К.Ћожахметџлы — §12, 28; К. Маћашева — §1, 3, 15— 19, 21, 22; Ћ. Байзаћова

229
ѕытталды. Бџрын тек тљрiктердiѓ билiгiнен ћџтылуды
аѓсаѕан арабтар ХIХ ѕасырда Батыс елдерiнiѓ озбырлыѕына
душар болды. Бџл жаѕдай бар елде жалпыламалыћ жаћта-
рымен бiрге ќр елде "з ерекшелiктерiмен де сипатталады.
Араб ќлемiнде ерекше орын алатын ел Мысыр болды.
Мысыр елi. Стратегиялыћ маѓызды жерде орналасћан
Мысырды ћалай да "зiне ћаратуѕа тырысћан Батыс елдерi,
еѓ алдымен, экономикасына љстемдiк орнатуѕа кiрiстi. Суэц
каналын салуѕа ћаржы б"лiндi.
:сiмi 15—25
%-ѕа жететiн ћаржы салымы Мысырды
ћарызѕа белшесiнен батырып, елдi кенедей соруды маћсат
еттi. Бiр ѕана аѕылшын банктерi 11 жыл iшiнде Мысырѕа
68 млн фунт стерлинг ћаржы беруге келiсiп, оныѓ 22 млн-
ын "здерi џстап ћалѕан. Ондай ќрекеттердi француздар,
бельгиялыћтар да жасап баћты. 70-жылдары ел табысыныѓ
60—80
%-ы несие ћаржыларды "теуге жџмсалып, Мысыр
экономикасы ћџлдырай тљстi. Ел билеушiлерi жылдан-
жылѕа салыћты к"бейткен сайын халыћтыѓ хал-ахуалы
т"мендей бердi. Исмаил кезiнде бiр федданнан
*
 алынатын
жер салыѕы 40-тан 160 пиастрѕа дейiн к"терiлген. :кiмет
ћолындаѕы Суэц каналыныѓ 4 млн фунт стерлинг акцияла-
рын аѕылшындарѕа сатуѕа мќжбљр болды. Оны салуѕа
Мысыр 1859—1869 жылдары 400 млн фунт стерлинг жџм-
саѕан болатын. Аћша ел билеушi капиталистердiѓ ћалта-
сына тљсiп, пайдасын солар к"рiп жатты.
Аћыры, Мысырдыѓ ћарызын "теуге шамасы келмей, 1876
жылы Батыс елдерi ћаржы жќне алым-салыћ жљйесiн
баћылауѕа алды. Салыћ т"леушi шаруалар мен ћала тџр-
ѕындары ашаршылыћћа џшырай бастады. Мысырдаѕы
ћаражат мќселесiн "з ћолдарына алу маћсатымен арнайы
тексеру комиссиясы елбасы хедив Исмаилды мемлекет iсiне
ћатыстырмау, љкiмет жџмыстарын "здерi баћылау туралы
шешiм ћабылдады. Љкiметтi тегi армян банкир Нџбар паша
басћарып, министрлер болып Батыс "кiлдерi таѕайындалды.
Бџл саяси тќуелсiздiктен айырылѕанныѓ белгiсi едi.
Араби паша к,терiлiсi жќне аѕылшындардыѓ Мысыр-
ды басып алуы. Бџл оћиѕалар бљкiл Мысыр ћоѕамын дљр
сiлкiнттi. Ћоѕамдаѕы наразылыћты Мысырдыѓ жас зиялы-
*
 феддан — 0,42 га.

230
лары мен офицерлерi ћолдап, оны тудырѕан шетел
ћысымына тойтарыс берудi ойластырады. Олар жасырын
тљрде “Отан” џйымын ћџрып, “Мысыр — мысырлыћтарѕа”
деген џран тастады. Белгiлi жазушылар мен зиялылар —
Мџхаммед Абду, Адиб Исхаћ, Абдел Недим, т.б. џлттыћ сана-
сезiмдi оятуѕа љлкен љлес ћосћан тџлѕалар. Ќскерлер ара-
сында феллахтардан шыћћан офицер Араби паша к"терiлiстi
басћарды. 1879 жылы Нџбар паша "кiметi аћша шыѕынын
ћысћартуды сылтау етiп, 2500 офицердi ћызметтен боса-
тады. Ол ќскерде ереуiл туѕызып, офицерлер љкiмет басшы-
ларын џстап, ћамауѕа алады. Хедив Исмаил оћиѕаѕа арала-
сып, 1879 жылѕы сќуiрдiѓ 7-де љкiметтi жаѓартып, парла-
мент жљйесiн енгiзу шараларын жария етедi. Бiраћ батыс
елдерi оѕан ћарсы шыѕады. Олардыѓ ћысымына к"нген тљрiк
сџлтаны Исмаилдiѓ орнына џлы Тќуфiктi таћћа отырѕы-
зады. Жаѓа хедив аѕылшындардыѓ айтћанынан шыћпай,
шетел ћарыздарын "теу љшiн салыћты одан ќрi к"терiп,
бюджет табысыныѓ 60
%-ын соѕан арнайды.
Елде мысырлыћ офицерлер ћатысћан ћџпия ћоѕам пайда
болды. Сќл кейiнiрек Ахмед Араби басћарѕан “Ватан”
(“Отан”) партиясы ћџрылды. Ол шетелдiк капиталѕа ћарсы
кљрес жљргiзе бастады.
1877 жылы оппозициялыћ газеттер мен “Мысыр” жур-
налы шыѕа бастады. Либералдыћ топтар еуропалыћ дер-
жавалармен келiсiмге келудi жаћтаѕан џлттыћ партияны
(Хизб эль-Ватан) ћџрды.
1879—1882 жылдары Араби тобы бiрнеше рет "кiметке
наразылыћ бiлдiрiп, заѓсыздыћты тоћтатуды, жалаћыны
уаћытында т"леудi талап еттi. :кiмет оѕан к"ѓiл б"лген жоћ.
Хедив сенiмдi полктерiне Араби пашаны Каирдан ћуып
шыѕуѕа бџйрыћ бердi. Бiраћ ол ќрекет iске аспады. Армия
1881 жылдыѓ кљзiнде хедивтi жаѓа љкiмет ћџрѕызып, конс-
титуция ћабылдауѕа, парламент шаћыруѕа к"ндiрдi.
Т"ѓкерiстi Мысыр халћы ћуанышпен ћарсы алды. Либе-
ралдыћ идеялар жеѓгендей болып, парламент шаћыру љшiн
даярлыћ жљрiп жатты. Сол тџста "кiметтiѓ т"ѓкерiске ћа-
тысты полктердi астанадан шыѕарып жiберуге шамасы
жеттi. Парламент аћсљйектердiѓ љстiрт пiкiр алысуымен
жџмыс жљргiзiп жатты. Англия мен Франция 1882 жылы
ћаѓтарда бюджет мќселесiне "згерiстер енгiзуге ћарсылыћ

231
бiлдiрiп, љкiметтi к"ндiрдi. Оѕан ћарсы наразылыћ туып
кезектi саяси даѕдарыс басталды. Парламент пен ќскери
басшылар басћа "кiмет ћџрастырып, Араби паша соѕыс
министрi болып таѕайындалды.
Ендi џлттыћ мљдделерге сай батыл заѓдар ћабылданып,
ћаржы жљйесiне шетелдiктердi жаћындатпайтын шаралар
ћарастырылды. Бiраћ 1882 жылы мамырда Лондон мен
Париж ќскери кемелерiн Александрияѕа таяу орналас-
тырып, Араби тобын "кiмет басынан кетiруге талаптанды.
Хедив келiсiм бергеннен кейiн, ел арасында наразылыћ туып,
Тќуфiктiѓ "зiн билiктен кетiру љшiн ћозѕалыс басталды.
Мысырдаѕы жаѕдайды Батыс елдерi халыћаралыћ мќсе-
леге айналдырып, Стамбџлда "ткен конференция тќртiп
орнатуды тљрiк ќскерлерiне жљктедi. Англия "кiметi "з
тарапынан 1882 жылы Александрияны зеѓбiрекпен атћы-
лап, тас-талћанын шыѕарды.
Англия ќскери ћимылдарын жалѕастырып, Суэц кана-
лын, Каир ћаласын басып алды. Араби паша серiктерiмен
сотталып, Цейлон аралына айдалды. Џлттыћ тќуелсiздiкке
џмтылѕан Мысыр ћоѕамы ел бiрлiгiн џйымдастыра алмай,
жеѓiлiске џшырады. :з Отаныныѓ мљддесiн сатћан хедив
Тќуфiк аѕылшындардыѓ ћолшоћпарына айналып, билiк
Англияѕа "ттi.
Басћа араб елдерiнiѓ жаѕдайы. ХIХ ѕасырдыѓ
70—90-жылдары басћа араб елдерi де Батыстыѓ жартылай
отарына айналды. Ресми тљрде Осман империясына ћара-
ѕанымен, олардыѓ экономикасы мен шаруашылыѕы шетел
капиталына тќуелдi бола бастады. Сирияда, Ливанда,
Тунисте француз тауарлары, Иракта, Суданда, Палестинада,
Парсы шыѕанаѕында аѕылшын тауарлары басымдыћ алып,
шетел фирмалары мен компаниялары жергiлiктi "ндiрiс
салаларын "з ћарауына алды. Осы елдерде "сетiн к"к"нiстер
мен жемiстер, темекi мен маћта, жљн мен терi, сондай-аћ
тау-кен ћазбалары батысћа тартылып, Франция, Англия,
т.б. елдердiѓ зауыт, фабрикаларын шикiзатпен ћамтамасыз
ететiн болды. Сирия маћтасыныѓ 3/4-i Англияѕа тасылып,
iшкi "ндiрiске небќрi 1/4-i ѕана ћалдырылатын. “Режи”
темекi монополиясы осы саланы тљгел бiр "зi баћылап
отырды. Ливанныѓ "нiмi Италия мен Францияѕа кетiп
жатты. Иракта ондаѕан аѕылшын компаниялары жџмыс

232
iстеуге кiрiстi. ХIХ ѕасырдыѓ соѓында Тљркияныѓ "зiнде
жќне Иракта немiс капиталы кљшейе тљсiп, аѕылшын-немiс
баћталастыѕы шиеленiстi. Ол ќсiресе Баѕдат темiржолын
салу мќселесiне байланысты ћатты "ршiдi.
Шетел банктерi ћаржы жљйесiн толыћ баћылауѕа алды.
Негiзгi темiржолдары, байланыс мекемелерi, порт ћџрылыс-
тары, зауыттар, т.б. шетел азаматтарыныѓ ћарамаѕында
болды. Жергiлiктi кќсiпкерлер џсаћ-тљйек кќсiпорындарын
ѕана игерiп, к"бiнесе ауыл шаруашылыѕы "нiмдерiн "ѓдеу-
мен шџѕылданды. Капиталистiк ћатынастар ныѕая тљскенiне
ћарамастан, ћоѕам "мiрiнде феодалдыћ, дќстљрлi тќртiптер
љстемдiгi саћталып ћалды. :йткенi жер, салыћ, "кiмет
жљйесi — барлыѕы "згерiссiз саћталды.
Арабтарды "здерiне ћаратуда Батыс елдерi екiџдай саясат
џстанды. Тљрiк империясын саћтау туралы мќселе тек с"з
жљзiнде ѕана ћалды. Ал, шындыѕында, Ресей, Австрия,
Франция, Англия ол уќденi љнемi бџзып отырды. Љндiстанды
ешкiммен б"лiскiсi келмеген Англия басћа елдерге жол
бермей, Аденнен бастап Иракћа дейiн "з љстемдiгiн орнатты.
С"йтiп, Гибралтар бџѕазынан — Суэц каналына, Ћызыл
теѓiзден — Аден шыѕанаѕына дейiн созылып жатћан аймаћ
аѕылшын империалистерiне тидi.
Франция болса "з iшiндегi т"ѓкерiстер мен Германиядан
жеѓiлуiне байланысты кљшi азайып ћалды. Соѕан ћарамас-
тан ол Солтљстiк Африканы отарлауын жалѕастырды.
1868 жылы Тунис Франциядан алѕан ћарызын "теуге
шамасы келмей, ћаржысы Батыстыѓ баћылауына "ткен-дi.
Француздар Тунис жерiн, тау-кен байлыѕын, темiржолда-
рын концессияѕа алды. Бџл ел љшiн болѕан таласћа, негiзi-
нен, Италия, Германия, Англия ћатысћан едi.
1878 жылы Берлин конгресiнде орыс-тљрiк соѕысы
талћыланѕан кезде Францияѕа Тунистi ћалдыру ж"нiнде
мќселе ћаралды. Љш жылдан соѓ Париж билеушiлерi ќскери
шабуыл жасап, Тунис бейiне протекторат шартына ћол
ћойѕызды. Халыћ мџндай шешiмге бес-алты ай ћарсылыћ
к"рсеттi, бiраћ тойтарыс бере алѕан жоћ. :зi ќлсiреп ћалѕан
тљрiк сџлтаныныѓ Туниске к"мек беруге дќрменi болмады.
Бей сџлтанѕа баѕынбайтын “дербес” билеушi ретiнде фран-
цуздардыѓ боданына айналды. 1881—1899 жылдар ара-

233
сында отаршылдар ћолындаѕы жер к"лемi 100 мыѓ
гектардан 443 мыѓ гектарѕа "сiп, кейiн 800 мыѓ гектарѕа
жеттi. Темiр, фосфат, тљстi металл к"здерi шетелдiктерге
"тiп, ел байлыѕы жатжерлiктердi байытты.
70-жылдары Франция Марокконы мазалап, Алжирмен
шекаралас жерлерiн тартып ала бастады. Басћа iрi Еуропа
елдерi 1880 жылы Марокко “егемендiгiне” кепiлдiк жасасып,
Францияѕа Марокконы бермеуге келiстi. Бџл елдерге теѓ
емес шарттар ћою арћылы олар капитуляция тќртiбiнiѓ
ыћпалдарын кљшейте тљстi. 1901—1902 жылдары Париж
Марокко сџлтанына ћарсы шыћћан тайпаларды басу љшiн
ќскер жiберiп, елдi жаулауѕа кiрiстi. Бџл жолы Еуропа
елдерi (Ресей, Англия, Италия, Испания) Францияѕа ћолдау
к"рсеттi. :йткенi "здерi де Италия—Ливияны, Испания—
Солтљстiк Марокконы иеленетiн болды. Англияныѓ
Мысырда ћалуы шешiлдi, Франциядан џшан-теѓiз ћарыз
алѕан Ресей онымен одаћтас жаѕдайда едi. Тек Германия ѕана
к"нгiсi келмедi. Кезектi халыћаралыћ кездесуде (1906 ж.)
Марокко “тќуелсiздiгiн” ћџрметтеу туралы шешiм ћабыл-
данып, Францияѕа Мароккодаѕы тќртiптi саћтау туралы
арнайы ћџћыћтар жљктелдi. Келесi жылы отаршылдар
озбырлыћ ќрекеттерiн џлѕайтып, iрi ћалаларды басып алды.
Елдi ћорѕай алмаѕан сџлтан Абд ќл-Ќзизден халыћ бас
тартып, таћћа оныѓ iнiсi Хафиздi отырѕызѕанда, Абд ќл-
Ќзиз француздар жаѕына ћашып кеттi. Жаѓа сџлтан да
отаршылдарѕа ћарсы батыл ћимыл к"рсете алѕан жоћ.
Халыћ ћарсылыѕын басу љшiн Франция мен Испания ќскер
кљштерiн пайдаланды. 1912 жылы екi ел протектораты
орнатылып, Марокко отарѕа айналды.
XVIII ѕасырдыѓ соѓы мен XIX ѕасырдыѓ бiрiншi
жартысында араб ќлемiн отарлауѕа тек Англия, Франция,
Ресей џмтылса, ХIХ ѕасырдыѓ соѓында жыртћыштар саны
к"бейе тљстi. Солардыѓ ћатарында Италия да болды. Ол
алдында Туниске ћол салмаћ болѕанда, Англия мен Франция
жолын б"геген едi. 1885 жылы Шыѕыс Африкадаѕы Эритрея
мен Сомалидi "зiне ћаратып алѕан соѓ, Италия Ливияѕа
жармасты. Ол ел Францияныѓ назарында едi. Француз-
дардыѓ љстемдiк алуын жаћтамайтын Еуропа мемлекеттерi
бџл жолы Париж саясатына ћарсылыћ бiлдiрдi.

234
ХХ ѕасырдыѓ басындаѕы халыћаралыћ алауыздыћты
пайдаланып, Италия Ливияѕа жеке ћожалыћ жасау љшiн
басћалардан келiсiм алды. 1911 жылы ћыркљйекте Марокко
даѕдарысы ћызѕан кезде Италия Ливия жаѕалауындаѕы
ћалаларѕа ќскер жiберiп, бџл елдiѓ "з баћылауына "ткенiн
жариялады. Ќр жаћтан ћысымѕа тљскен Тљркия 1912 жылы
ћазанда Лозанна шартына ћол ћоюѕа мќжбљр болды. Бiраћ
Ливияныѓ iшкi аудандары Италияѕа баѕынбай, кљрес жал-
ѕасып жатты. Ал Бiрiншi дљниежљзiлiк соѕыс басталысы-
мен Италияныѓ ћарулы кљштерi Ливияныѓ к"п жерiнен
ћуылып, кейбiр ѕана аудандарды џстап ћалды.
С"йтiп, ХIХ ѕасырдыѓ соѓы мен ХХ ѕасырдыѓ бас кезiнде
араб ќлемi талан-таражѕа тљсiп, Еуропа отаршылдары оны
б"лiсiп алып жатты. Империалистiк зорлыћћа араб
халыћтары шамасы келгенше ћарсылыћ к"рсетумен болды.
Араб елдерiндегi џлт-азаттыћ ћозѕалыстар. Араб
џлттыћ сана-сезiмiнiѓ ћалыптасуы. ХIХ ѕасырдыѓ соѓында
араб елдерiндегi азаттыћ кљрес, еѓ алдымен, тљрiк љстемдiгiне
ћарсы баѕытталѕан. Оны бастаѕан буржуазиялыћ-феодал-
дыћ топтар едi. Тљрiктердi ќлсiретудi к"здеген Батыс елдерi
арабтар тќуелсiздiгiн ћолдаѕан болып, љгiт жљргiзiп, бљлiк-
шiлерге к"мек к"рсетiп келдi. Бiраћ бiрде-бiр араб елiнiѓ "з
еркiмен дамуына жол беру олардыѓ маћсатында жоћ едi.
Осыѕан орай араб халыћтары батыс отаршылдарыныѓ
озбырлыѕына ћарсы љнемi кљресiп отырды.
Отарланѕан Алжирдегi саяси-ќлеуметтiк жаѕдайѕа
метрополиядаѕы тартыстар ќсерiн тигiзумен болды. 1847—
1870 жылдары француз революцияларына ћатысћандар-
дыѓ бiр б"лiгi Алжирге айдалѕан болатын. Олардыѓ "з
елiндегi III Наполеон мен оныѓ Алжирдегi билеушiлерiне
жаны ћас едi. 1870 жылы кљзде француз жџмысшылары
Алжир ћалаларында республикалыћ ассоциация ћџрып,
оныѓ ћатарына арабтарды да тартты. Ассоциация реакция-
шыл губернаторды орнынан ћуып, "з "кiметiн орнатуѕа
кiрiскен. Бiраћ олар бџл ойларын iске асыра алмады. Париж
Коммунасын ћолдап шыћћанымен, Ассоциация мљшелерi
араб халћыныѓ џлттыћ мљдделерiмен санасћысы келмедi.
1871 жылы наурызда Алжир феллахтары мен бербер тайпа-
лары отаршылдарѕа ћарсы к"терiлiс бастаѕанда, ћоныс ауда-
рып келген француздардыѓ к"бi Франция жаѕына шыѕып
кеттi.

235
Отаршылдар ћанауы Алжирдi кљйзелiске џшыратты.
1868—1870 жылдары жаппай ашаршылыћ жайлап, к"п-
теген жергiлiктi тџрѕындар ћырылып ћалды. Халыћ саны
азайып, 1866 жылѕы 2552 мыѓнан 1872 жылы 2125 мыѓѕа
тљстi. Аштыћћа жџћпалы аурулар ћосылып, кейбiр аймаћ-
тарда "лгендер к"мiлмей де жатты. Сондыћтан да Алжир
жерiнде ереуiлдер мен к"терiлiстер жиi болып тџрды. 1871 жы-
лы к"терiлiске Шыѕыс Алжирдегi кабил тайпалары ћа-
тысты. К"терiлiстi Мџхаммед Мукрани басћарды. К"те-
рiлiске бљкiл Алжир халћыныѓ 
1
/
3
 б"лiгi ћатысты.
10 айдыѓ iшiнде 340 џрыс болып "ттi. Мџхаммед Мукрани
жараланѕаннан кейiн, кљрестi басћаруды оныѓ iнiсi Ахмед
Бу-Мирза жалѕастырды. Ќскерлер елдi мекендердi "ртедi,
усадьбалар мен малды талан-таражѕа салды, бейбiт халыћты
"лтiрдi. К"терiлiстер болѕан аудандарда француздар 500
мыѓ гектар жердi тартып алды жќне алжирлiктерге орасан
мол айыппџл салды.
1879 жќне 1881 жылдары жаѓа ћарулы к"терiлiстер
шыѕып, басылѕан соѓ Алжирде к"пке дейiн кљрес бейбiт
тљрде "тiп жатты. Отаршылдар жер мен суды, тау-кен орын-
дары мен "ндiрiс салаларын "з ћолына ћаратып алѕан
болатын. Ћоныс аударып келген еуропалыћтар елдiѓ 55
%
жерiн иеленiп, жљзiм, маћта "сiретiн плантацияларѕа ћожа-
лыћ еттi. Ел Францияныѓ шарап "ндiретiн аймаѕына ай-
налды. Маћта метрополияѕа ќкетiлiп, мата, жiп, киiм-кешек
тљрiнде ћайта ќкелiнiп сатылды.
Сирия мен Ливанда, Ирак пен Хижазда, Палестина мен
Мысырда, Ливия мен Тунисте, ќлi тљрiк билiгi саћталѕан
елдерде џлттыћ сана-сезiмнiѓ ћалыптасуына алѕашћы ћџпия
ћоѕамдар жќне мќдени џйымдары к"мектестi. 1878 жылы
Бейрутте осы тектес ћџпия жќне жария ћоѕам џйымдары
ћџрылды. ХХ ѕасырдыѓ басында Тљркияда жас тљрiктер
революциясы басталды. Сирияда, Ливанда, Тунисте, Палес-
тинада, Иракта автономия алу жќне бiрiккен тќуелсiз араб
мемлекетiн ћџру жоспарларын џсынѕан топтар пайда болды
(“Араб-осман ћоѕамы”, “Жас Арабия”, “Республикалыћ
реформалар партиялары”). 1913 жылы Парижде араб
конгресi шаћырылып, араб елдерiне автономия беру мќселесi
ћаралды. Йемен, Ирак бiрнеше жылдар бойы тљрiк ќскер-
лерiне ћарсылыћ к"рсетiп келдi.
Џлттыћ сана-сезiмiнiѓ туып, ћалыптасуы Мысырда ерек-
ше байћалды. Реформалар мен аѕартушылыћ идеяларын

236
таратћандар арасында Жамал   ќд-Дiн   ќл-Ауѕанидiѓ, Мџхаммед
Абдудыѓ р"лi зор болды. 90-жылдары “:з мектебiѓдi, "з
халћыѓды, "з Отаныѓды сљй!” деген џранмен “Мектеп” атты
журнал "мiрге келдi. Оны басып шыѕарѕан Мџстафа  Кемал
елдi аѕылшындардыѓ ћанауынан ћџтћаруда басћа Еуропа
елдерiнен к"мек кљттi. Ол адамныѓ негiзгi маћсаты ћара-
пайым халыћтыѓ сана-сезiмiн ояту, џлттыћ тiлдi дамыту,
тарихты, дќстљрдi ћџрметтеу, ћастерлеу, Отанды "ркендету
деп есептедi. Кемал шетелдер к"мегiмен халыћты аѕарту
арћылы тќуелсiздiкке жетуге болады деп, революция жолын
ћолдамады. ХХ ѕасырдыѓ басында Мџстафа Кемал “Байраћ”
газетiн шыѕарып, барлыћ империалистiк елдердiѓ саясатын
ќшкерелей бастады. Бџл оныѓ аћыл-ойыныѓ жаѓа белеске
к"терiлiп, ендi Мысыр халћы "з таѕдырын тек "зi шешетiнiне
сенiм артћанын к"рсетедi. Кейiн ол Мысырда аѕылшындар
тепкiсiнен ћџтћару iсiне тљрiк сџлтаны мен Германияны
тарту идеясын ћайта бастайды. Осы баѕытћа сќйкес М.Кемал
серiктестерiмен 1907 жылы желтоћсанда “Отан” партиясын
(Хизб ќл-уатан) ћџрды. Партия Мысырдыѓ Тљрiк империясы
ћџрамындаѕы автономиялы мемлекет болуын к"здедi.
Монархияны саћтай тџра парламент алдында жауапты "кi-
меттi таѕайындау, аѕылшындарды кетiру, экономиканы да-
мыту жќне т.б. шаралар белгiлендi. М.Кемал 1908 жылы
ћайтыс болды. Оныѓ ћызметiн Мысыр халћы ќлi кљнге дейiн
баѕалап келедi.
ХIХ ѕасырдыѓ соѓында Мысырда алѕашћы жџмысшылар
ереуiлдерi орын алып, 1909 жылы бiрiншi кќсiподаћтар
пайда болды. Бiрiншi дљниежљзiлiк соѕыс ћарсаѓында араб
елдерiндегi џлт-азаттыћ ћозѕалыстыѓ ћозѕаушы кљштерi ќлi
де пiсiп-жетiлмеген кљйде едi. Алдыѓѕы ћатарлы зиялы
ћайраткерлер џлттыћ тќуелсiздiк алуды негiзгi маћсат деп
есептегенiмен, оѕан жету жолдарын аныћтауда к"птеген
ћателiктер жiбердi. Олар отаршылдарѕа ћарсыласћан кезде
тљрiктермен де "зара тiл табыса алѕан жоћ. Ал бiресе
орыстарѕа, бiресе аѕылшындарѕа, бiресе француздарѕа,
соѓында немiстерге арћа сљйеп, солардыѓ ћолдауымен жаѓа
"мiрдiѓ есiгiн ашамыз деген љмiттерi тек ћиял едi. Керiсiнше,
империалистiк елдер арабтардыѓ басына ноћта кигiзiп,
бџрын-соѓды к"рмеген ћорлыћћа салды. Еуропалыћ
отаршыл тќртiптiѓ ћасiретi тљрiк феодалдарыныѓ ћанауы-
нан анаѕџрлым ћатаѓыраћ жќне аяусыз екенiн араб ќлемi
басћа шыѕыс елдерiнен кейiнiрек болса да толыћ сезiндi.

237
Сџраћтар мен тапсырмалар
1. Араб елдерiнiѓ ХIХ—ХХ ѕасырлар аралыѕындаѕы жаѕдай-
ларына сипаттама берiѓдер.
2. Ћандай елдерде жаѓа ћатынастар дамыды? Ол неге
байланысты едi?
* 3. Еуропа елдерiнiѓ арабтарды жаулауы туралы оћулыћтар
    мен ћосымша ќдебиеттерден оћып танысыѓдар.
4. Мысырды ћолѕа тљсiру љшiн Англия ћандай ќрекеттер
жасады? Араби паша к"терiлiсi неге жеѓiлiс тапты?
5. Араб џлт-азаттыћ ћозѕалысы туралы пiкiр алысып,
ћорытынды жасаѓдар.
§ 29. ХАЛЫЋАРАЛЫЋ ЋАТЫНАСТАР
Дљниежљзiн аумаћтыћ тџрѕыдан б,лудi аяћтау. ХIХ ѕа-
сырдыѓ соѓына таман капитализмнiѓ империализм сатысына
"ту кезеѓiнде капитализмге тќн экономикалыћ ќркелкiлiгi
кљшейе тљстi. Экономикалыћ дамудыѓ теѓсiздiгi дљние-
жљзiлiк саудадаѕы бќсекенi џлѕайта тљстi.
Шыѕыстаѕы даѕдарыс жылдарында Англия Гибралтар,
Жерорта теѓiзi, Суэц каналы жќне Ћызыл теѓiз арћылы
Љндiстанѕа апаратын ћысћа теѓiз жолын игере бастады. Бџл
теѓiз жолында тек Суэц каналы ѕана Англияныѓ баћы-
лауынан тыс ћалды. 1875 жылы Мысыр монархынан Суэц
каналын сатып алѕан Англия, бџл каналмен "тетiн кеме
ћатынасын толыћ баћылауѕа мљмкiндiк алды. Суэц кана-
лына баћылау орнатћан, ал кейiн Кипр аралын жаулап
алѕан Англия Африкадаѕы Мысыр отарларын жаулап алу
жоспарын дайындай бастады.
Аѕылшын љкiметi Мысырда ћарулы интервенция жљр-
гiзу баѕытын џстады. 1882 жылы аѕылшын ќскерлерi Алек-
сандрияны зеѓбiректен атћылап, Мысырды басып алды.
Осындай сыртћы кљрделi саясат жаѕдайында Франция
ћарулы кљшпен Тунистi жаулап алды. Англияныѓ Мы-
сырды, Францияныѓ Тунистi иемденуi капиталистiк жырт-
ћыштардыѓ ќлi б"лiнбеген Африканыѓ орталыћ жќне батыс
аудандарын жаппай б"лiсу љшiн кљресiне тљрткi болды.
Африканы б"лiсу љшiн Англия мен Францияныѓ баћта-
ластыѕы ХIХ ѕасырдыѓ 80—90-жылдарындаѕы басты мќсе-
леге айналды. Англия мен Франциядан кейiн Африкаѕа
Бельгия, Германия, Италия басћыншылары џмтылды.
1884 жылы Конго "зенi алабыныѓ басым б"лiгiн Бельгия
баћылауына алды. 80—90-жылдары Франция "зiнiѓ иелiк-

238
терiн Алжирмен к"ршi Сахара ш"лiн ћосу арћылы кеѓейте
тљстi. 1886 жылы Франция Мадагаскар аралдарын жаулап
алды.
Англия мен Францияныѓ б"тен жерлердi жаулап алу
барысында баћталасатын орны жалѕыз Африка ѕана болѕан
жоћ. Оларды, сондай-аћ Азияныѓ оѓтљстiк-шыѕысындаѕы
бай аудандар ћызыћтырды. 1877 жылдыѓ соѓында Англия
Малайзияны ћџлдыћћа тљсiрудi аяћтады, с"йтiп онда "зiнiѓ
протектораттыѕын орнатты. Франция Љндiћытайдыѓ оѓтљс-
тiк б"лiгiн иемденiп, Орталыћ Вьетнамѕа шабуылдады. Тек
90-жылдардыѓ соѓында ѕана кескiлескен соѕыстардан соѓ
Вьетнам Францияныѓ ћол астына "ттi.
Англия 1885 жылы Бирманы жаулап алуѕа асыћты.
Францияныѓ Вьетнамды баѕындыруы жќне Англияныѓ
Бирманы басып алуы бџл мемлекеттердi ендi Сиам (Таиланд)
љшiн кљреске килiктiрдi. Аћырында, басћыншылар бџл елдi
б"лiсiп алды. Батысын — Англия, шыѕысын — Франция
иемдендi.
1884 жылы Оѓтљстiк-Батыс Африкада бiрiншi герман
отары пайда болды. 1884—1885 жылдары Камерунде, Того
жќне Шыѕыс Африкада герман отарларыныѓ негiзi ћаланды.
90-жылдардыѓ соѓында Англия Африканы б"лiсудi аяћ-
тауѕа таяды. 1886 жылы аѕылшындар генерал Китгенердiѓ
басшылыѕымен Суданды жаулап алуѕа кiрiстi. Содан кейiн
аѕылшын ќскерi Нiл "зенi бойымен жоѕары ћозѕалды. 1898 жы-
лы Фашод ћарауыл бекетiнде олар француз ќскери б"лiм-
дерiмен кездестi. Мџнда аѕылшын жќне француз ќскерлерi
ћарулы ћаћтыѕысћа тљстi. Аѕылшын љкiметi Францияѕа
соѕыс ашпаћ болып ћорћытты. :зiнiѓ ежелгi жауы Герма-
ния жаћын тџрѕандыћтан, Франция Англиямен соѕыспауѕа
шешiм ћабылдады. Француз ќскерi Фашодты тастап шыћты,
с"йтiп 1899 жылы Англия мен Франция Африканы б"лiсу
туралы келiсiм жасасты.
Италиялыћ отарлау Италияныѓ бiрiгуiнен соѓ бастал-
ды. Жас корольдыћ "зiн кљштi сезiнiп, отарлыћ иелiктерiн
кеѓейтiп жатћан басћа державалардан артта ћалѕысы
келмедi. Сол уаћытта “Ћара материктi” б"лiсу ћызу жљрiп
жатћандыћтан, италиялыћтар да соѕан ћарай џмтылды.
1882—1885 жылдары Италия Абиссиния мен Ћызыл теѓiз-
дiѓ љлкен жаѕалауы бойындаѕы Ассаб ћаласын жќне
Массауа айлаѕын иемдендi. Сондай-аћ Сомали тљбегiне иелiк

239
жасады. Арабтармен соѕыстан кейiн италиялыћтар 1884 жы-
лы Кассала ћаласын иемденiп, Абиссиниядан батысћа ћарай
жылжыды. Абиссиниямен (1895—1896) соѕыста Италия
сќтсiздiкке џшырады.
1894 жылы шiлденiѓ соѓында Жапония Ћытайѕа ћарсы
соѕыс ашты. Соѕыс 1895 жылы 17 сќуiрде Жапонияныѓ
Симоносеки ћаласында бiтiмге ћол ћоюмен аяћталды. Ћытай
Жапонияныѓ сауда кемелерi еркiн кiретiн бiрнеше порттыћ
ћалаларын ашуѕа жќне Жапонияѕа соѕыс шыѕындары љшiн
200 млн лян "темаћы т"леуге мќжбљр болды.
Жапонияѕа "темаћы т"леу љшiн Ресей мен Франция
Ћытайѕа ћаржылай несие бердi. Ресей ендi Ћытайды
Жапонияѕа ћарсы ќрекетiнде "з жаѕына тарту маћсатымен
1896 жылы Ћытаймен одаћ жасасып, егер Жапония
жаѕынан Ћытайѕа басћыншылыћ жасалса, онда Ћытайды
ћорѕауѕа мiндеттендi. Ал Ћытай осыѕан жауап ретiнде
Ресейге Шыѕыс Ћытай темiржолын салуѕа жќне пайда-
лануѕа концессия бердi.
1897 жылдыѓ соѓында герман империалистерi Ћытай-
дыѓ Циндао порты мен Цзяочжоу бухтасын басып алды жќне
Шаньдун провинциясын "зiнiѓ ыћпал ету аймаѕына айнал-
дырды. Франция Ћытайдыѓ Гуанжоувань бухтасына "зiнiѓ
ыћпал жљргiзуiн ћамтамасыз еттi жќне к"ршiлес Љндi-
ћытайѕа темiржол ћџрылысын сала бастады. 1898 жылдыѓ
басындаѕы орыс-ћытай келiсiмi бойынша Ћытай Ресейге
Порт-Артур мен Ляодун тљбегiн жалѕа бердi.
ХХ ѕасыр басында дљниежљзiн аумаћтыћ тџрѕыдан
б"лiсу аяћталды. “Бос жер” тiптi ћалѕан жоћ. Империа-
листiк державалардыѓ маћсаты тауар "ткiзу мен шикiзат
к"зiн соѕыс арћылы табу болатын. :здерiн Африкадаѕы
б"лiстен ћџралаћан ћалдыћ деп есептеген герман империа-
листерi оныѓ орнын Таяу Шыѕыстаѕы басћыншылыћ
ќрекетiмен толтырмаћ болды.
1898 жылы II Вильгельм тљрiк сџлтанымен кездестi жќне
Босфор — Кiшi Азия — Месопотамия — Кувейт — Парсы
шыѕанаѕына шыѕатын љлкен темiржолды бiрiгiп салуѕа
келiстi.
Англия Германияныѓ Тљркияѕа енуiне ћатты мазасыз-
данды. :йткенi ол Арабия мен Месопотамияны жаулап
алуды жоспарлап жљрген. Ал немiстердiѓ Парсы шыѕана-
ѕына жылжуы Љндiстанѕа ћауiп т"ндiрдi. Германияныѓ

240
шыѕанаћћа шыѕуын кесiп тастау љшiн Англия 1901 жылы
Кувейт портын басып алды. Мџныѓ бќрi екi империалистiк
жыртћыштардыѓ арасындаѕы ћайшылыћтарды шиеленiс-
тiре тљстi.
Ќскери-саяси блоктардыѓ ћџрылуы. Франция-Пруссия
соѕысы 1871 жылы Франкфурт бiтiмiне ћол ћоюмен
аяћталды да, халыћаралыћ жаѕдайѕа тљбiрлi "згерiстер
ќкелдi. Бџл "згерiстердiѓ бiрiншi себебi капитализмнiѓ
ќркелкi дамуыныѓ кљшейе тљсуi болды. Бџл ќсiресе бiрiккен
Германияныѓ индустриясы жедел дамуынан айћын к"рiндi.
Эльзас пен Лотарингияны иемденген жќне Франциядан
"темаћы ретiнде 5 млрд франк алѕан Германияныѓ эконо-
микасы кљшейе тљстi.
Франция мен Германияныѓ араћатынасы басћа мемле-
кеттердiѓ "зара араћатынасына љлкен ќсер еттi. Экспан-
сиялыћ сыртћы саясатын кљшейте тљскен кайзерлiк Гер-
мания кез келген елмен ќскери шиеленiске тљсе ћалѕан
жаѕдайда, Францияныѓ мiндеттi тљрде сол елдiѓ одаћтасына
айналарын бiлiп отырды. Сондыћтан Бисмарк Германияѕа
к"ршi елдер мен Францияныѓ арасына сына ћаѕу љшiн
шешушi ћадамдар жасауѕа асыћты. Германия импе-
риясыныѓ "се тљскен экономикасы жќне ќскери ћуаты
Австро-Венгрияныѓ сыртћы саяси баѕытыныѓ "згеруiне
ќсер еттi.
Алайда 1874—1875 жылдары Германия Францияны оѓай
талћандай алатын едi, бiраћ онда "зге елдермен дипло-
матиялыћ жаѕдайы кљрделене тљсетiн-дi.
Патшалыћ Ресей Германияѕа Францияны талћандауѕа
жол бермейтiнiн љзiлдi-кесiлдi ескерттi. Ресейден соѓ
аѕылшын "кiметi де Германияныѓ Францияѕа ћарсы басћын-
шылыѕына келiспейтiндiгiн бiлдiрдi. С"йтiп, Ресей Фран-
цияѕа ћарсы герман басћыншылыѕыныѓ жолында басты
кедергi болды.
70-жылдар басында Балћан тљбегiнiѓ к"птеген халћы
тљрiк езгiсiнде болды. Олар — Болгария, Босния, Герцего-
вина, Македония, Албания, Эпир, Фессалия едi. Сербия мен
Румыния да тљрiк сџлтаныныѓ билiгiнде болды жќне оѕан
алым-салыћ т"леп тџрды. Тљркияныѓ езгiсiндегi халыћтар-
дыѓ џлт-азаттыћ кљресi 70-жылдар ортасында жаѓа, бiр-
шама џйымдасћан кезеѓiне "ттi.

241
1875 жылы жазда, алдымен Герцеговинада, содан кейiн
Боснияда тљрiк љстемдiгiне ћарсы к"терiлiс тџтанды. Тљрiк
ќскерлерiнiѓ тыћсыруымен сербтер жеѓiлiске џшырады. Серб
"кiметiн ћџпия жаћтап отырѕан Ресей Тљркия ѕана емес,
Еуропа державаларымен де ћаћтыѕысћа барѕысы келмедi.
Герман "кiметi Балћандаѕы Австро-Венгрия басћын-
шылыѕын ћолдай отырып, Ресейдi Тљркиямен соѕысћа итер-
меледi, Ресейдiѓ к"ѓiлiн Еуропадаѕы мќселелерден басћа
жаћћа аударуѕа тырысты, с"йтiп Германия Францияны
екiншi рет талћандауѕа мљмкiндiк алѕысы келдi.
1877 жылы 24 сќуiрде Ресей Тљркияѕа соѕыс жариялады.
Орыс ќскерлерi Адрианопольдi алып, Константинопольдi
ћџлатуѕа жаћын ћалѕан кезде тљрiк "кiметi бiтiмге келiсiм
сџрады.
1878 жылы 3 наурызда Сан-Стефанода Ресейге Карс,
Ардаган, Баязет жќне Батуми ћалаларын беру жќне Ћырым
соѕысынан соѓ Ресейден тартып алынѕан Бессарабияныѓ
оѓтљстiк б"лiгiн ћайтаруды ћарастырѕан бiтiмшартына ћол
ћойылды. Бџл шарттыѓ бiр пунктi Балћан мемлекеттерiнiѓ
аумаћтыћ ћџрылымына ћатысты болды. :зiндiк бiртџтас
Балћан мемлекеттерi: Черногория, Сербия жќне Румыния
заѓды тљрде толыћ тќуелсiздiк алды. Болгария Сан-Стефано
шарты бойынша Константинопольге жаћын келiп, Эгей
теѓiзi жаѕалауыныѓ бiрћатар б"лiгiн ћосып алды. Осылайша
Сан-Стефано шарты серб жќне румын халыћтарын тљрiк
езгiсiнен толыћ азат еттi жќне Болгарияныѓ жартылай
азаттыћ алуына жол ашты.
Аѕылшындыћ билеушi топ Ресейдiѓ Жерорта теѓiзiнiѓ
шыѕыс б"лiгiндегi "зiнiѓ позициясын кљшейту љшiн Болга-
рияны пайдаланады деп ћауiптенiп, болгарлардыѓ шека-
расын аныћтау “сызыѕын” тапты. Ол “сызыћ” Балћанда
љстемдiкке ие болып отырѕан Англия љшiн ћолайлы жаѕдай
тудырды.
1878 жылы 13 маусымда шаћырылѕан Берлин конгресi
Сан-Стефанода ћабылданѕан шешiмдердi ћайта ћарау тура-
лы мќселелердi талћылай бастады. Конгресс жџмысы нќти-
жесiнде Берлин трактатына ћол ћойылды. Ол бойынша Карс,
Ардаган, Батуми Ресейге "тiп, Баязет Тљркияда ћалды. Ре-
сейге Оѓтљстiк Бессарабия ћайтарылып, Добруджа Румы-
нияѕа "ттi. Сондай-аћ Черногория, Сербия жќне Румыния
тќуелсiздiгi бекiтiлдi.

242
Берлин трактаты бойынша Болгарияныѓ аумаѕы бiрден
ћысћартылды. 1877—1878 жылдары болѕан орыс-тљрiк
соѕысы Балћан халыћтарыныѓ џлттыћ тќуелсiздiк алуына
мљмкiндiк бердi, ол џлттыћ Болгария мемлекетiнiѓ ћџры-
луын тездеттi.
Ресеймен достыћ ћатынастан айырылѕан Бисмарк
Австро-Венгриямен жаћындасуѕа тырысты. 1879 жылы
7 ћарашада Венада Австро-Герман шартына ћол ћойылды.
Италияныѓ Тунистi басып алуы Германия тарапынан ћол-
дау тапты.
Љштiк одаћ. Берлин конгресiнiѓ нќтижесiнде ћалып-
тасћан Еуропадаѕы кљштердiѓ жаѓа арасалмаѕы, мемлекет-
тердiѓ отаршылдыћ бќсекелесiнiѓ к"рiнiс табуы (еѓ алдымен,
Англия мен Францияныѓ жќне Англия мен Ресейдiѓ) Љштiк
одаћтыѓ ћалыптасуына ќсер еттi.
Батыс мемлекеттерiнiѓ дљниежљзiн ћайта б"лiсу  кљре-
сiнiѓ кљшеюiне байланысты олардыѓ бќсекелестiгi 80-жыл-
дардыѓ басында жаѓа аудандарѕа тарады. Ежелгi отаршыл
мемлекеттердiѓ iшiнде Англияныѓ ќртљрлi баѕыттардаѕы
ћимылдары табысты болды: ол Ћытайда, Ауѕанстанда,
Оѓтљстiк-Шыѕыс Азияда, Оѓтљстiк Африкада, Жерорта
теѓiзiнiѓ шыѕыс б"лiгiнде "з ыћпалын ныѕайтты. Одан
Франция да ћалыспады. Бџрын басып алѕан аумаћтарды
ћанауын жалѕастырып, отар жќне жартылай отар  елдерге
едќуiр м"лшерде ћаржы б"ле отырып, жаѓа жерлердi басып
алуѕа џмтылды. Бџл ж"нiнен Германия тарапынан ћолдау
тапты; себебi, ол Францияныѓ назарын еуропалыћ саясаттан
аударып, француз капиталын отар аймаћтарѕа баѕыттап,
келешекте аѕылшын жќне итальян капиталымен бќсекеге
итермелеуге тырысты.
Итальян буржуазиясы Германиямен жаћындасуѕа бет
бџрды. Ондаѕы маћсаты — онымен ортаћ бќсекелестерi —
Францияѕа ћарсы бiрiгу болатын. Бiраћ Бисмарк Берлинге
барар жол Вена арћылы "тетiнiн ашыѕынан бiлдiредi.
Италия Габсбургтер монархиясы басып алѕан Триест пен
Трентиноны ћайтарып алу ж"нiндегi жоспарларынан бас
тартып, Австро-Венгриямен келiсiмге келу жолын
ћарастыруѕа тиiс болды. Австро-герман одаѕына енiп, елдегi
монархиялыћ режiмдi ныѕайтуды к"здеген Италия љкiметi
бџѕан келiсiм бердi.

243
Нќтижесiнде 1882 жылы 20 мамырда Германия, Австро-
Венгрия жќне Италия арасында Љштiк  одаћ деп аталатын
одаћтыћ шартћа ћол ћойылды. Шарт 5 жылѕа жасалынды
жќне ол ќрбiр 5 жыл сайын жаѓартылып отыру арћылы
1887 жылѕа дейiн созылып келдi. Шарт Љштiк одаћтыѓ
ќрбiр ћатысушы мљшесi басћа елмен соѕысып ћалѕан
жаѕдайда Франциядан басћа елдерге бейтараптыћ саћтауѕа
мiндеттендi.
Бисмарктiѓ орнына келген жаѓа канцлер Каприви Бас
штабты жќне император II Вильгельмнiѓ ќскери баѕдарын
барлыћ жаѕынан ћолдады. Оныѓ сыртћы саясатта џстанѕан
“жалпы баѕыты” бойынша Германия француз-орыс блогына
ћарсы соѕысћа дайындалуѕа тиiс болды.
1887 жылѕы француз-герман ћаћтыѕысынан кейiн
Франция "кiметi Петербургте Ресеймен ќскери одаћ ћџру
мљмкiндiктерiн ойластыра бастаѕан.
Француз-орыс одаѕы. 1891 жылы тамызда француз-орыс
пактi жасалды. 1893 жылы жазда француз Бас штабыныѓ
"кiлдерi мен орыс Бас штабыныѓ "кiлдерi ќскери конвен-
цияѕа ћол ћойды. Ол "те ћџпия сипатта болды. Ќскери
конвенция 1893 жылдыѓ соѓында бекiтiлдi. Осылайша 1891,
1892 жќне 1893 жылдардаѕы келiсiмдермен француз-орыс
одаѕы ресми сипат алды.
Германия "зiнiѓ алдына дљниежљзiн б"лiсуге байланысты
аућымды мiндеттер ћоя отырып, аса ћуатты флот ћџруѕа
кiрiстi.
ХХ ѕасыр басында аѕылшын-герман баћталастыѕы кљ-
шейе тљстi, Англия дљниенi б"лiсу љшiн болатын соѕыста
"зiне одаћтастар iздестiре бастады.
Англия мен Франция арасында одаћ туралы келiсс"здер
басталды. 1904 жылы сќуiрде “шын жљректi келiсiм” немесе
Антанта деп аталатын аѕылшын-француз келiсiмiне ћол
ћойылды. Бџл келiсiм бойынша Франция Судан мен Мы-
сырѕа ћол созудан бас тартты, ал Англия француздардыѓ
Мароккоѕа жорыѕын ћолдауѕа мiндеттендi.
1904 жылѕы Англия мен Франция арасындаѕы Афри-
каны б"лiсу туралы келiсiм аяћталмаѕан сипатта болды.
Германияныѓ негiзгi мiндеттерiнiѓ бiрi — Ресей мен Англия
одаѕына ћалай да жол бермеу болды. Ал ћалыптасћан Ресей
мен Франция одаѕын ќртљрлi шаралармен ќлсiрету — бџл
Германияныѓ алдында тџрѕан екiншi мiндет болды.

244
Ћиыр Шыѕыста орыс-жапон соѕысы "рши тљстi. Бџл
соѕыста патшалыћ армияныѓ жеѓiлуi Германияныѓ ћарсы-
ластарыныѓ бiрi Ресейдiѓ ћауiптi жау ретiнде ћатардан шы-
ѕып ћалѕанын бiлдiрдi.
Орыс-жапон соѕысындаѕы Ресейдiѓ жеѓiлiсi ХХ ѕасыр-
дыѓ басындаѕы басты ћарсыластар — Англия мен Германия-
ныѓ айналасына мемлекеттердiѓ топтасуын жеѓiлдеттi.
1904 жылы аѕылшын-француз Антанта шартынан кейiн,
Англия антигерманиялыћ коалицияѕа Ресейдi тарту љшiн
бар кљшiн жџмсады.
1907 жылы 31 тамызда Иран, Ауѕанстан, Тибет шека-
раларын межелеу туралы аѕылшын-орыс конвенциясына
ћол ћойылды. Иран љш аймаћћа б"лiндi: Солтљстiк Иран
Ресейге берiлдi, Орталыћ Иран бейтарап аймаћ болып ћалды.
Мџнайѕа бай Љндiстан мен Парсы шыѕанаѕына жаћын
Оѓтљстiк Иран аѕылшындардыѓ ыћпалына берiлдi. Ауѕанс-
тан да Англияныѓ ћол астында ћалды. Тибет Ћытайдiкi деп
есептелдi, алайда аѕылшын капитализмi оныѓ экономи-
касын пайдалану ћџћыѕын саћтап ћалды.
1907 жылы ћџрамына Англия, Франция жќне Ресей кiр-
ген љштiк Антанта одаѕы ћџрылды.
1911 жылы мамырда Францияныѓ Марокконы жаулап
алуы Италияныѓ Триполитанияѕа байланысты жоспарын
жљзеге асыру љшiн тљрткi болды.
1911 жылы 29 ћыркљйекте италия-тљрiк соѕысы бас-
талды. Бџл кезеѓде Тљркияныѓ Балћан мемлекеттерiмен
жаѓа соѕысы пiсiп-жетiлген едi. Осман империясы 1912 жы-
лы 18 ћазанда Лозанна бiтiмшартына ћол ћоюѕа асыћты,
ол бойынша Триполитания мен Киренаика Ливия деген
атпен Африкадаѕы итальян иелiктерiнiѓ ћџрамына кiрдi.
Италия-тљрiк соѕысы Тљркияны ћатты ќлсiреттi жќне
Балћан мемлекеттерiнiѓ бiрiгуiн тездеттi. 1912 жылы ћа-
занда Балћан мемлекеттерi џлы державаларды Тљркиямен
бiтiмге делдалдыћ жасауын "тiндi. 1913 жылы мамырда
Балћан тљбегiнiѓ саяси шекарасын аныћтаѕан Лондон бiтiм-
шартына ћол ћойылды.
Соѕыс жылдарыныѓ "зiнде Балћан тљбегiндегi мемлекет-
тер арасында "з шекараларын аныћтауѕа байланысты келiс-
пеушiлiк басталѕан болатын.
Еуропалыћ державалардыѓ араласуы жќне Балћан
монархтарыныѓ мљддесi 1913 жылы екiншi Балћан соѕысы-

245
на — бџрынѕы одаћтастар арасындаѕы соѕысћа ќкелдi. Бџл
соѕыс Болгария љшiн жеѓiлiспен аяћталды. Сол кездегi жаѕ-
дайда ќрбiр жаѓа соѕыс жергiлiктi сипатымен шектелiп
ћалмайтын едi, Балћан соѕысы дљниежљзiлiк империалистiк
соѕысћа џласты.
Осындай жаѕдайда Сараевода австровенгриялыћ эрцгер-
цог Франц-Фердинандтыѓ "лiмi — соѕысты бастау љшiн тек
себеп ћана болды.
Германияныѓ арандатуымен, 1914 жылы 23 шiлдеде
Австро-Венгрия Сербияѕа ультиматум ћойып, оны 48 саѕ
iшiнде с"зсiз ћабылдауын талап еттi. Ресейдiѓ кеѓесi бо-
йынша Сербия ультиматумныѓ барлыћ талаптарын ћабыл-
дады. Германия ќскерлерiн ћџпия тљрде жџмылдырып,
оларды шыѕыс жќне батыс шекараларѕа шоѕырландыра
бастады.
1914 жылы 1 тамызда Германия Ресейге соѕыс жария-
лады, ал 3 тамызда Францияѕа соѕыс бастады.
Соѕыс барысы бойынша белгiленген жоспарларын iске
асыра отырып Германия Бельгияѕа шабуылдады. Англия
немiс ќскерлерiнiѓ тез арада Бельгиядан ќкетiлуiн талап еттi.
Германия Англия талабын жауапсыз ћалдырып, соѕысты
жалѕастыра бердi. Осылайша Австро-Венгрияныѓ Сербияѕа
соѕыс жариялаѕан сќтiнен бастап, бiр аптаныѓ iшiнде
соѕысћа барлыћ дерлiк еуропалыћ державалар тартылды.
Бiрiншi дљниежљзiлiк соѕыс осылай басталды.
Сџраћтар мен тапсырмалар
1. Англия мен Франция арасындаѕы баћталастыћ кљрес ХIХ ѕа-
сырдыѓ соѓѕы ширегiнде ћай ћџрлыћта шиеленiсе тљстi?
2. Ћиыр Шыѕыста ћай ел басћыншылыћ саясатћа к"шiп, к"ршi
елдерге к"з аларта бастады?
3. Сан-Стефано келiсiмi бойынша ћандай елдер "з тќуелсiздiгiне
ћол жеткiздi?
4. 1907 жылѕы аѕылшын-орыс келiсiмi бойынша ћандай
мќселелер шешiлдi?

жүктеу/скачать 9,82 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: