«кероғлы түркі әлемінің батыры» жобасының алғы сөз мәтіні

Шын мәнінде, Қазақстандағы эпостарға бүгінгі күнге дейін олардың мәдени мұра мен ұлттық мәдени кодты сақтаудағы орасан зор рөлін жақсы түсіне отырып, ерекше құрметпен қарайды. Тәуелсіз Қазақстанның «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасының маңызды жобаларының бірі - эпостар мен басқа да фольклорлық шығармалардың жүз томдық жинақтарын шығару болды.

Эпостардың ерекшелігі-олар әр кезде түркі әлемінің кеңістігін, шекарасын, ұзындығын дәл "таңбалайды". Түркі халықтарының эпикалық шығармаларында кездесетін аталмыш кейіпкерлер, соған ұқсас сюжеттер, өткен тарихи жолдың ортақтығын тікелей көрсетеді. Бұл мағынада біздің ортақ эпикалық мұра, жайылған бұтақтарға өмір берген күшті тамыр тектес. Бүгінгі таңда ұлттық эпостардың әрқайсысы өзінің ерекше орындалу тәсілімен сипатталады. Бахши, ашуги, жырау, манасшылар, әзірбайжан, түрікмен, қарақалпақ, өзбек, қырғыз және басқа да түркі эпостарын ұсынады, оларды дәстүрлі ұлттық музыкалық аспаптарда сүйемелдейді.

Біздің елдеріміз арасындағы байланысты қолдайтын ТҮРКСОЙ ұйымын құру перспективалы және дұрыс шешім болды деп есептеймін.

Түркі халықтарының эпикалық мұрасын зерттеу гуманитарлық ғылымдардың ерекше назарында болғаны қуантады, жыл сайын біздің елдерде әр өкілден келген конференциялар өткізіліп, компаративистік зерттеулердің шекарасын кеңейтетін кітаптар шығарылады. Эпикалық мұра біздің замандастарымызға үнемі қызығушылық тудырады, эпостардың кейіпкерлеріне арналған жобалардың жаңа форматтарының пайда болуына қызмет етеді.

"Көроғлы" атты батыр Орталық, Орта, Алдыңғы Азия, Кавказ және Балқан түркілерін біріктіреді. Ол қазір әлемнің әртүрлі аймақтарында ескерткіштер тұрғызуда. Қазақстанның мүсіншісі Болу қаласындағы Керогланың эпикалық кейіпкері 70 метрлік ең үлкен ескерткіштің авторы болғанына қуаныштымын.

Кероғлы – Қазақстанда қазақ ұлттық эпосының танымал кейіпкері ретінде ғана танымал емес, ғажайып ат пен сенімді серікке және қырық қасиетті батырлардың қолдауына ие. Оның есімі халық композиторы Дәулеткерейдің атақты күйінде де мәңгі сақталады.

"Кероғлы - Түркі әлемінің батыры» жобасына оның алдына қойылған міндеттерді табысты іске асуын тілеймін. Ол түркітілдес елдердің халықтарын одан әрі жақындастырудың, сондай-ақ әлемдік мәдениеттің жарқын құбылыстарының бірі ретінде эпикалық мұраны өзектендірудің мақсатына қызмет ететіні сөзсіз.

Ежелгі түркі эпосы бүгінгі таңда ерекше заманауи және сұранысқа ие, өйткені ол түркі мәдени әлемінің ажырамас бөлігі, халқымыздың өзін-өзі тануының негізі болып табылады
Пайдаланылған әдебиеттер:

Кероғлы эпосы туралы мақалалар

1. 
   Кероглу. Баку, 1959. http://anl.az/new/upload/File/berpa/berpa-16-file.pdf
   

2. З. Лалакова. СРАВНИТЕЛЬНЫЙ АНАЛИЗ СРЕДНЕАЗИАТСКИХ ВЕРСИЙ ЭПОСА «ГЁРОГЛЫ» https://cyberleninka.ru/article/n/sravnitelnyy-analiz-sredneaziatskih-versiy-eposa-gyorogly

ПОЭТОВ-ПОЛКОВОДЦЕВ–ПРОТОТИПЫ ГЕРОЕВ ЭПОСА

«КЁРОГЛЫ». В кН.: ГЕРОИЧЕСКИЙ ЭПОС И СКАЗИТЕЛЬСКОЕ ИСКУССТВО НАРОДОВ ЕВРАЗИИ: СОХРАНЕНИЕ, ИЗУЧЕНИЕ И ПОПУЛЯРИЗАЦИЯ. https://www.elibrary.ru/item.asp?id=39821485
Әр түрлі көздерден алынған конспект:

Мәдени мұра

Осылайша, "Көроғлу" эпосы XVI ғасырдың аяғы – XVII ғасырдың басында нақты оқиғалар негізінде құрылғанын көреміз. Оның жеке әндері ұзақ уақыт бойы тек шайырларды еске алды, бірақ кейіннен олар біртіндеп поэзия мен өнерді сүйетіндер құрамына қосылды. Осыдан кейбір өлеңдер, әсіресе Кероғлы туралы махаббат пен батырлық әндер Әзірбайжанда XVII, XVIII, XIX ғасырларда жазылған қолжазбаларға енген. Кейінгі жылдары зерттеушілердің назарын эпостың кең таралуы, атап айтқанда Закавказье халықтарының ұлттық қаһарманы ретінде Көроғлыға деген сүйіспеншілігі, оның есімімен байланысты әндерді кеңінен орындау қызықтырды. ХІХ ғасырдың 40-жылдарында А. Ходзко Оңтүстік Әзірбайжанның шайырларының сөздерінен Кероғлы туралы әндер жазып, 1842 жылы оларды ағылшын тілінде шығарды. 1856 жылы С. Пенн оларды орыс тіліне аударып, "Кавказ" газетінде "Кероғлы – Шығыс шабандозы" деген атпен басып шығарды 1. Әзірбайжан тарихшысы және ағартушысы Аббаскули аға Бакиханов өзінің "Гүлистани-Ирэм" шығармасының орыс тіліндегі аудармасында "Кероғлы" бекінісін ерекше атап өтеді.

Алайда, ғылыми зерттеу және эпостық жинау тек кеңестік кезеңде басталды. Осы жылдары ақындардың сөздерінен жиналған әртүрлі нұсқаларды Әзірбайжан КСР Ғылым Академиясының Низами атындағы Әдебиет және тіл институтының қызметкерлері жазды, эпостың жеке тараулары басып шығарылды және 1949 жылы Институт өзінің ғылыми басылымын аяқтады.

Эпосты жасаушылар Кероғлы жылқысы мен қылышты аңызға айналған жігерлілігімен марапаттады. Теңіз айғырынан туған жылқы кейіпкері керемет қасиеттерге ие. Бір қызығы, Низами "Хосров пен Ширин" поэмасында Шабдиз ғажайып жылқысы көрініс табады. Гырат Кероғлу жел сияқты жүгіреді, құс сияқты ұшады. Ол қожайынының барлық ойларын біледі. Жауды сезіне отырып, егер қауіп төнсе ол жерді тұяқпен ұрады. Кероғлының қиындықтан құтқару үшін құйрықты Ақсақ табанға айналады. Ал шабандоз ақын ол туралы ең жақсы әндерін жазады.

Тау шыңында, дауыл көтерілгендей болады, қиын сәтте маған Гырат сенімді серік бола алады. Ол бір күнде екі айлық жолды игереді, ол өкшелікті қажет етпейді, менің сенімді Гыратым.

Хамза Гыратты ұрлап әкеткенде, Кероғлы оның жылқысын ренжітпеуін сұрайды. Гырат - менің жанарым, жанарымның жасы менің көздерімді жегідей жейді, менің сөзімді тыңда, Гыратты қинама, Хамза. Ортағасырлық жорықтарда ат үлкен маңызға ие болды, көбінесе шайқастың сәттілігі тікелей соған байланысты болды, сондықтан жауынгерлік ат – шексіз сүйіспеншілік пен батырлық жұмысында айтылып, батырдың досы және тірегі болды. Өлең мен прозаны жыршы Ғыраттың қанатты жүгірісі арқылы суреттейді. Бірақ оның дәрменсіз атқа айналуы ерекше қызықты. Эпоста Кероғлы Египет қылышын сипаттайтын көптеген поэтикалық жолдар бар. Ол найзағайдан жасалған, сондықтан бұзылмайды және мұқалмайды. Онда жаулардың сансыз ордаларын өлтіретін сиқырлы күш жатыр. Айта кету керек, біз "Египет" анықтамасын XIV ғасыр ақыны Насимидің өлеңдерінде кездестіреміз. Әлбетте, орта ғасырларда Мысырда жасалған қылыштар басқаларға қарағанда күшті болды және бүкіл әлемге танымал болды.

Әзірбайжанның батырлық эпостары өз халқының өміріндегі оқиғалар, әділеттілік пен бостандық үшін күрес туралы баяндайды. Бұл эпостардың кейіпкерлері ержүрек және батыл адамдар. Әзірбайжан халқының әйгілі батырлық эпостарының бірі - «Кероғлы».

Кероғлы - қадір-қасиет пен еркіндікке деген сүйіспеншілікті бейнелейтін, халықты азап шеккендердің құқықтары үшін, әділдік үшін күресуге көтерген батыр.

Короғлу шынымен кім болды? Ол шындықта болды ма? Әлде бұл эпостың тек халықтық қиялдың бір көрінісі ме?

Болжам бойынша, Кероғлы - нағыз тарихи кейіпкер, халықтың бақыты үшін күрескен қаһарман, сонымен бірге талантты ащы, көптеген әсем өлеңдердің авторы. Кероғлыың туған және қайтыс болған күні белгісіз. Ол XVI ғасырдың екінші жартысында өмір сүрген деп саналады.
Оның тұрғылықты жері де белгісіз - кейбір зерттеушілер Короғлы Хорасанда өмір сүрген деп санайды, ал басқалары ол Анатолияда тұрды, ал көпшілігі Короғлы Әзірбайжанда өмір сүрді дегенге сенеді.

Кероғлы туралы аңыз ғасырлар бойы дамыды. Оның кейбір бөлшектері шынымен де тарихта орын алды, басқалары - жартылай ғана шындық, ал кейбіреулері - халық қиялының өнімі.

Өзбек шайырларынан жазылып алынған «Гор-оглы» дастанында да қазақша жырдың біз қарастырып отырған нұсқасындағыдай бас қаһарманның атасы – Толыбай сыншы, әкесінің аты – Раушан. Ал, Түрікмен версиясының көптеген нұсқаларында Раушан – бас қаһарманның әкесінің емес, әкесі соқыр етілгенге дейінгі өзінің аты. Бектің іс-әрекеттеріне ашуланған Кероғлу әкесінен кек алу үшін достары мен туыстарының қарулы тобын жинайды. Кероғлының кішкентай отряды кенеттен жаудың қалалары мен бекіністеріне шабуыл жасап, үлкен жау гарнизондарын талқандады. Кейде аты аңызға айналған Кероғлы Гырат оны соғыс кезінде құтқарады. Жауды жеңгеннен кейін, Кероғлы және оның жауынгерлері Ченлибел тауының басындағы панаға оралды. Онда олар шайқастың сәтті аяқталуын атап өтеді. Кероғлы өзінің сүйікті Нигар және асырап алған ұлы Эйвазмен бірге билеп, көңіл көтереді. Рейд кезінде олжаланған олжалар жасақ мүшелері арасында бөлінеді, сонымен қатар кедейлер мен езілгендерге таратылады.

Өзейір Гаджибейли мұраларындағы ең танымалдылардың бірі - 1932-1936 жылдары жазылған «Кероғлы» операсы. Операның сюжеті «Кероғлы» ащы дастанына негізделген.