Кіріспе жұмыстың жалпы сипаттамасы
Ауру процесіне байланысты атаулар
жүктеу/скачать 0,95 Mb.
|
Ауру атауларының семантика-лексикалық
| Ауру процесіне байланысты атаулар: Райлау. Сауығу, жазылу. Сырқос райлады (ауру тәуір болды). Пысы жату. Хал үстінде жату (Өзбекстандағы қазақ говоры). Албаты кету (Сем) есі кетіп ауыру. Аурықчаң (Алматы, Шелек) ауырғыш, ауыра беретін. Ауыршаң (Алм, Жамбыл обл) аурушаң. Ауырлау (Алматы, Ұзынағаш) жүкті болу. Ауа жайлы болу (Ресей қазақтары) жүкті болу. Тарихи оқиғалардың куәсі болған халқымыздың жан-жаққа тарыдай шашылып, түрлі себептермен табиғаты, тұрмыс-тіршілігі бөлек ортаға қоныс аударып жүруі адам ағзасына да өз зиянын тигізген. Ауған, Иран қазақтарының тілін зерттеуші ғалым Б.Өтебеков өз еңбегінде осында қоныс тепкен қазақ әйелдерінің алғашқы кезде сол жерді жерсінбей, біраз жылдарға дейін бала көтермегендігін тілге тиек етеді [77;6]. Ауа жайлы болу тіркесінің астарында әйелдің сол өлкені жерсінуі, соған ағзасының қалыптасып, жүкті болуы ұғымы жатқан сияқты. Мысалы: Моңғолдың қызы ауа жайлы болып, ұл туыпты. Аяқ үсті болу (Орал) ауруынан жазылу. Балау (Алм, Шығ.Қаз) ауыру, әлсіздену. Бойым балап тұр, тауға чыға алатын емеспін. Басы қараңғы (Өзбекстандағы қазақ говоры) аяғы ауыр. Дарымдау (Жамб) қарақұрт, бүйі шаққан адамды оқу (оқып емдеу). Дімкәстану (Қост) науқастану. Желқабыздану (Талд) желдену, іші кебу. Мына бала желқабыз болыпты ғой. Жүрегі қозғалу (Шығ.Қаз) жүрегі айну. Жыбыртқылап ауыру (Талд) созылып ауыру. Жыбыртқылап ауру дүниеде жаман. Зәруетке ішу (Семей) емге, дәрі орнына ішу. Иек қағу (Алм, Кег.) хал үстінде жату. Ілиястың баласы иегін қағып жатыр еді, тәуір болып қалыпты. Кір езу (Жезқ) әйел қиналып, босана алмай жатқанда тезірек босансын деп істелетін ырым. Шанту (Алм) шаншу, шаншып ауыру. Бір қойдың етін бәстесіп жеп, ішім аздап ғана шантыды дейді. Шанышпайлы, шанышпай шаралау (Қ.орда) қорасанға қарсы егу. Кәзір балдардың бәріне шанышпайлы жасап болды. Шұқтау (Көкш) ұшықтау. Баламды бақсыға шұқтаттым. Шікерт (Алм) сырқаттану, науқастану. Ол бала шікерттенгелі бірнеше күн болды. Ызбайлану (Қост) сүле болып ауыру. Бала ызбайланып ауырып жүр. Чамалдау, чималдау (Жамб) суық тию. Бала чамалдап қалыпты. Чікәрт (Жамб) сырқат, науқас. Чікірттену (Алм, Кег) науқастану. Біздің үйдің баласына қылша чығып, чікірттенгелі бес күн болды. Төсек-күн (МХР) ауруханада науқасты жатқызып емдеген күн саны. Тікенегі сыртына шығыпты (Қ.орда) [78;105]. Әйел адамның босанып, аяқ-қолын бауырына жинауы үлкен қуаныш. Сондықтан да говорда «босанды» дегеннен гөрі «тікенегі сыртына шығыпты» деп айтады. Сақаю (Алм, Жам) сауығу, тәуір болу. Сарамас (Қарақ.) сары ауру. Мен содан сарамасқа ұшырадым да күш қайтты. Сауалу (Атырау, Маңғ, Қ.орда, Түрікм, Таш) сауығу, тәуір болу. Оңқа (Жамб) банка (дәрігерлік құрал, аспап). Ол бүгін дәрігерге барып, арқасына оңқа салғызды. Қабағат ауыру (Сем) қатты ауыру. Қолым қабағат ауырып тұр. Қаста (Түрікм, Таш, Атырау) ауру. Денеңде қаста болса ел білсін, білмесін өз жаның ауырмай ма? (Ғ.Сл., Заман, 105). Қатер сұрау (Орал) науқас адамның көңілін сұрау. Қию (Рес) сүндетке отырғызу. Құманға шығу (Қ.орда) аяғы ауыр болу [79]
Ғылыми тұрғыда негізін салған Ғ.Қалиев [80], С.Аманжолов, Ж.Досқараев, Ш.Сарыбаев, Ә.Нұрмағанбетов, Құрысжановтардың еңбектеріне сүйене отырып, диалект мәселесін медицина саласында қарастыру барысында байқағанымыз, ауру аттары, оның белгілері, дәрілік шөптер, емдік қасиеті бар заттарға байланысты диалектілік сөздер тілімізде көптеп ұшырасады екен. жүктеу/скачать 0,95 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|