Вируссыз отырғызу материалын алу

Аксиларлы қашу мәдениеті арқылы таралған және ұзындығы 1-2 мм қашу шыңдарынан алынған өсімдіктер әрдайым дерлік аналық өсімдікте болатын вирустармен жұқтырылады. Вирустар әртүрлі отбасылардың өсімдіктеріне әсер етеді, дақылдардың 300-ге жуық ауруын тудырады, осылайша кірістілік пен оның сапасын төмендетеді. Әсіресе вирустық инфекциялар түнгі тұқымдас өсімдіктерге үлкен зиян келтіреді. Өсімдіктердің вирустық аурулары вегетативті көбею кезінде ұрпақтарға оңай беріледі. Бұл аурулармен күресу вирустардың міндетті паразиттер екендігімен қиындайды және олардың жойылуы хост жасушаларының өлімімен бірге жүреді. Вирустық инфекциялармен күресу үшін профилактикалық сипаттағы барлық шаралар жүйесі жасалды, өйткені вирус жұқтырған өсімдіктерді емдеу мүмкін емес. Оларға вирустық инфекцияға төзімді сорттарды өсіру жатады. Алайда, төзімді өсімдіктерде вирус өзіне тән белгілердің пайда болуын мәлімдемей, ұзақ уақыт бойы жасырын күйде болуы мүмкін екенін есте ұстаған жөн. Сонымен қатар, тұрақты өсімдіктердің жанында тұрақсыз өсімдіктерді өсіру жағымсыз салдарға әкелуі мүмкін – жәндіктер вирустарды соңғысына бере алады[4].

Вирустық инфекцияның таралуын шектейтін шаралардың бірі-дорик өсімдіктерінен алынған отырғызу материалын пайдалану. Вирустарды жою үшін апикальды меристематикалық тіндердің мәдениеті деп аталатын әдіс қолданылады. 1934 жылы Уайт әдісінің негізін қалаушы вирус жұқтырған өсімдіктерде тамырлардың ұштарында вирустар жоқ екенін көрсетті. Осы фактілерге сүйене отырып, француз ғалымдары Морель мен Мартин қоректік ортада өсірілетін апикальды меристемалардан сау (вируссыз) өсімдіктерді алу әдісін ұсынды. Бұл әдіске сәйкес апикальды тіндердің өте кішкентай бөлігі (0,3 – 0,5 мм) өсіріледі – бұл әдетте меристематикалық тін және 1-2 жапырақ примордиясы. Шамасы, вирустар сабақтың жоғарғы жағына басқа ұлпалар сияқты оңай ене алмайды, немесе егер олар енсе, репликация өсімдіктің жоғарғы жақтың кесілуінен болатын жарақатқа реакциясы арқылы басылады. Алайда басқа да факторлар жоққа шығарылмайды. Жалпы алғанда, өсірілетін апикальды тіндердің мөлшері неғұрлым аз болса, өсімдіктің вирустардан арылу мүмкіндігі соғұрлым жоғары болады, дегенмен экспланттардың өсу қарқыны мен өміршеңдігі сәйкесінше төмендейді[6].

Инфекцияны азайту үшін апикальды меристематикалық тіндерді оқшауламас бұрын аналық өсімдік термиялық өңдеуден өтеді (6-12 апта ішінде 30-40 0С). Термотерапия әдісі in vivo және in vitro жағдайларында қолданылады. Термотерапия процесінде вирустардан босату механизмін түсіндіру үшін әртүрлі гипотезалар бар. Олардың біріне сәйкес, жоғары температура вирустық бөлшектерге рибонуклеин қышқылы мен ақуыз қабығы арқылы тікелей әсер етеді, бұл физикалық бұзылуды тудырады және вирустық бөлшектерді инфекциядан айырады. Екінші болжам-жоғары температура өсімдіктердің метаболизмі арқылы вирустарға әсер етеді.

Жоғары температураның әсерінен вирустық бөлшектердің синтезі мен деградациясы арасындағы тепе-теңдік бұзылады. Егер синтез басым болса, онда вирус жұқтырған тіндердегі вирустың концентрациясы артады және керісінше. Термотерапияға ұшырайтын өсімдіктерді арнайы термокамераларға орналастырады, онда бірінші апта ішінде температураны күн сайын 2 0С-қа көтеру жолымен температураны 25 0С-тан 37 0С-қа дейін көтереді. Термиялық терапия кезінде оңтайлы режимді құру және сақтау өте маңызды: температура 37 0С, флуоресцентті лампалармен жарықтандыру 5000 лк, фотопериод 14-16 сағат, жылу камерасындағы салыстырмалы ылғалдылық 90%[5].

Термотерапияның ұзақтығы вирустың құрамына және оның ыстыққа төзімділігіне байланысты. Мысалы, қалампыр үшін жылудың 10-12 апталық әсері жеткілікті, ал хризантемаларды в вирусынан босату үшін бұл кезең 12 немесе одан да көп аптаға созылады. Алайда, цимидиум, раушан және басқалары сияқты өсімдіктер бар, олардың өсуі in vitro-да ұзақ уақыт термиялық терапиядан кейін төмендейді. Мұндай өсімдіктер үшін IN vitro регенерант өсімдіктеріне термотерапияны жүргізген жөн.

Термотерапияның өсімдік инфекциясын азайтуға әсер етуінен басқа, in vitro жағдайында жоғары температураның өсу нүктесіне және кейбір гүл дақылдарының (қалампыр, хризантема, фреезия) морфогенез процестеріне оң әсері анықталды. Термотерапияны қолдану көбею коэффициентін 50 - 60% - ға арттыруға, түтік өсімдіктерінің топырақ жағдайларына бейімделуін арттыруға, сондай-ақ вируссыз жатыр өсімдіктерінің жоғары пайызын алуға мүмкіндік береді.

Термотерапияны меристемалық дақылмен бірге қолдану вирустық хлороздан хоп регенерант өсімдіктерінің 70%-дан астамын, құлпынай өсімдіктерінің 90% - ын, қара және қызыл қарақаттың 25% - ын, таңқурайдың 50% - ын, картоптың 80% - дан астамын жақсартуға мүмкіндік береді. Өсімдіктерді вирустарға тексеру, әдетте, иммуноферменттік талдау, Электронды микроскопия және индикаторлы шөпті өсімдіктер арқылы жүзеге асырылады[5].

Өсімдіктерді вирустардан босатудың тағы бір әдісі – химотерапия. Бұл апикальды меристемалар өсірілетін қоректік ортаға, гуанозиннің аналогы – 1β-d-рибофуранозил-1,2,4-триазол-3карбоксимид (вирозол) 20-50 мг/л концентрациясында қосылады. Вирозолды мәдени ортада қолданған кезде, вируссыз өсімдіктердің пайызы бақылаудағы 0-41% - бен салыстырғанда 80-100% - ға дейін артады (осы өсімдіктерге тән бірқатар вирустар үшін). Химотерапияның оң нәтижелері өрік, шие, таңқурай, кейбір гүлдер және басқа өсімдіктер үшін алынды.

Қазіргі уақытта апикальды меристематикалық тіндердің мәдениеті әдісі көптеген жеміс дақылдарын сауықтыру үшін кеңінен қолданылады. Мысалы, вирустың әсерінен іс жүзінде жоғалып кеткен бел-де-Фонтейн картоп сорты жұқтырған өсімдіктен алынған және in vitro өсірілетін сау меристемадан жанданды[5].