Кіріспе. Егіншілік туралы ЖалПы МаҒлҰМаттар

мұнда: Е¹ – суланған термометрдегi (t¹), су буының ең жоғарғы тығыздығы, мб (1-қосымша);

А – тұрақты шама = 0,0008;

Р – атмосфералық қысым, мб;

t – құрғақ термометрдiң температурасы;

t¹ – ылғалданған термометрдiң температурасы.

Абсолюттiк ылғалдылық өскен сайын ауаның тығыздығы төмендеп, қысым азаяды, қарсы сәулелену көбейiп, тиiмдi сәулелену азаяды, температураның тәулiктiк ауытқуы мен радиациялық үсiк жүру мүмкiндiгi азаяды.

Салыстырмалы ылғалдылық деп (r) % сипатталатын осы температурадағы абсолюттi ылғалдылықтың (е) жоғары нығыздыққа қатынасы аталады. Ол мынадай формуламен есептеп шығарылады:

r = ,%

Топырақ пен өсiмдiктерден судың булануы ауаның салыстырмалы ылғалдылығына байланысты болады. Жаз кезiнде r ≤ 30% болғанда құрғақшылық басталады.

Құрғақшылық кезiнде жел мен жоғары температура аңызаққа әкелiп соғады r ≤ 30%, t=25-30⁰, желдiң жылдамдығы V ≥ 5 м/сек.

Өсiмдiктiң белсендi вегетациясының кезеңiнде r=60-70% өсiмдiктiң өсуiне оңтайлы жағдай туғызады. Егер ылғалдылық қалыпты деңгейден төмен болса, онда өсiмдiктiң өсуi тежеледi, өсiмдiк солып қалады. Ылғалдылық артқан жағдайда өсiмдiк жатып қалады, олардың көпшiлiгi ауруға шалдығады.

Салыстырмалы ылғалдылық (r) ауа температурасының ауытқуына байланысты. Егер, атмосферада су буының мөлшерi өзермесе, бiрақ температура көтерiле берсе, салыстырмалы ылғалдылық төмендейдi.

Температура төмендеген сайын, ауа су буына қанығуға жақын, ауа ылғалдылығы атра бастайды.

Салыстырмалы ылғалдылықтың тәулiктiк және жылдық жүрiсi температураның жүргiсiне қарама қарсы.

Ауылшаруашылығына агрометеорологиялық сипаттама жасағанда салыстырмалы ылғалдылықпен ауа ылғалдылығын жетiспеушiлiк көрсеткiштерiн көп пайдаланады.

Ауаның ылғалдылығы өзгермеген жағдайда температура жоғарылаған сайын, ауаның құрғақтығы және ылғалдың жетiспеушiлiгi артады. Ылғал жетiспеушiлiк салдарынан булану және өсiмдiктер транспирациясы күшейедi.

Егерде е=Е болса ауаның су буына толық қаныққанын көрсетедi. Шық нүктесi бойынша үсiктiң болуын алдын ала болжайды. Егер 21 сағатта =2⁰, немесе ≤2⁰, онда таңертең үсiк болады. Өйткенi шық нүктесi ауада су буының аз болуын бiлдiредi, соның әсерiнен жер бетiнен тиiмдi сәулелену көбейедi. Шықтың мол түсуi үсiктiң болуының алдын алады, себебi су буының конденсаттанатын кезiнде жасырын жылылық бөлiнiп шығады.

1. 
   Психрометрлер;
   

2. 
   Гигрометр;
   
3. 
   Гигрограф.
   

Бұл көрсеткiш ауыл шаруашылығы жерлерi гидрологиясының басты элементi. Оның мөлшерi географиялық орынға (оңтүстiкте көбiрек, солтүстiкте азырақ) және жыл мезгiлiне байланысты. Ауыл шаруашылығы жерлерiнде булану негiзiнен жер бетiнен және өсiмдiктерден жүредi. Жер, яғни топырақ бетiнен жүретiн булануды-физикалық булану деп атайды, оның үлесiнiң төмен болғаны жөн. Өсiмдiктерден болатын булану транспирация деп аталады. Ол физиологиялық булану. Транспирация үлесiнiң жоғары болғаны егiншiлiктiң дұрыс ұйымдастырылғаны және күтiп-баптау жұмыстарының дұрыс жүргiзiлгенiнiң белгiсi.

Булану мөлшерiн анықтау ьарысында екi ұғым ұшырасады: булану және буланғыштық. Булану – белгiлi бiр уақыттағы, табиғи қалыпты жағдайдағы, дақылдар өсiп тұрған жер бетiнен буланған су мөлшерi (Е). Буланғыштық – белгiлi уақыттағы шектелген ылғал қорларында судың мүмкiндiгiнше ең көп (потенциалды) булану мөлшерi (Е).

Буланғыштық Е шамасын арнайы биоклиматтық коэффициенттерге көбейту арқылы егiстiк танаптарының жалпы су пайдалану мөлшерiн анықтайды.

Жалпы алғанда булану мөлшерi жаңбыр мөлшерiне, жердiң геоморфологиялық жағдайына, су қоймасы көлемiне, ауа температурасы мен ылғалдылығына, желге, судың тұздылығына, ауыл шаруашылығы дақылы түрiне, тiптi сортына байланысты болады. жаңбыр мөлшерi және ауа температурасы артқан сайын булану да артады, ал ауа ылғалдылығының жоғарылауы булануды кемiтедi. Ойпаттар мен өзектерге қарағанда төбелерде булану күштiрек жүредi. Солтүстiк еңiстiктермен салыстырғанда оңтүстiк еңiстiктерде буланудың едәуiр артық болатындығы да белгiлi.

Танап топырағының ылғалдылығы ұдайы жоғары болып тұрғанда қалың өсетiн, жапырақтары мол және тамыры зор дақылдардың су буландыруы әрдайым жоғары болады.

Осы айтылғандарды агроном және фермерлер өз жұмыстарында ескерiп, технологиялық шешiмдер қабылдағанда (мысалы: тұқым себу, суғару мерзiмдерiн белгiлеу) пайдаланғандары жөн.
4. Жауын-шашын, қар жамылғысы

Атмосфералық жауын-шашын дегенiмiз қатты немесе сүйық түрдегi судың жер бетiне түсуiн атаймыз. Ол мм және м³/га өлшемдерiмен өлшенедi. Жауын-шашын пайда болу орнына байланысты 2 түрi болады:

1. жер бетiнде – шық, қырау, көк тайғақ.;

Шық және қырау – таңертеңгiсiн, желсiз ашық аспан болған түндерден кейiн пайда болады.

Шықтың пайда болу себебi – егер ауа температурасы, шық нүктесi температурасынан төмен болған жағдайда. Тек шықтың әсерiнен топырақ жылына 10-30 мм қосымша ылғал алады.

Қырау – түнде, ауаның температурасы 0⁰ тан төмен болған жағдайда пайда болады. Қырау ауадағы бос азотты коп мөлшерде өзiне сiңiредi, соның себебiнен жылына 1 гектар жер қосымша 3-5 кг бос азотты пайдаланады.

Жер бетiнiң температурасы төмен (0⁰) болса, оның үстiне жаңбыр жауған жағдайда көк тайғақ пайда болады.

2. бұлттан түскен жауын-шашын – қар, жаңбыр, бұршақ. Жаңбыр су тамшысынан тұрады және атмосфераның төменгi қабаттарында температура 0⁰ тан жоғары болғанда, ал температура 0⁰ тан төмендегенде қар жауады.

Жаңбыр суының булануы мен жер бетiмен ағысы аралығы салмағы сол жаңбырдың қалай жауғанына да көп байланысты. Егер жаңбырдың жауу жылдамдығы 0,7 мм/мин және одан да жоғары болса, оны өткiншi-нөсер жаңбыр деп атайды. Сiркiреп жауатын жаңбыр-диаметрi өте майда (0,5 мм), қарқыны өте төмен, кейбiр жағдайларда жер бетiне жетпейтiн, жоғары қатпарлы бұлттардан келетiн жаңбыр. Топырақ ылғалдылығын көтеруге қатысы жоқтың айналасы. Өткiншi жаңбырлар белгiлi бiр аумақтың аз көлемiне ғана, қысқа уақытта жауып өтсе де, қатты су ағысын, яғни тасқын туғызып, топырақты эрозияға (жуып-шаяды) ұшыратады, өзендердi тасытады. Мұндай жаңбыр кезiнде пайда болатын су тасқыны үйлер мен жолдарды алып кетiп, егiстiктi басып қалуы жиi кездеседi.

Бiрнеше сағат, тiптi күнi бойы жауатын қарқыны төмен жаңбырды ақ жауын деп атайды. Мұндай жаңбыр суы негiзiнен топыраққа сiңiп, оны сапалы ылғалдандырады, ол үлкен кеңiстiктi қамтиды, қарқынды емес, өте тиiмдi.

Осы айтылғандар негiзiнде жаңбырдың жауу жылдамдығы деген ұғым туындаған. Оны төмендегi формула көмегiмен анықтайды. i = h/t, мм,мин,

мұндағы: t- жаңбырдың жауу ұзақтығы, мин;

h- жаңбыр мөлшерi, мм.

- су буының атмосферадағы айналымының географиялық ерекшелiктерi. Мысалы:

• 
  бұрынғы одақ аумағының Европа бөлiгiнде жауын-шашын оның зия бөлiгiне қарағанда көбiрек жауады. Себебi Европалық бөлiкте ауаның циклондық қозғалысы ал Азия бөлiгiнде антициклондық қозғалыс басым:
  
• 
  ауаның циклонды қозғалысын туғызып, жаңбыр жаууы мүмкiндiгiн арттыратын себеп-орман-тоғайлардың бiркелкi орналаспауы және жер бетi рельефiнiң әртүрлiлiгi. Биiк таулар етегiнде жауын-шашын теңiз деңгейi аймақтарына қарағанда бiрнеше есе көп жауады.
  

Қар тоқтату үшiн қолданылатын негiзгi тәсiлдер:

1. Егiстiк жердi қорғау ағаштары – орман жолақтарын отырғызу, олар желдiң жылдамдығын төмендетедi де, танаптардағы қардың ұшып кетуiне кедергi жасайды, ал көктемде беткi қабаттағы ерiген судың ағынын төмендетедi, егiстiктi ылғалмен қамтамасыздандырады;

2. Биiк сабақты өсiмдiктердi егу (күнбағыс, жүгерi), өнiм жинағаннан соң бiр неше қатар сабақтарын қысқы мерзiмге қалдырады. Бұл дақылдар жиiлеп (кулистап) себiледi. Аймақтың жағдайына байланысты кулистiң ара қашықтығы 7-14 метрге дейiн бола бередi. Осы ұзын бойлы дақылдардан жасалынған кулистер аралықтарында қар жиналады.;

3. Қартоқтататын қалқандар (шиттер) жел бағытына қарамақарсы орнатылады. Қалқандардың айналасында қар жиналады;

4. Қар тоқтату үшiн риджерлi жал жасағышпен, арнайы тракторлардың көмегiмен қаралады тығыздап биiк жолдарға жинайды. Мұндай жолдар ара қашықтығы 10-15 метрлiк жерлерде орналасып қардың танаптан ұшып кетуiне жол бермейдi;

5. Дәндi дақылдардың сабақтарын жер бетiне қалдыру. Қыс мерзiмiнiң алғашқы айларында қар тоқтату үшiн қалдырады.

Мұндай тәсiлдер жел ұшырып кететiн қарларды тоқтату мақсатында пайдаланады және желдiң жылдамдығын баяулатады. Кулистердiң және орман жолақтары мен қар жалдарының тиiмдiлiгiн арттыру үшiн оларды желдiң бағытына көлденең орналастыру қажет. Орман жолақтарымен қоршалған Шортанды (Ақмола облысы) елдi мекенiнде танаптағы қар жамылғысының орташа биiктiгi 77-80 см болса, ал ашық танаптарда яғни орман жолақтары егiлмеген жағдайда танаптарға қардың орташа биiктiгi 20-25 см болған.

Транспирацияның арқасында топырақтағы ылғал өсiмдiк тамырына енiп, одан оның сабақтарына, бұтақтарына, жемiсiне және жапырақтарына тарайды, әрi қарай буланып атмосфераға кетедi. Транспирация салдарынан шығын болған суды пайдасыз деуге болмайды. Өйткенi транспирация процесiнiң барысында сумен бiрге қоректiк заттар өсiмдiкке енiп, оның дұрыс қоректенуiн қамтамасыз етедi.

Сонымен қатар транспирацияның шектен тыс күшейуi орынсыз шығынға әкелiп соғады. Себебi алынатын өнiм бiрлiгiне кететiн судың мөлшерi көбейедi. Бұл процестi реттеу үшiн оған әсер ететiн жағдайларды жеке бiлу қажет.

Транспирацияның деңгейi белгiлi дәрежеде (мөлшерде) дақылдың немесе оның сортының биологиялық ерекшелiктерiмен анықталады. Шамамен кейбiр дақылдардың салыстырмалы транспирациялық коэффициентiн келтiре кетейiк: жоңышқа-858, сұлы-635, бұршақ-578, қоза-562, арпа-521, бидай-505, жүгерi-372, тары-287, қонақ жүгерi-271.

Жүгерi, тары, қонақ жүгерi транспирациялық коэффициенттерi төмен, астық тұқымдастардiкi-орташа, ал жоңышқаның бұл көрсеткiшi жоғары болып келедi.

Транспирация мөлшерi өсiмдiктiң биологиясымен қатар өсiрiлу жағдайларымен тығыз байланысты болады. Мысалы, жоғары температура және ауаның құрғақшылық жағдайында транспирация деңгейi артады. Бұл көрсеткiшке өзiнiң әсерiн күн сәулесi және желдiң жылдамдығы да тигiзедi. Әрине, транспирацияға топырақ жағдайлары үлкен әсер етедi. Топырақ ылғалы көбейген сайын транспирациялық коэффициент арта бастайды. Қоректiк заттар жеткiлiктi болғанда суды пайдалану дәрежесi артуына байланысты бұл коэффициенттiң деңгейi төмендейдi. Мұның бәрi өсiмдiк тiршiлiгi факторларының бiрiгiп әрекет ету заңының тағы бiр көрiнiсi.

Су өсiмдiкке тұқымы бөртiп, өне бастағаннан жемiсi пiскенге дейiн керек. Өсiмiдiк вегетациясының алғашқы кезiнде оған ылғал аз мөлшерде керек, бiрақ ол сiңiрiмдi сұйық күйiнде болғаны дұрыс, келе-бере өсiмдiк қарқынды түрде өсу кезеңiнде оған судың қажеттi мөлшерi өте жоғарылайды, ал вегетацияның соңында көпшiлiк жағдайда азаяды.

Топырақ ылғалының тапшылығы қай кезде болсада ауыл шаруашылығы дақылдарының өнiмiн төмендетедi. Дегенмен өсiмдiк тiршiлiгiнде топырақтағы ылғалдың мөлшерiне өте-мөте мән беретiн қысқа кезең болады. Егер бұл кезде ылғал жеткiлiктi болса, өнiм көбейедi де, ал ол тапшы болса өнiмнiң мөлшерi күрт төмендейдi. Өсiмiдiктiң мұндай өсiп-өну фазаларын жауапты кезең деп атайды. Мұндай кезең әдетте өсiмдiктердiң өнiмдiлiгiн анықтайтын репродуктивтi органдарының бастапқы өсу және даму мерзiмiне сәйкес болып келедi. Мысалы, күздiк қара бидай, күздiк және жаздық бидай, арпа және сұлы үшiн бұл жауапты кезең түтiктену-масақтану, қонақ жүгерi (сорго), тары үшiн масақтану-дән салу, жүгерi үшiн гүлдену- сүттенiп пiсу, күнбағыс үшiн себетгүл беру- гүлдену, қоза үшiн гүлдену-қауашақ салу, картоп үшiн гүлдеу-түйнек салу мерзiмiне сәйкес келедi.

Топырақ ылғалымен микроорганизмдердiң де тiршiлiгi, iс-әрекетi тығыз байланысты болып келедi (нитрификаторлар, азотобактер ж.б.).
2. Топырақтың су-физикалық қасиеттерi

Топырақтың су-физикалық қасиеттерiне жататындар топырақтың су өткiзгiштiгi, су сиымдылығы, су көтергiштiгi және булану қабiлеттiлiгi.

Топырақтың су өткiзгiштiгi оның гранулометриялық құрамына, құрылысына, органикалық заттарының мөлшерiне, құрылымына, өңдеу қабатының астыңғы жағының сипатына және басқа жәйттерге байланысты болып келедi. Мысалы, құмдауыт және құмдақ топырақтар саздақ және сазды топырақтарға қарағанда суды недәуiр көп өткiзедi. Капилляр түтiктерi көп топырақтың су өткiзгiштiгi төмен болады. Құрылымы жоғары топырақ суды жақсы өткiзедi.

Органикалық заттар, соның iшiнде органикалық тыңайтқыштар, топыраққа дұрыс агрономиялық қасиеттер берiп, оның су өткiзгiштiгiн жақсартады, топырақ жамылғысының өңдеу қабатынан төмен орналасқан лесс тәрiздi саздақ, құм қатпарлы т.б. қабаттардың қасиеттерiне де байланысты болып келедi.

Н.А.Ка÷инский топырақ су өткiзгiштiгiн былай бағалайды: егер топыраққа 1 сағатта температурасы 10⁰С, деңгейi 5 см су 1000 мм артық тереңдiкке енсе, бұл топырақтың су өткiзгiштiгiн қыйсынсыз артық (арынды), 1000-500 мм болғанда-артық, 500-100 мм- ең жақсы, 100-70 мм- жақсы, 70-30 мм қанағаттанарлық, 30 мм кем болғанда- қанағаттанарлықсыз дейдi.

Сазды және саздақ топырақтардың су өткiзгiштiгiн терең өңдеу арқылы, ауыспалы егiс, органикалық тыңайтқыштар қолдану, басқа да агротехникалық шаралардың көмегiмен жақсартуға болады.

Топырақтың суды ұстап тұру қабiлеттiгiн ылғал сиымдылығы дейдi. Топырақтың барлық қуыстарын толтырғандағы судың ең жоғары мөлшерiн толық ылғал сиымдылығы делiнедi. Топырақты мол (ағыл-тегiл) суландырып, гравитациялық су төмен ағып кеткеннен кейiн, тiреп тұратын жер асты суы жоқ болғанда, топырақта қалатын су мөлшерi ең аз немесе егiстiк-шектiк ылғал сиымдылығы деп аталады. Топырақ ылғал сиымдылығының соңғы көрсеткiшi (ең аз немес егiстiк-шектiк) оның су қасиеттерiнiң iшiндегi ең маңыдысы, ол топырақтың өзiне жинап алып ұзақ уақыт ұстап тұра алатын ылғалдың ең көп мөлшерiн көрсетедi. Бұл топырақта сумен қатар кең түтiктерде ауа болады.

Топырақтың ең аз ылғал сиымдылығы оның гранулометриялық құрамына, қарашiрiндiнiң мөлшерiне, құрылымына, қуыстылығына және тығыздығына байланысты болып келедi. Құмайт және құмдақ топырақтарда оның мөлшерi 5-20 , саздақ және сазды топырақтарда 20-45 болады. Оның мөлшерi қарашiрiндiге бай, ауыр механикалық құрамды, жақсы макро және микроқұрылымды топырақта жоғары болады.

Топырақтың бұл қасиетi оң немесе терiс нәтиже беруi мүмкiн. Егер төменнен көтерiлген су өсiмдiктердi қосымша ылғалдандыруға қатысса, позитивтiк процесс деуге болады. Ал, бұл ылғал топырақтағы қалпына келтiру процесстерiн күшейтiп, оның кескiнiнiң тұздану және батпақтануын арттырса зиянды процестерге жатқызамыз.

Жер асты суының деңгейiнен құмдақ топырақтарда ылғалдың көтерiлу биiктiгi 0,5-0,7 м, ал саздақ топырақтарда 3-6 метрге дейiн жетедi.

Топырақтың ылғалы сұйық түрiнен газ тәрiздес түрiне айналуының нәтижесiнде атмосфераға кетуiн оның буландыру қасиетi, немесе физикалық булану деймiз.

Булану процесi топырақта үздiксiз жүрiп жатады. Оның мөлшерi бiраз себептерге байланысты. Бiрiншi топ себептерге метеорологиялық жағдайлар: ауаның салыстырмалы ылғалдылығы мен температурасы, желдiң жылдамдығы ж.б. Булану мөлшерi арадағы ылғалдың тапшылығы (дефицит) мен желдiң жылдамдығына тiкелей байланысты, атмосфера қысымына керi байланысты болып келедi.

Келесi бұл көрсеткiшке әсер ететiн жағдай- топырақтың физикалық қасиеттерi-оның құрылысы мен құрылымы. Топырақтың өңделу қабатының оңтайлы құрылысы, жоғары құрылымы судың булану арқылы болатын шығынын азайтады. Бұл мәселе қуаңшылық аудандарда өте маңызды орын алады.

Булану мөлшерiне әсер ететiн келесi себептерге жататындар- топырақ бетiнiң пiшiнi, оның нақтылы жағдайы және жер бедерi. Тегiс емес, топырақ бетiнiң жалды және кесектi болуы оның буланғыштығын арттырады, өйткенi бұл кезде булану ауданы көбейедi. Егiстiктегi өсiмдiк жамылғысы және оның тiрi, өлi қалдықтары, топырақтың беткi қопсыған қабатының болуы булану процессiн төмендетедi. Булану үшiн топырақтың түсiнiң маңызы да мол. Мысалы, ақ түстi беткейден буланған судың мөлшерiн 100 деп алсақ, қара түстi топырақта 132 болады. Топырақтан судың буланып ұшуына жер бедерi де үлкен әсер етедi. Көтерiңкi (үстiрттеу) жерде, оңтүстiк беткейде желдiң және жоғары температураның әсерiнен булану процесi басым болып келедi.

Булануды азайтудың агротехникалық шаралары ретiнде топырақ бетiнiң қабыршағын жою, борпылдақ топырақтарды тығыздау, жабынды қолдану, егiс қорғайтын орман алқаптарын пайдалану және басқаларды айтуға болады.
3. Топырақтағы ылғалдың тепе-теңдiгi (теңгерiмi)

Топырақтың су жүргiсiнiң (режiмiнiң) сандық көрсеткiшi болып су теңгерiмi, яғни судың барлық кiрiс пен шығыс көрсеткiштерiнiң жиынтығын айтады.

Топырақ су теңгерiмiнiң жалпы теңдемесi: