Кітап жоғары оқу орындарының филология факультеттерінің сту- денттеріне, мектеп мұғалімдеріне және көпшілік оқырманға арналған
жүктеу/скачать 3,48 Mb. Pdf көрінісі
|
Рәбиға Сыздықова Сөздер сөйлейді
- Бұл бет үшін навигация:
- ҚАЙРАҚАН/ҚАЙРАҒАН
| ҚАЙНАҒАН ХАЛЬІҚ, ҚАРА ҚҰРТТАЙ
немесе ҚҰЖ-ҚҰЖ ҚАЙНАУ . Қайна - етістігінің ауыспалы бір мағынасы «қаптап кету, құжынап жату» деп көрсетіледі. Қайна-/қайын-/қадна - етістігінің көне түркі тілдерінде де «бейберекет, ерсілі-қарсылы сапырылысу, құжынап жату» деген ауыспалы мағынасы болған. Сонда қайнаған халық «әрлі-берлі сапырылысқан адамдар» дегенді білдірсе, қара құрттай қайнау, құж-құж қайнау деген тіркестер «құжынап, са- пырылысып жату» деген мағынаны береді, демек, бұларда қайна - етістігінің көне замандардан келе жатқан бір мағынасы сақталғаны байқалады. Көне кездегіден айырмасы – бұрын бұл етістік осы мағынада жеке тұрып, еркін тіркесте қолданылған болса, қазіргі қазақ тілінде тек тұрақты тіркес құрамында ғана тұрғанда сақталған ( адамдар қайнады деп айтылмайды) немесе «сапырылысу» мәніндегі қайна - етістігіне бұл күндегі қазақ тілінде бұл етістіктен кейін анықталғыш сөз келген ( қайнаған халық дегендегі халық сөзі сияқты) құрамда қолданылады. ҚАЙРАҚАН/ҚАЙРАҒАН . Сәкен Сейфуллин өзі зерттеген ауыз әдебиеті үлгілерінің ішінде қазақ, халқының салттық мейрамының бірі – ұлыстың ұлы күні айтылатын тілектен: Көш, қайраған көш десіп, Көз көрместей өш десіп, – деген жолдарды келтіреді. Мұндағы қайраған – бұл күнде бейта- ныс сөз. Ол тіпті батырлар жырлары мен ертедегі ақын-жыраулар тілінде де кездеспейді. Бұл сөзді Мұхтар Әуезов «Қарақыпшақ Қобыланды» пьесасында Тоқтарбай мен Қараманның аузына салады. 120 Әдейі қолданады. Пьесадағы оқиғаның өте ертеде, ислам діні қазақ халқына әлі еніп үлгермеген дәуірде өткендігін суреттеу үшін тіл сы- рын тамаша білген ұлы жазушы мұнда ондаған көне сөзді немесе осы күнгі бар сөздің ертедегі қолданысын (мағынасын) келтіреді. Соның бірі – қайрақан . Тоқсандағы Тоқтарбай баласы Қобыланды мен Құртқаның қосылған тойында От ананың құрметіне арналған сыйыну ырым үстінде (демек, ислам дініне дейінгі салт бойынша): Қарғысы қатты қайрақан Қарғысынан сен сақта, – дейді. Жазушы бұл сөзді Қараманның аузына да салады. Қайрақан сөзін В.Радлов Сібір түркілерінде (алтайлықтарда, тувалықтарда, телеуіттерде т.б.) «Жаратқан иенің қастерлі аты, жебеуші періште» де- ген мағынаны білдіреді дейді (Радлов, т. II, ч. I, 22). Осы анықтаманы Л. Будагов те береді. Ол бұл сөздің монғол тілінде келіп, «тау, су сияқтылардың иесі» дегенді білдіретіндігін көрсетеді (Будагов, т. II, 32). Қазіргі монғол тілі сөздіктері де хайрхан дегеннің көне сөз екендігін және «керемет, құдіретті» (таудың қастерлі аты) деген мағынаны беретіндігін көрсетеді (Монг.-русск. сл., 500). Сөйтіп, тау-тас сияқты табиғат күштерінің «иесінің» атауы ретінде, яғни табынатын, сыйынатын, қорқатын «Тәңірлердің» аты қатарында қайрақан/қайраған сөзі ертедегі қазақтардың да, дәлірек айтсақ, қазақтарды құраған кейбір ру-тайпалардың да тілінде жұм- салған деген тұжырымға келуге болады. жүктеу/скачать 3,48 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|