсi ғана деп айтуға болады.

Suum cuique - Әрбірге - Өзінікі.

(Латын мақалы.)

8 ТАРАУ. Меншiк құқығының ұғымы және мазмұны.

8.2.Меншiк құқығының түрлерi.

8.3Меншiк құқығын алу және жою.

8.4.Меншiк құқығының қорғауы.

Зат құқықтарының негiзiнен меншiк құқығы болатын. Меншiк құқығы әрбiр құқықтың жүйесiнде орталық орында тұрады. Сонымен ол құқықтың басқа тақырыптарға анықтайтын көзi болып шығады. Ежелгi Рум заманынан бастап бiздiң нарықтық экономикалық заманымызда бүкiл қоғамдық-экономикалық қатынастар меншiк қатынастарға негiзделедi.

Ежелгi Румда меншiк құқығы алдымен иелену құқығынан шыққан. Бiраз уақыттың iшiнде осы екi ұғымның айырмашылығы болған жоқ. Меншiк Рум мемлекетiнде жер меншiгiмен басталған. Әрбiр Рум азаматына мемлекет пайдалануға екi Югер жер беретiн. (Югер – жердi өлшейтiн өлшемi. Ол 120 х 240 футтан шыққан. Сонда фут (табан) – 29, 63 см болған. Футты румдықтар Рез деп атаған). Сонда осы екi югерге рум азаматы ие болған. Одан кейiн иелену құқығы меншiк құқығы болып жерде құрылған, қозғалмайтын заттарға да тараған.

Меншiк құқығына румдықтар Dominium деген термин пайдаланған. Dominium - үстемдiк, үстемшiлдiк мағынасында. Меншiк құқығының румдағы толық атағы “Dominium ex juris Quritum” болатын. Квириттердiң құқығы бойынша үстемдiгi. Сонда әрбiр зат бiреудiң билiгiнде болса dominium - да болады деп айтқан. Квириттердiң меншiгi сонда тек қана байырғы рум азаматтарына тараған. Меншiк құқығы dominium-нан басқа proprietas деген сөзбен белгiленген.

Заттың иесi тек қана иелену емес пайдалану және иемдену құқығымен пайдаланған. Сонда меншiктiң мазмұны иелену мазмұнынан кем болып шыққан. (Рум классикалық құқықтану бойынша меншiк құқығы тұлғаның заттарға толық, шектелмеген және толық, қорғау төтенше үстемдiгi болды.

Мқұқығының иесi заттарға толық билiгiнде болса, сол заттармен не iстесе де заңды бұзбай iстеуге құқықта болатын. (Сатып алу, сатып беру, айырбастау, тастау, жою т.б.). Бiрақта шектелмеу деген құқықта ешқашан толық болмайды. Өйткенi бiр азамат өзiнiң құқығымен пайдаланса, заң бойынша оның құқығы басқа азаматтардың құқығына зиян келтiрмеуі керек. Мәселен, жер бөлімінің иесi сол бөлiмде көпшiлiктiң жолы болса, басқа азаматтарға сол жолмен пайдалану рұқсат берілу мiндеттi етілген. Сол сияқты шектер меншiк құқықты заң бойынша көп келтiрiлген.

Меншiк құқығы жоғарыда айтылғандай иелену, пайдалану және иемдену құқықтарынан құралған. Оларды jus posessio (иелену құқығы), jus utendi (пайдалану құқығы) және jus abutendi (иемдену құқығы) деп атаған. Осы үшеуіне төртiншiнi қоссақ рум құқығы бойынша меншiк құқығының мазұмын табамыз. Төртiншiсi - jus fruendi болған. Jus fruendi рум құқығында құқықтардың ерекше түрi, содан соң бiр сөзбен осы терминдi аударуға болмайды. Қысқаша айтқанда jus fruendi заттардың пайдалану, иемдену, құқыққа ие бола отырып жемiсті пайдалану. Мәселен, жер біреудің заты болса сол жерден шыққан өсiмдiктерді пайдалану, мал болса малдың төлiн пайдалану.

Сонда өсiмдіктің жемiсiн, малдың төлiн румдықтар fruit деп атаған. Осыдан jus fruendi – жемiсті пайдалану құқығы болып шықты, ал жемiс “фрукт” түрiнде бiздiң тiлiмiзге де кiрген.

Меншiк құқығының ұғымын, әсiресе мазмұны бойынша тағы бiр анықтамасын беруiмiз керек. Ежелгi румдiк классикалық заңгерлер осы ұғымға бiрдей қараған жоқ. Мәселен Павел меншiктік құқықтан пайдалану құқығын және жемiсті пайдалану құқығын бөлiп шығарса Ульпиан оған қарсы болатын, меншiк құқығы ешқашан бөлiнбейдi деп айтқан.
8.2. Меншiк құқығының түрлерi

Меншiк құқығының түрлерге бөлінуi рум құқығының жүйелерге бөлінуімен байланысты. Рум құқығы үш жүйеге (цивилдiк, преторлық, халықтар) бөлiнгенiн ескертейiн. Сонымен тарих бойынша меншiк құқығы да үш түрлi болатын. Алдымен цивил құқығы бойынша цивил меншiгiнiң ұғымы шыққан. Оны квиритердiң меншiк құқығы деп атаған. Dominium ex iure Quritum алдында аталды. Бұл меншiк құқығымен түрi басқа түрлерден бiрнеше белгiлермен ажыраған. Бiрiншiсi квирит меншiгiне тек қана квирит (Рум қаласының ерiктi және ius commercii-ге қатысқан байырғы азаматы) ие болуы мүмкiн.

Екiншiсi - квирит меншiгi тек қана манципация бойынша сатып алынып берiлетiн.

Үшiншiсi – квирит меншiгiнде сол манципация бойынша алынған манциний заттар ғана болатын. Квирит меншiгiнiң қатынастары XII тақтадағы заңдармен бекiтiлген. Сонымен осы меншiк құқығын латиндер, перегриндер пайдаланған жоқ.

Рум қаласы, сонымен рум мемлекетi өскен соң квирит меншiгi, сол меншiктің құқығын пайдалану өте қиын болып шықты. Рум құқығы цивил құқығынан претор құқығына айналған соң, меншiк құқығы да квирит меншiгiнен преторлық меншiгiне айналды.

Преторлық меншiктің басқа атағы – бонитарлық меншiк. Бонитарлық bonus – мүлiк, әлде bona - жақсы деген сөзден шықты.

Преторлар азаматтың iстерін шешкенде тек қана қатал құқыққа қарамай кейбiр iстерге жақсы ниетпен (bona fidei) қарастырып меншiкке басқаша қараған. Ендi преторлық құқық бойынша мүлiктi тек қана манципация бойынша емес, басқа тәсiлдермен – traditio жай (әдет) бойынша сатып алуға болатын. Традиция бойынша алынбаған заттар талапты қорғаумен пайдаланбаса да преторлық басқа қорғау тәсiлдермен пайдаланған, әсiресе интердиктермин. Манципий емес, заттар тұтас мүлiкке, манципий заттарына қосылатын. Сонда bonus жай мүлiк емес тұтас мүлiк (манципий және манципий емес, заттары бiрге) деп есептелген. Бiрте-бiрте Румда квирит және преторлық меншiктiң түрлерi араласып бiр түрге айналған, оған бонитарлық меншiк атағы қойылған. Бiрақ олай айтсақ та, квирит және преторлық меншiк құқықтарына тек қана Румдiк ерiктi азаматтар ие болған.

Латиндер және перегриндер, жоғарыда айтылғандай, халықтардың құқығын (jus gentium) пайдаланған. Халықтар құқығында меншiк құқығының екi түрi болатын. Сонда оның бiреуi- провинциялық меншiгi, екiншiсi - перегриндердiң меншiгi. Провинциялар дегенiмiз Италия елiндегi аймақтар. Солардың iшiнде Лациум, Сицилия, Генуя, Этруссия, тағы басқалары.

Провинциялардағы жер бөлiмдерi жеке меншiкте емес. Рум халқының меншiгiнде есептелген. Осы жер бөлiмдерi латиндерге тек пайдалану құқығымен берiлетiн. Содан соң пайдалану үшiн латиндер және басқа провинциялдар Рум қазынасына ерекше төлеу төлеген. Сол төлеудiң атағы stipendium әлде tributium болған. Жер бойынша келiсiмдер цивиль құқығымен емес, халықтардың құқығымен өткiзiлетiн. Ал провинциялар Рум азаматтығына жетсе, олар әрине, цивиль әлде квирит құқығымен пайдаланылатын (Mancipatio, traditio).

Бiрте-бiрте тарих бойынша меншiк түрлерiнің бар айырмашылықтары жойылған. Квирит преторлық провинциядан және перегриндердiң меншiктерi бiр түрге бiрлескен. Сондай бiрлесу III ғасырдан басталып, IV ғасырда Юстиннiң Кодикстiң шығуымен аяқталған.

Юстиннан кодексі бойынша меншiк баяғы Dominium ex jure Quiritum атағын қайтарып алған. Сонда сатып алу және сатып беру келiсiмдері маниципалциялысыз жай традициясымен бекiтiлуге рұқсатталған. Заттар да манципий және манципий емес заттарға бөлiнбейтiн. Бүкiл Рум мемлекетiнде жер бөлiмдерi мiндеттi түрде тiркелген. Сондай тiркелу transcriptio атағын алды. Тiркелген жер бөлiмдерiн иелерi жер салығын төлеуге мiндеттелген.

Жалпы қауымдық меншiк Рум құқығында аса кең дамыған жоқ, өйткенi румдықтар меншiктік ешқашан бөлiнбейдi деп заң сияқты пiкiр шығарған. Бiрақта өмiр iшiнде меншiктi бөлетiн жағдайдар болатын. Мәселен, мұрагерлiк құқық бойынша бiр зат бiрнеше мұрагерге келсе сол зат бөлiнбей зат болса оны бөлетiн, ал бөлiнбесе бiр затқа бiрнеше ие болып шығады. Осыдан condоminium-дық меншiгiнiң ұғымы пайдаланған.

Меншiк құқығын алу бiрнеше тәсiлдер мен құқық бойынша бекiтiлген. Сондай тәсiлдердiң түрлерi екi жағынан шығатын. Бiр жағы - алғашқы тәсiлдер, екiншiсi - туынды тәсiлдер. Сонда алғашқы дегенiмiздi бұрын осы заттарға ешкiм ие болған жоқ деймiз, ал туынды бiр иеден басқа иеге берiлген деп айтуға болады.

Алғашқы тәсiлдер осындай болған:

1. 
   Оккупация (occupatio). Заттарды бiреу тауып алса, жабайы жануарларды, құстарды ұстап алса, сонда оккупация тек қана осы заттардың бұрынғы иесi болған жоқ кезiнде заңды болатын. Бiрақ кейде иесi болған сол заттарды өзi керек емес деп тастаған кезiнде заңды түрiнде есептелген.
   
2. 
   Ескiлiк бойынша алу. Бұл затты иесiнiң адал көп уақыт иелiгiнен құқығының табылуы. Сонда алғашқы замандарда ескiлiк мезгiлi жер бөлiмдерге екi жыл, басқа заттарға бiр жыл болатын. Одан кейiн преторлық құқығы бойынша провинциядағы жер бөлiмдерге ескiлiк мезгiлi он жыл, және жиырма жыл егер осы екi иелер басқа жаққа провинцияда тұрған болса бекiтiлген.
   
3. 
   Көмбе табу. Рум құқығы бойынша көмбе тапқан азаматқа бiр жарты шаршы жер иесiне екiншi жартысы берiлетiн.
   

Туынды тәсiлдердi басқаша екiншi қайтара әлде қосымша тәсiлдерi деп айтуға болады.

Заттарды қосу. Егер азамат екi әлде бiрнеше заттарды қосып жаңа затты iстеп шығарса, сол азамат жаңадан шыққан затқа ие болатын. Бiрақ та осы тақтайлар, әлде тастар бұрын тұлғаның меншiгiнде болса, бұрынғы заттардың бағасы екi есе бұрынғы иесiне қайтарылатын.

Өсиет бойынша алу. Рум құқығы бойынша мұрагерлiк құқығы екi жолмен алынған: өсиет бойынша және өсиет болмаса заң бойынша. Сонда мұрагер өсиет бойынша алынған мүлiкке өсиет қалдырған. Тұлға қайтқан күнiнен бастап ие болған.

Ius fruendi бойынша алу. Бiр азамат басқа азаматқа жер бөлiмiн әлде мал бөлiмiн пайдалануға берсе және сол жердiң, малдың fruit-қа (жемiс, төл) пайдалануға құқық берсе, пайдаланушы сол жемiске әлде төлге ие болатын. Кейде меншiктік құқығы сот бойынша әлде претордың шешiмiмен берiлген. Меншiктік құқықтың жойылатын жағдайлары осындай болған:

1. 
   Derelictio (дереликция) меншiкке қабыл алмау, өзiнiң ықыласымен заттардан бас тарту.
   
2. 
   Заттың жойылуы әлде бұзылуы.
   
3. 
   Заттың басқа бiреуге өз ықыласымен беруі.
   
4. 
   Затты сот әлде претор шешiмiмен басқа бiреуге беруі.
   
5. 
   Затты айналмастан шығару