§ 16. ХIХ ЅАСЫРДЫЃ ОРТАСЫ МЕН ХХ ЅАСЫРДЫЃ

128
ныѓ аћсљйек жетекшiлерiнiѓ саясатына к"ѓiлдерi толмай-
тын "неркќсiп буржуазиясыныѓ басын бiрiктiрдi.
ХIХ ѕасырдыѓ бiрiншi жартысында буржуазиялыћ пар-
тиялардан басћа чартистер де елеулi р"л атћарды. Сол кез-
дегi сайлау ћџрылымы бойынша парламентке "з "кiлдерiн
"ткiзу мљмкiндiгi болмаѕан жџмысшылар чартистерге сай-
лауалды наућанында парламентке кандидаттарын "ткiзу
љшiн ћолдау к"рсеттi. Буржуазия мен аћсљйектер саясатына
ћарсы шыѕатын чартистiк кандидаттар мџндай сайлауларда
басым к"пшiлiк дауысћа ие болатын.
К"п жыл басымдыћ к"рсетiп келген екi партияныѓ да
ќсерi бќсеѓдеп, тџрѕындардыѓ "мiрi мен еѓбегiн баћылайтын
корольдыћ комиссиялар ћџрыла бастады. Онда екi партия-
ныѓ да "кiлдерi бiрiгiп ћызмет еттi. :кiмет алмасћан кезде
жаѓа кабинет бџрын басталѕан тексеру жџмысын соѓына
жеткiзетiн болды. Бiртiндеп баћталастыћ тљсiнiгiн бiр iстегi
серiктестiк џѕымы ыѕыстыра бастады.
ХIХ ѕасырдыѓ екiншi жартысындаѕы парламенттiк
реформалар.  Англияда жџмысшы ћозѕалысыныѓ "зiндiк
саяси кљшке айналуы буржуазияны олардан ћолдау iздеуге
мќжбљр еттi. Жџмысшыларды сайлаушылар тiзiмiне енгiз-
ген жаѕдайда олардыѓ дауысын алуды к"здеген екi партия
да жаѓа парламенттiк реформаныѓ жобаларын џсына бас-
тады.
1868 жылы либералдыћ партияныѓ к"семi Уильям
Гладстон мљлiктiк ценздi т"мендетудi џсынып, соныѓ негi-
зiнде жџмысшыларѕа дауыс ћџћыѕын берудi к"здедi. Бiраћ
бџл заѓ жобасын парламент бекiтпедi.
1866 жылы ћџрылѕан консерваторлар  љкiметi  либерал-
дардыѓ џсыныс-ынтасын иемденiп ала ћойды. Консер-
ваторлар кабинетiнiѓ премьер-министрi  Бенжамин  Дизраэли
парламенттiк реформаныѓ "з нџсћасын џсынды, онда
мљлiктiк ценздi т"мендетiп ћана ћоймай, iрi "неркќсiптiк
ћалалар "кiлдiктерiн кеѓейтудi џсынды. Бџл заѓ жобасы
парламентте тек консерваторлардан ѕана емес, либералдар
жаѕынан да ћолдау тапты. Саяси ымыраѕа келудiѓ нќтиже-
сiнде — 1867 жылы парламент реформасы ћабылданды.
Мљлiктiк ценз т"мендетiлдi. Сайлаушылар саны екi есе к"-
бейiп, 2,5 млн адамѕа жеттi. Реформа жаѓа "неркќсiп

129
орталыћтарына тиiмдi болды, жџмысшылардыѓ к"пшiлiгi
сайлаушылар ћџћыѕына ие болды.
Алайда парламент реформасынан кейiн болѕан бiрiншi
1868 жылѕы сайлауда консерваторлар жеѓiлiс тауып, оппо-
зицияѕа к"штi. Љкiметтi либералдар ћџрды, премьер-
министр болып У.Гладстон сайланды. Либералдыћ кабинет
реформаларды жалѕастырды. Парламентке сайлау кезiнде
ћџпия дауыс беру енгiзiлдi. 1884 жылы љшiншi парламент
реформасы жљргiзiлдi: халыћтыћ "кiлеттiлiк туралы заѓ
ћабылданып, ол бойынша дауыс беру ћџћыѕы барлыћ 21
жасћа толѕан, љйi немесе пќтерi бар ер адамдарѕа берiлдi.
1885 жылы “шiрiген жерлер” ћџћыѕы толыѕымен жойылды.
Бљкiл ел дауыс берушiлердiѓ саны теѓ сайлау округтерiне
б"лiндi.
Жарты ѕасырѕа созылѕан љздiксiз реформалардыѓ нќти-
жесiнде Британияныѓ саяси ћџрылысы демократиялыћ
сипат алды. 1886 жылы сайлауѕа 5,7 млн адам ћатысты.
Парламент депутаттарынан басћа, тџѓѕыш рет ћалалар мен
графтыћтар кеѓесi сайланды.
Англияныѓ экономикалыћ дамуыныѓ ерекшелiгi.
70-жылдарда Џлыбритания барлыћ елдердi экономикалыћ
даму дќрежесi жаѕынан жќне "зiнiѓ отар иелiктерi жаѕынан
басып озып, еѓ кљштi еуропалыћ мемлекетке айналды.
Ѕасырлар тоѕысында Англияныѓ экономикалыћ "мiрiн-
де ћатерлi дабыл пайда болды. :неркќсiп "нiмiнiѓ жыл
сайынѕы "суi небќрi 2,1
%-ды ћџрады, бџл кезде АЋШ-та бџл
к"рсеткiш 4,2
%-ѕа, Германияда — 4,1%-ѕа жеткен едi.
ХIХ ѕасырдыѓ ортасында-аћ Англия “ќлемдiк  банкирге”
айналѕан-ды. ХIХ ѕасырдыѓ 70-жылдарынан бастап аѕыл-
шын капиталы шетелден г"рi елдiѓ iшiнде аз пайдаланылды.
Оныѓ мќнiсi капиталды метрополиядан тысћары шыѕару
оны елде ћолданудан г"рi к"п тљсiм беретiндiгiнде едi. Бiрiншi
кезекте аѕылшын капиталы шикiзат пен жџмысшы ћолы
арзан отарларѕа баѕытталды.
Империализм дамыѕан сайын банктiѓ шоѕырлануы, iрi
банк монополияларын ћџру љрдiстерi жљре бастады. Атаћты
лондондыћ банктердiѓ “љлкен бестiгi” жќне басћа банктер
барлыћ ћаржы ќлемiн ћолдарында џстады.

130
Аѕылшын кќсiпкерлерi Голландияда мџнай фабри-
каларын, Бельгияда, Ресейде жќне басћа Еуропа елдерiнде
болат ћорыту зауыттарын салды. Бiраћ капиталды еуро-
палыћ емес елдерге, ќсiресе АЋШ, Оѓтљстiк Америка жќне
отарларѕа шыѕару пайданы к"бiрек бердi. Капиталды бел-
сендi тљрде сыртћа шыѕару отандыћ экономикаѕа капитал
салуды азайтты.
Бџдан басћа, технологиялыћ салаларда басталѕан артта-
ћалушылыћ "неркќсiп "нiмдерiнiѓ жыл сайынѕы "суiн
т"мендеттi. 70-жылдарда Германия мен АЋШ-та "неркќсiп
т"ѓкерiсi тоћтады да, экономикалыћ дамуы Англияѕа ћара-
ѕанда озыћ негiзде, тез ћарћынмен жљрдi. Технология
саласында арттаћалушылыћ "ндiрiс к"лемiне ќсер еттi де,
АЋШ “теѓiз ћожайынын” басып оза бастады.
Экономикалыћ даму ћарћынына аѕылшын тауарлары-
ныѓ бќсекелестiк ћабiлетi т"мендеуi де ќсер ете бастады.
ХIХ ѕасырдыѓ 90-жылдарында Англияныѓ iшкi рыно-
гына жќне оныѓ отарларына арзан немiс тауарларыныѓ енуi
кљшейдi.
Жас "ндiрiстi елдер аѕылшын бќсекесiнен шетелдiк
"нiмдерге жоѕары баж салыћтарын енгiзу арћылы ћорѕанды.
Бџл уаћытта Англия баж салыѕынсыз еркiн сауда принципiн
ћолдады. Аѕылшын "неркќсiбi љшiн ћолайсыз жаѕдай туды,
бќсекелесушi елдер тауарлары баж салыѕынсыз Англияѕа
аѕылды, ал аѕылшын "неркќсiп тауарларын басћа елдерге
апарѕан кезде, сол елдер тарапынан жоѕары салыћтар
салынды.
Экономикалыћ даму ћарћыныныѓ т"мендеуiнiѓ басћа да
себептерi болды. Мысалы, экономиканы ќскери салаѕа
бейiмдеу дќрежесi Германиямен салыстырѕанда т"мен болды,
себебi Англияда жаяу ќскер мљлдем дерлiк болмады.
Осындай себептердiѓ ќсерiнен Англия "неркќсiптiк бiрiн-
шiлiктен айырылѕанымен, экономикасы ћуатты кљйiнде
дами бердi.
Англияныѓ сыртћы саясаты. Еуропа мемлекеттерi
жљргiзген протекционизм саясаты консерваторлар мен
либералдарды отарлыћ империяны кеѓейтуге итермеледi.
ХIХ ѕасырдыѓ соѓѕы ширегiнде Британияныѓ отарлыћ
империясы кеѓейдi.

131
“Британ империясы” атауы ХIХ ѕасырдыѓ 70-жылдары-
ныѓ соѓында королева Виктория Љндiстан императоры
атаѕын алѕаннан кейiн пайда болды. Осыѕан орай парламент
империялыћ деп атала бастады. Осылайша империализм
терминi шыћты, алѕашында бџл мемлекет иелiктерiн
кеѓейтуге џмтылуды, отарлармен байланысты ныѕайтуды
бiлдiрдi.
Капитализм дамуыныѓ жаѓа кезеѓi кќсiпкерлердiѓ
отарлыћ иелiктерге деген ћажеттiлiгiн "сiрдi. Бенжамин
Дизраэли де к"п кљш жџмсады. 1875 жылы љкiметi шыѕынѕа
џшыраѕан Мысыр билеушiсi Исмаил Англияѕа Суэц каналы
компаниясы акциясыныѓ 45
%-ын бар-жоѕы 4 млн фунтћа
сатып жiбердi. Кiшiгiрiм меншiк иелерiнен акцияны сатып
алуы Англияныѓ баћылаушы пакетке ие болуына мљмкiндiк
туѕызды. Ал бџл, "з кезегiнде, Англияныѓ осы маѓызды
стратегиялыћ аудандаѕы ыћпалыныѓ "суiне жаѕдай
жасады.
80—90-жылдарда жаѓа отарларды басып алу џлѕайды:
1885 жылы аѕылшындар Бирманы иелендi, ал 1886—1890
жылдары британдыћ жалау Африкадаѕы Нигерия, Сомали,
Кения, Танганьика, Уганда аумаћтарында, Оѓтљстiк Африка
б"лiгiнде ћџрылѕан Кап, Наталь жќне Басутоленд отар
елдерiнде желбiредi. Осыныѓ нќтижесiнде 1901 жылѕы есеп
бойынша, Џлыбританияныѓ "з жер к"лемi отарларыныѓ
1
%-ын ѕана ћџраса, тџрѕындар саны Британ империясыныѓ
12
%-ын ћџрады.
XIX ѕасырдыѓ соѓы мен XX ѕасырдыѓ басындаѕы
Англия. XX ѕасырдыѓ басында елде iрi монополиялыћ
бiрлестiктер пайда бола бастайды. Ќскери "неркќсiпте — олар
акционерлiк капиталы 12 млн фунт стерлинг Виккерс жќне
9,5 млн фунт стерлинг капиталымен Армстронг концерн-
дерi едi. Жеѓiл "неркќсiпте монополиялар темекi, тџз, тџс-
ћаѕаз фабрикаларыныѓ жќне т.б. трестерi тљрiнде пайда
болды.
Ауыл шаруашылыѕындаѕы жаѕдай ауыр болатын. Ауыл-
шаруашылыћ тауарларыныѓ негiзгi "ндiрушiлерi жалѕа
алушы шаруалар едi. Алайда аѕылшын фермерлерi "з-
дерiнiѓ АЋШ жќне Аргентинадаѕы ќрiптестерiмен бќсеке-
лестiкке ћаућарсыз болатын. Отарлардан елге арзан азыћ-

132
тљлiктiѓ аѕылып келуi баѕаныѓ ћџлдырауына ќкелiп соћ-
тырды.
XIX ѕасырдыѓ соѓѕы ширегi жќне XX ѕасырдыѓ басы —
бџл сыртћы нарыћтаѕы бќсекелестiкпен шиеленiскен жќне
ћџдiреттi отар империяларын ћџрудаѕы монополистiк капи-
тализмнiѓ даму уаћыты. Билiк етушi топтар iшкi саясат
саласында реформа жљргiзудiѓ ћажеттiлiгiн сезiне бастады,
реформизм идеологиясын жаћтаушылардыѓ ћатары к"-
бейдi. Џлыбритания “ѕаламат бейтараптыћ” жаѕдайынан
шыѕып, ал оныѓ ќлемдiк жетекшiлiктi саћтап ћалудаѕы
талпынысы, елдi Бiрiншi дљниежљзiлiк соѕысћа ћатысуѕа
итермеледi.
Сџраћтар мен тапсырмалар
1. ХIХ ѕасыр ортасындаѕы Англияныѓ саяси партияларын
атаѓдар.
 2.   У.Гладстон мен Б.Дизраэлидiѓ парламенттiк реформаларын
     салыстырыѓдар.
* 3. ХIХ ѕасырдыѓ 60—70-жылдары парламент ћандай реформалар
       жљргiздi?
4.  “Британ империясы” деген атау ћашан пайда болды?
5.  Империализм терминi алѕашында ненi бiлдiрдi?
§ 17. ХIХ ЅАСЫРДАЅЫ ФРАНЦИЯ
Вена конгресi. 1814 жылдыѓ ћыркљйегiнде Вена ћала-
сына бљкiл Еуропа мемлекеттерiнiѓ "кiлдерi конгреске ша-
ћырылды. Венаѕа 216 мемлекеттiѓ "кiлдерi келдi. Конгресс
шешiмiн т"рт мемлекет — Австрия, Англия, Пруссия жќне
Ресей ћабылдады. 1815 жылы Бурбондардыѓ билiкке ора-
луына байланысты, Франция да "з таѕдырын шешетiн негiзгi
мемлекеттердiѓ ћатарына ћабылданды. Венадаѕы конгресте
жетекшi р"лдi Австрияныѓ сыртћы iстер министрi, белгiлi
мемлекет ћайраткерi, дипломат, князь Клеменс фон
Меттерних атћарды.
Конгресс жетекшiлерiнiѓ алѕа ћойѕан маћсаты француз
революциясы мен наполеондыћ соѕыстыѓ барысында Еуро-
пада ћалыптасћан саяси жаѕдайларды жоюѕа баѕытталды.
Олар бџрынѕы монархтардыѓ ћџћыѕын, заѓдылыћ љрдiсiн
жаћтады. Осыѕан орай Испанияда, Неаполь корольдыѕында,
Францияда Бурбондар билiгi ћайта орнады.

133
Меттерних Еуропада бiр мемлекеттiѓ кљшi екiншiсiнiѓ
кљшiмен теѓестiрiлетiн саяси тепе-теѓдiк жљйесiн ћџру ћа-
жет деп санады.
Саяси тепе-теѓдiк љрдiсiне сай Францияныѓ маѓайында
“тосћауыл” мемлекеттер пайда болды. Дамыѕан жќне бай
Бельгия ќлсiз Голландиямен бiрiгiп  Нидерланды   корольдыѕын
ћџрды. Италияда Сардиния корольдыѕы ћайта ћџрылып,
оѕан Генуя ћосылды, сондай-аћ Савойя мен Ницца ћайта-
рылды. Бџл саясаттаѕы еѓ маѓызды ћадам — герман мемле-
кеттерiнiѓ iрiлендiрiлуi болды. Ћасиеттi Рим империясын-
даѕы љш жљзден астам мемлекеттердiѓ орнына 38 мемле-
кеттен тџратын Герман одаѕы ћџрылды. Оны жалпыгер-
мандыћ сейм басћарды.
Тепе-теѓдiктi орнату љшiн џлы мемлекеттер ћуатты Фран-
цияны саћтау туралы шешiм ћабылдады. 1815 жылдыѓ ћа-
рашасында т"рт жеѓiмпаз мемлекет Франциямен оныѓ рево-
люцияѕа дейiнгi шекарасын бекiтетiн келiсiмшартћа отыр-
ды. Франция "з аумаѕын жоѕалтћан жоћ. Ол тек ћана "тем-
аћы т"леуге тиiс болды. Џлы мемлекеттер Францияны кемсi-
тудiѓ орнына, ћайта "з ћатарларына тартты.
Џлы мемлекеттер шекара б"лiсiнде Наполеонѕа ћарсы тџра
алѕан елдердi де џмытпады. Австрия Венеция мен Ломбар-
дияны алды, ал Тоскана, Модена жќне Парма герцогтiктерi
Габсбургтер ќулетi "кiлдерiнiѓ меншiгiне айналды. Рейн
облысы, Вестфалия жќне Померания Пруссияѕа ћосылды.
Ресей поляк жерлерiн алды жќне Финляндия мен Бесса-
рабияны "зiне ћосты. Англия Мальта аралын "зiне ћалды-
рып, Ион аралдарына баћылауын бекiттi.
Революциялыћ жќне џлт-азаттыћ ћозѕалыстармен кљ-
рестi кљшейту љшiн, ћалыптасћан тќртiптi саћтау маћса-
тында I Александр еуропалыћ монархтармен бiрiгiп iс-
ќрекет ету ж"нiнде ерекше келiсiмшарт жасасуды џсынды.
1815 жылы 26 ћыркљйекте I Александр ћџрастырѕан
Ћасиеттi одаћ актiсiне Осман империясыныѓ сџлтаны,
аѕылшын королi жќне Рим папасынан басћа барлыћ еуро-
палыћ мемлекеттердiѓ монархтары ћол ћойды. Англия
Ћасиеттi одаћћа ресми тљрде кiрген жоћ.
Еуропаныѓ барлыћ мемлекеттерi бiрiншi рет актiнiѓ
ћџрылымын талћылауѕа ћатысты. Ћасиеттi Одаћ актiсiне
ћол ћойып, олар белгiлi бiр маћсаттар т"ѓiрегiне бiрiктi жќне

134
бiрлесiп — еуропалыћ концерн болып ќрекет еттi. Еуропа-
даѕы бейбiтшiлiк пен тќртiптi ћолдайтын негiз — тџраћты
конгрестер жљйесi ћџрылды.
Бурбондарды ћалпына келтiру. Францияныѓ жаѓа
королi XVIII Людовик Талейран мен I Александр ыћпа-
лымен француздарѕа конституция сыйлады. Король Фран-
цияда парламенттiк монархия ћџрѕан 1814 жылѕы Хартия-
ны жариялады. Хартия бойынша ар-џждан бостандыѕы
жќне революция кезiнде шiркеуден, аћсљйектерден тќркi-
ленген жер мен мљлiктi сатудыѓ заѓдылыѕы мойындалды.
1815 жылы жаѓа палата депутаттары сайланып, “теѓдесi
жоћ” палата деген атћа ие болды. Оныѓ ћџрамына ультра-
роялистер (наѕыз роялистер) кiрдi. Олардыѓ идеологтерi
Жозеф де Местр жќне виконт де Бональд болды.
Бљкiл Франция бойынша аћ террор толћыны, Наполеон-
ды жаћтаушыларды жќне революцияѕа ћатысћандарды
жаппай жазалау жљрiп "ттi.
1824 жылы XVIII Людовик ћайтыс болып, таћћа
Х Карл деген атпен оныѓ iнiсi граф д'Артуа келдi. Х Карл
"зiн эмигранттар королiмiн деп атады. Ол 1825 жылы "тем-
аћы ретiнде аћсљйектерге миллиард франк т"леуге шешiм
ћабылдайды. Љкiметтi Х Карлдiѓ жаћын тартатын адамы
князь  Полиньяк  басћарды.
Ультрароялистер ћатары аз парламент ћџрамы король-
дыѓ к"ѓiлiнен шыћпады да, 1830 жылы монарх парламенттi
таратты. 1830 жылдыѓ 26 шiлдесiнде Х Карл баспас"з
бостандыѕын шектеген жќне елдегi конституцияны — 1814
жылѕы Хартияны iс жљзiнде жоятын жарлыћтар жария-
лады. Ол елдi жеке-дара билегiсi келдi. Бџл iс-ќрекеттер Па-
рижде ашу-ыза толћынын туѕызды. 1830 жылы 27 шiл-
деде Францияда жаѓа революция басталды.
1830 жылѕы революция. Љш кљн бойы к"ше атыстары
толастамады. 29 шiлдеде к"терiлiсшiлер Тюильри сарайын
басып алды да, революцияныѓ љш тљстi жалауын тiктi.
Х Карл ордонансты жойѕандыѕын хабарлауѕа мќжбљр
болды, бiраћ тым кешiгiп едi. Х Карлге таћтан бас тартып,
Англияѕа ћашуына тура келдi.
Билiк ћаржы топтарыныѓ ћолына "ттi. Король болып
корольдыћ ќулеттiѓ кiшi џрпаѕыныѓ "кiлi герцог Луи  Филипп
Орлеанский  жарияланды.

135
1830 жылы 14 тамызда жаѓа Хартия ћабылданды. Ко-
роль билiгi бiраз шектелдi. Палата депутаттарыныѓ ћџ-
ћыћтары кеѓейтiлдi. Пэр атаѕыныѓ мџрагерлiкке ћалатын-
дыѕы алынып тасталды. Баспас"з цензурасы жойылды. Тек
елдiѓ азѕана б"лiгi ѕана сайлауѕа ћатыса алды, "йткенi дауыс
ћџћыѕына ие болу љшiн жоѕары кiрiсi болуѕа тиiстi едi.
С"йтiп, Францияда Шiлде революциясы деп аталѕан
революция болып "ттi. Луи Филипп билiгi Шiлде  монархия-
сы  деген атћа ие болды.
Франциядаѕы Шiлде монархиясы (1830—1848). Шiлде
революциясыныѓ басты ћорытындысы буржуазияныѓ дво-
ряндыћты жеѓуi болды. Бiраћ 1830—1848 жылдары тек
буржуазияныѓ аса бай б"лiгi — ћаржы аћсљйектерi ѕана
љстемдiк еттi. Олар к"птеген жеѓiлдiктердi, артыћшылыћ-
тарды жќне жќрдемаћыларды пайдаланды. Король Луи
Филипп Франциядаѕы "те iрi ћаржы жќне орман иесi, сон-
дыћтан да ћаржы аћсљйектерiнiѓ ныѕаюына мљдделi болды,
осы орайда француз банк иелерiмен жќне iрi капиталис-
термен жаћындасуѕа барды. 1841 жылы корольдыѓ бiр
"зiнде ѕана 800 млн франк аћшасы болды.
Король Луи Филипп билiгi Франциядаѕы к"птеген саяси
кљштердiѓ к"ѓiлiне жаћпады. Корольѕа бџрынѕы ћџлаѕан
Бурбон ќулетiн жаћтаушылармен де, легитимистермен де,
бонапарттыћтармен де, империя ћџруды жаћтаушылармен
жќне республикашылдармен де кљрес жљргiзуiне тура келдi.
1848 жылѕы революция. Франциядаѕы Екiншi рес-
публика.  40-жылдардыѓ ортасынан бастап даѕдарысты
жаѕдай "рши тљстi. Ћаржы аћсљйектерiнiѓ љстемдiгiне
наразылыћ џлѕайды. Шiлде монархиясыныѓ ћарсыластары
сайлау заѓдарын "згерту кљресi љшiн бiрiктi. 1847 жылдыѓ
жазында Францияда саяси отырыстар наућаны басталды.
1848 жылдыѓ 22 аћпанында сайлау жљйесiн жаћтау-
шылардыѓ кезектi отырысы "туге тиiс болатын. :кiметтiѓ
бџл отырысты "ткiзуге тыйым салуы ашу туѕызып, наразы-
лыћ шеруiн шыѕарды. 22 аћпанда мыѓдаѕан париждiктер
алаѓѕа шыћты. Алѕашћы баррикадалар ћџрыла бастады.
Оћиѕаныѓ "ршiп кетуiнен ћорыћћан Луи Филипп љкiметтi
отставкаѕа жiберсе де, толћулар толастамады. К"терiлiс
бџрћ ете ћалды. Парижде бiр тљн iшiнде мыѓ жарымдай

136
баррикада ћџрылды. 24 аћпанда астанадаѕы барлыћ маѓыз-
ды орындар к"терiлiсшiлердiѓ ћолында болды. Луи Филипп
таћтан бас тартып, ћашып кеттi.
1848 жылы 25 аћпанында Францияда Екiншi респуб-
лика жарияланып, Уаћытша љкiмет ћџрылды. Уаћытша
љкiметтiѓ т"раѕасы болып  Дюпон  дел' Эр  сайланды, алайда
оныѓ iс жљзiндегi басшысы  Ламартин  болды. Жаѓа љкiмет-
ке Париж пролетариатыныѓ екi "кiлi кiрдi.
Уаћытша љкiмет Францияны республика деп жария-
лауѕа мќжбљр болып, барлыћ дворяндар лауазымын жойды.
21 жасћа толѕан барлыћ ер адамдар љшiн сайлау ћџћыѕы
енгiзiлгенi туралы декрет ћабылданды.
25 аћпанда жџмысшылардыѓ еѓбек ету ћџћыѕына кепiл-
дiк беретiн декрет ћабылданды. Жџмыссыздыћпен кљресу
љшiн Џлттыћ шеберханалар ћџрылды. 1848 жылдыѓ мамыр
айына дейiн оѕан 100 мыѓнан астам адам мљше болды. Олар
љшiн кљнiне екi франктен т"лейтiн алћапта iстейтiн жџмыс-
тар џйымдастырылды. Љкiмет осы жџмыстар љшiн т"ленетiн
ћаржы жетiспейтiнiн айћындап, т"тенше салыћтарды 45
%-
ѕа к"бейтуге мќжбљр болды.
Љкiметтiѓ бџл шешiмi осы салыћтарды т"лейтiн џсаћ жеке-
меншiк иелерi мен шаруалардыѓ ашу-ызасын туѕызды. Олар
париждiк “арамтамаћтарды” "здерiнiѓ есебiнен асыра-
ѕылары келедi деп ойлады. 1848 жылдыѓ сќуiрiнде олар к"п-
шiлiк дауыстарын самарћау либералдарѕа бердi. Ћџрылтай
жиналысы Џлттыћ шеберханаларѕа ћаржы б"лудi тоћтату
ћажеттiгiн айтты. 1848 жылдыѓ 22 маусымында Атћару
комиссиясыныѓ ћаулысы шыћты. Ол бойынша Џлттыћ ше-
берханалардыѓ 18 бен 25 жас аралыѕындаѕы жџмысшы-
ларына ќскер ћатарына кiруге, ал ћалѕандарына Солонь
батпаћты жерiне жер ћазу жџмыстарына баруѕа, ќйтпесе
"з тiрлiгiн "здерi жасауына џсыныс жасалды. Бџл арандату-
шылыћћа жџмысшылар к"терiлiске шыѕумен жауап ћай-
тарды.
Париж жџмысшыларыныѓ маусым к,терiлiсi. 23 мау-
сымда таѓертеѓгiлiк Париж к"шелерiнде баррикада орнату
басталды. К"терiлiс ћала тџрѕындарыныѓ демократияшыл
б"лiгiн ћамтыды. Бџѕан ћатысћандар саны 40 000 адамѕа
жуыћ болды. Ћџрылтай жиналысы генерал Кавеньякке

137
толыћ билiк бердi. К"терiлiсшiлерге ћарсы 150 мыѓдыћ
ќскер џйымдастырылѕан жасаћ тартылды. К"терiлiстi басу
љшiн зеѓбiректер пайдаланылды. К"терiлiсшiлер т"рт кљн
бойы т"теп бердi. 26 маусымныѓ кешiнде к"терiлiс басып-
жаншылды.
Осы к"терiлiстерден ћорыћћан аућатты топтар љкiмет
билiгiн кљшейтудi талап еттi. 1848 жылдыѓ 4 ћарашасында
Екiншi республиканыѓ конституциясы ћабылданып, ол
президенттiк лауазымды енгiздi.
1848 жылѕы 10 желтоћсандаѕы президент сайлауы.
1848 жылдыѓ 10 желтоћсанына президент сайлауы белгi-
лендi. Сайлауда Наполеон Бонапарттыѓ жиенi Луи  Бона-
парт жеѓiске жеттi. Ол 45
%-дыћ салыћты жояды деген љмiт-
пен шаруалар жќне берiк билiктiѓ болуына џмтылѕан ћала
тџрѕындарыныѓ бiр б"лiгi "з дауыстарын бердi.
Луи Наполеон президент болысымен љкiмет басына
монархист  Одиллон  Барроны ћойды, ол уќдесiнде тџрып
45
%-дыћ салыћты жойды. Революцияшыл Римге ћарсы Бо-
напарттыѓ ќскери экспедиция жiберуi, оныѓ католиктiк
шiркеу жаѕынан ћолдау табуына мљмкiндiк туѕызды.
1850 жылы 31 мамырда Заѓ шыѕару жиналысы жаѓа
сайлау заѓын ћабылдап, љш жылдыћ отырыћшылдыћ цен-
зiн бекiттi. Осыныѓ салдарынан 3 млн-дай адам сайлау ћџ-
ћыѕынан айырылып ћалды.
Буржуазиялыћ топтар арасында парламенттiк жљйеге
деген наразылыћ пайда болып, “ћатал билiкке” џмтылыс
кљшейдi. 1851 жылы 2 желтоћсанда президент басћарѕан
бонапарттыћ астыртын ќрекетшiлер мемлекеттiк т"ѓкерiс
жасады. Заѓ шыѕарушы жиналыс таратылды. Саяси ћай-
раткерлер тџтћындалды. Бљкiл француздыћ плебисцитте
президент ќрекетi ћџпталды. Луи Бонапарт љшiн 7 млн адам
дауыс бердi. Империяны ћайта ћџруѕа жол ашылды. 1852
жылы Луи Наполеон француз императоры III  Наполеон деп
жарияланды. Франциядаѕы саяси кљрестiѓ нќтижесiнде
Екiншi империя орнатылды.
Франциядаѕы Екiншi империя. Жаѓа император "нер-
кќсiп топтарына сљйендi, сондай-аћ шаруалардыѓ басым
б"лiгiнен ћолдау тапты. III Наполеон француз ћоѕамындаѕы
ќртљрлi таптардыѓ бќрiмен тiл табысуы ћажет болды. Осын-

138
дай саясат бонапартизм деп аталды. Ол Екiншi империя
бейбiт империя болады деп сендiрдi. Бiраћ екiншi импе-
рияныѓ барлыћ 18 жылы соѕыспен "ттi.
III Наполеон Францияныѓ дљниежљзiндегi ыћпалын
кеѓейтуге белсене кiрiстi. Љндiћытайда жќне Солтљстiк Аф-
рикада отарлар жаулап алу саясаты жалѕастырылды.
III Наполеон бљкiл Еуропа к"лемiндегi џлттыћ ћозѕалыс-
тарды ћолдады. Ћырым соѕысы кезiнде III Наполеон
орыстарѕа ћарсы коалиция џйымдастыруы кездейсоћтыћ
емес едi. 1853—1856 жылдардаѕы Ћырым соѕысы ешћандай
наћты пайда бермей, елдi зор шыѕынѕа џшыратты.
Ћырым соѕысынан кейiн III Наполеон италиялыћтар iсiне
де араласты. Бiр кездерде ол тiптi Италияныѓ бiрiгуiне
к"мектесуге келiсiм бергенi љшiн “карбонарий” деген де
атаћћа ие болды. Маджент тљбiндегi жќне Сольферино
маѓындаѕы шайћастарда одаћтастар жеѓiске жеттi. Бiраћ
III Наполеон Австрияѕа бiтiмге келудi џсынды. Француз
ќскерлерi майданнан керi шаћырылып алынды. III Наполеон
"з одаћтастарын сатып кеттi. Бџл елдiѓ iшiнде наразылыћ
тудырып, Екiншi империяныѓ беделiне нџћсан келтiрдi.
60-жылдардыѓ екiншi жартысына ћарай Франция
оћшауланып ћалды. 1863 жылы поляк к"терiлiсiне дипло-
матиялыћ ћолдау к"рсеткiсi келген ниетi Ресей љкiметiне
ћарсы ћойды. 1867 жылдан кейiн Францияныѓ Пруссия-
мен ћатынасы да кљрт нашарлады. III Наполеонныѓ отар-
лыћ саясаты Англиямен ћатынасын шиеленiстiрдi. Италия-
даѕы III Наполеонныѓ саясаты италиялыћтардыѓ к"пшiлiгiн
Франциядан алшаћтатты. Екiншi империя љкiметiнiѓ iшкi
жќне сыртћы жаѕдайы апатты шекте тџрды. III Наполеон-
ныѓ пiкiрi бойынша бџл жаѕдайды тек ћана соѕыс тљзете
алады деп тљсiндi. Соѕыс 1870 жылы 19 шiлдеде басталды.
Франция-Герман соѕысы. Ќскери ќрекеттердiѓ баста-
луына 1868 жылѕы революцияныѓ нќтижесiнде босап
ћалѕан жќне Прусс королiнiѓ немере iнiсi принц Леопольд
Гогенцоллерн-Зигмарингенге џсынылѕан испан таѕына
љмiткерлiк т"ѓiрегiндегi талас себеп болады. III Наполеон
Леопольдтiѓ кандидатурасына ћарсы тџрады да, прусс
королi Вильгельмдi испан таѕына љмiткерлiктен бас тартуѕа,
шын мќнiнде, мќжбљр етедi. Ол ж"нiндегi депешаны iшiндегi

139
жаѕымды фразаларын сызып тастап жария еткен Бисмарк
болатын. Француз љкiметi депешаны мазаћ ретiнде ћабыл-
дайды.
 1870 жылы 19 шiлдеде Франция Пруссияѕа соѕыс
жариялады. Ќскери министр Лебеф Франция соѕысћа дайын
деп сендiрдi.
Шын мќнiнде, ќскери ћимылдардыѓ жоспары да жоћ едi.
Бекiнiстер ќлi аяћталмаѕан. Жолдар ж"ндеусiз жатты.
Ќскери ауруханалар, дќрi-дќрмектер, дќрiгерлер жетiспедi.
Тiптi мемлекеттiѓ шыѕыс шекарасыныѓ картасы да болмады.
Ал Герман ќскерi 1870 жылдыѓ шiлдесiнде толыѕымен
ќскерге шаћырылып едi. Пруссияѕа тек Солтљстiк герман
одаѕы ѕана емес, оѕан кiрмейтiн басћа да т"рт мемлекет ќске-
рiн ћосты. Темiржолдыѓ к"мегiмен германдыћ ќскери кљш-
тер тез арада шекараѕа жеткiзiлдi. Олар француз ќскерiнен
екi еседей к"п болды жќне "те жаћсы жабдыћталѕан, џйым-
дастырылѕан едi. Олар отандыћ бiрiгу идеясымен рухтанѕан
болатын.
Француздар апат алдында тџрды. 1870 жылдыѓ тамы-
зында Мец бекiнiсiнде 200 мыѓдай француз ќскерi ћоршауѕа
тљсiп ћалады. Мец бекiнiсiне баѕыт алѕан, iшiнде импера-
тордыѓ "зi болѕан маршал Мак-Магонныѓ ќскерi Седан
бекiнiсiнде ћоршауѕа алынып, 2 ћыркљйекте тiзе бљгедi. Им-
ператормен ћоса 82 мыѓ адам тџтћынѕа алынды. Седан тљ-
бiндегi француз ќскерiнiѓ жеѓiлiсi ж"нiндегi хабар Парижде
ашу-ыза туѕызды. 1870 жылдыѓ 4 ћыркљйегiнде революция
басталды. Император III Наполеон таћтан тљсiрiлiп, Фран-
ция республика деп жарияланды.
Ћалыптасћан Џлттыћ ћорѕаныс љкiметi жауѕа ћарсы-
лыћты џйымдастыра алмады. Асыѕыс џйымдастырылѕан
ќскер жеѓiлiске џшырады. Францияныѓ астанасына немiс-
тер ћаумалап жаћындай тљстi. Ќскердi Трошю басћарды.
Ћыркљйек айында Париж ћоршауѕа алынды. 1870 жылы
27 ћыркљйекте Мец бекiнiсiн ћорѕаѕан француз б"лiмшелерi
жау ћолына берiлдi.
1871 жылдыѓ аћпанында Џлттыћ жиналысћа сайлау
"ткiзiлдi. Џлттыћ жиналыс таѕайындаѕан љкiметтi тќжiри-
белi саясаткер Луи   Адольф   Тьер  басћарды.
1871 жылы 10 мамырда Франкфуртте бiтiмшартына ћол
ћойылды. Франция ћџрылѕан Герман империясын мойын-

140
дап, оѕан Эльзасты жќне Лотарингияныѓ бiр б"лiгiн бердi.
Француздар бес миллион франк к"лемiнде алтынмен "тем-
аћы т"леуге мiндеттi болды.
С"йтiп, француз-герман соѕысы барысында  Германияныѓ
бiрiгуi  аяћталды. Германия Еуропадаѕы кљштердiѓ жаѓа
орталыѕына айналды.
Париж Коммунасы. Трошюдiѓ, содан кейiн Тьердiѓ
ќрекеттерi сатћындыћпен теѓ деп баѕаланды. Соѕыс аяћ-
талды деп есептеген љкiмет басшысы џлттыћ гвардияны
ћарусыздандыруѕа бџйрыћ бердi. 1871 жылы 18 наурызда
љкiмет ќскерлерi париждiк Монмартр биiгiнен зеѓбiректердi
алуды џйѕарды. Бџл Тьер љкiметiне ћарсы наразылыћ
тудырды. Оѕан жауап ретiнде џлттыћ гвардия шаћырылды.
Баррикада ћџру басталды. Париж халћы ћарсылыћ бiлдiрдi.
Љкiмет Версалѕа ауысуѕа мќжбљр болды.
Басталѕан к"терiлiске жетекшiлiк етудi Џлттыћ гвар-
дияныѓ Орталыћ комитетi "з ћолына алды. 1871 жылы
26 наурызда ћалалыћ "зiн-"зi билеу органы — Париж
Коммунасыныѓ Кеѓесiне жалпы жќне т"тенше сайлаулар
"ткiзiлдi. Оѕан 85 адам сайланды. Жаѓа љкiмет Париж
Коммунасы деп аталды.
Тџраћты ќскер мен полиция Џлттыћ гвардия ретiнде
ћаруланѕан халыћпен ауыстырылды. Коммуна кеѓесi жо-
ѕарѕы заѓ шыѕару жќне атћару билiгi р"лiн атћарды.
Коммунаныѓ белгiлi ћайраткерлерi — Лео  Франкель, Луи
Эжен  Варлен, мџѕалiм Луиза Мишель, поляк революционерi
Ярослав  Домбровскийлер болды.
Коммуна шiркеудiѓ мемлекеттен б"лiнгендiгiн жария-
лады. Бiлiм беру мќселесiне ерекше к"ѓiл аударылды.
Коммуналар ќлеуметтiк жаѕдайына ћарамастан, барлыћ
азаматтардыѓ балалары љшiн оћу орындарын ашу маћсатын
алѕа ћойды. Кiтапханалар мен мџражайлар ашылды.
Коммуна басшылары экономикалыћ жќне ќлеуметтiк ћайта
ћџрулар жљргiздi: айып салу тоћтатылды, пќтераћы ћарызы
жойылды, заттарѕа наћтылы баѕалар бекiтiлдi.
Коммуна "зiнiѓ негiзгi принципi — басћыншылыћ соѕыс-
тары мен ћаруланудан бас тарту екендiгiн жариялады. Оныѓ
басшылары басћа ћалалардыѓ тџрѕындарына да "з комму-
наларын ћџрып, Францияны Коммуналар федерациясына
айналдырайыћ деп жар салды.

141
Тьер "кiметi "з кезегiнде Париждi ћоршауѕа алды. 1871 жыл-
дыѓ 21—28 мамырында Парижде “ћанды апта” аталѕан џрыс
жљрiп жатты. Версаль ќскерлерi тџтћынѕа тљскен комму-
нарларды топ-тобымен атты. Париж Коммунасы 72 кљн
"мiр сљрдi. Коммуна ћџлаѕаннан кейiн к"терiлiске ћатысћан
40 мыѓ  адам ћамауѕа алынды.
Љшiншi республика. Париж Коммунасы талћандал-
ѕаннан кейiнгi Франциядаѕы саяси жаѕдай "те кљрделi едi.
Монархиялыћ топтар — орлеандыћтар, легитимистер, бона-
партшылдар билiк љшiн кљресте бiр-бiрiмен баћталасты.
1871 жылы аћпанда сайланѕан Џлттыћ жиналыстыѓ к"пшi-
лiгi монархияшылдар едi. Сондыћтан сол кездегi Францияны
“герцогтер республикасы” деп атады.
Республиканыѓ алѕашћы президентi болып орлеандыћ
Тьер сайланды. Ол ќскери љстемдiктi жаћтаушылардыѓ
к"ѓiлiнен шыћпады. К"птеген монархияшылдар “ћатаѓ
билiктi” талап еттi. 1874 жылы Тьер ћызметтен кетуге
мќжбљр болды. Џлттыћ жиналыс маршал Мак-Магонды
президенттiкке сайлайды. Ол монархияны ћайта ћџруѕа
дайын едi. Тек монархияшылдар "з жоспарларын iске асыра
алмады. 1875 жылы Џлттыћ жиналыс артыћ бiр дауыспен
(353 ћарсы 352) республикалыћ конституцияны ћабылдай-
ды. Францияда Љшiншi  республика  орнады.
1876 жылѕы парламенттiк сайлауда к"пшiлiк дауысћа
республикашылдар ие болды. 1877 жылдыѓ мамырында
Мак-Магон депутаттар палатасын таратады. Жаѓа сайлау
да республикашылдарѕа жеѓiс ќкелдi. Мак-Магон ћызметi-
нен кетуге мќжбљр болѕандыћтан, Жюль  Греви президент
болып сайланды.
Республикашылдар ,кiмет басында. :кiмет билiгiн "з
ћолдарына алѕан республикашылдар љкiметтi Версальдан
Парижге ауыстырды. Марсельезаны џлттыћ ќнџран деп
бекiттi. 14 шiлде — Бастилияны алѕан кљндi џлттыћ мейрам
деп жариялады.
Республикашылдар баспас"з бостандыѕын бекiттi.
1884 жылы кќсiподаћтарды заѓдастыру ж"нiнде, жџмыс-
шы ќйелдер мен балалар еѓбегiн пайдалануды шектеу
ж"нiнде заѓ ћабылданды. Шiркеу ћызметкерлерiне мемле-
кеттiк мектептерде сабаћ беруге тыйым салды. Бастауыш
бiлiм тегiн жќне мiндеттi болды. Барлыћ осындай iс-

142
ќрекеттер Францияда демократиялыћ республика ћџруѕа
ыћпал еттi.
Сонымен бiрге љкiмет "неркќсiпшiлер мен саудагерлердiѓ
ћызметтерiне ќсер еткен бiрћатар шаралар жљргiздi. 80—
90-жылдары ћосымша салыћтар "стi. Шетелден ќкелiнетiн
"нiмдерге баж салыѕын енгiзу нќтижесiнде баѕа к"терiлiп
кеттi.
Осылардыѓ кесiрiнен самарћау республикашылдардыѓ
беделi т"мендей бастады. Республикашылдардыѓ "з iшiнде
ћайшылыћтар шиеленiсе тљстi. 80-жылдардыѓ басында
љкiмет саясатымен келiспейтiндер ћатарындаѕы радикалдар
тобы олардан б"лiнiп шыћты. Республикашылдардыѓ сая-
сатына наразылардыѓ к"беюiн монархиялыћ к"ѓiл кљйдегi
ќскери басшылар кек ћайтару маћсатында пайдаланып
ћалѕысы келiп, нќсiлшiлдiк отын тџтатып, Эльзас пен Лота-
рингияны ћайтарып алу ћажет деген талаптар ћоя бастай-
ды. Кейбiреулерi Германиямен соѕысу љшiн бџћара мен
ќскердi топтастыруѕа ћабiлеттi жаѓа "кiмет билеушiсiн
аѓсады. Осындай жаѕдайда генерал Буланже атымен бай-
ланысты ћозѕалыс кеѓ етек жая бастады. Буланжешiлдер
ойлаѕан т"ѓкерiс iске аспай ћалды. Генералдыѓ монархия-
лыћ топтармен саяси байланысы ќшкереленiп, љкiмет Булан-
женi ћамауѕа алатындыѕын ескерттi. Буланже ћџпия поли-
цияныѓ к"мегiмен Бельгияѕа ћашты.
1899 жылы “республикаѕа шоѕырланѕан коалициялыћ
љкiмет” ћџрылды. Оѕан Париж Коммунасыныѓ жендетi
генерал Г. Галифемен бiрге Љшiншi республика тарихында
алѕаш рет социалист А.Мильеран да кiрдi. Ол жќне оныѓ
жаћтастары билiктi еѓбекшiлердiѓ жаѕдайын жаћсарту
љшiн пайдалануѕа ќрекет жасады.
Социалистердiѓ љкiмет ћџрамына енуi 1880 жылы ћџ-
рылѕан социалистiк партия мен жџмысшы ћозѕалысы ара-
сында алауыздыћ туѕызды. Жџмысшылардыѓ к"пшiлiк
б"лiгi Мильеранныѓ ћадамын айыптады. Социалистер
арасында жiк пайда болды.
XIX ѕасырдыѓ соѓы мен XX ѕасырдыѓ басындаѕы
Франция. XIX ѕасырдыѓ соѓы мен XX ѕасырдыѓ басындаѕы
Францияныѓ экономикасы баяу дамыды. Жеѓiл мќшине
жасау саласы т"менгi ћарћынмен дамыды да, оныѓ негiзгi
б"лшектерi шетелден тасымалданды. :ндiрiстiѓ араласу

143
ћарћыны т"мен деѓгейде ћалып ћойды. Елде к"птеген џсаћ
жќне орташа кќсiпорындар саћталды. Олардыѓ к"пшiлiгi
ћымбат, сќндi заттарды шыѕаруѕа маманданѕан едi.
Аграрлыћ салада шаруашылыћтардыѓ к"бi (71
%) техни-
калыћ жќне агромќдени жетiстiктердi ћолдануѕа ћаућарсыз
џсаћ болатын.
Бiраћ бџл кезеѓ банк капиталыныѓ гљлденуiмен ерекше-
ленетiн. Ѕасырдыѓ соѓында ћаржыныѓ 3/4-i бiрћатар iрi
банктердiѓ ћолында болды. Ћаржылыћ шоѕыр шетелдiк
мемлекеттерге, оныѓ iшiнде, Ресейге џсынылѕан ћарыз есебi-
нен байыѕан едi. Францияда буржуаныѓ ерекше тљрi —
рантье кеѓ тарап, “џйымдасћан капитализм” белсендi да-
мыды.
Сонымен ћатар осы кезде Францияда ереуiлдер ћозѕа-
лысыныѓ бой к"теруi байћалды. Жџмысшылар кќсiподаћ-
тар мен еѓбек биржаларын ћџрып, 8 саѕ-тыћ жџмыс кљ-
нiн енгiзудi талап еткен жаппай бас к"терулер "ткiзiлдi.
1895 жылы кќсiподаћтар мен еѓбек биржалары бiр џйым-
ѕа — Жалпы еѓбек конфедерациясына бiрiктi. Францияныѓ
отарлау саясаты бiрћатар мiндеттерден бастау алды: ескi
отарларды толыћ игеру жќне жаѓаларын басып алу. Осы
уаћытта Германиямен арадаѕы тартыс жќне Эльзас пен Ло-
тарингияны ћайтарып алуѕа ћатысты кек ћайтару идеясы-
ныѓ кеѓ таралуы — билiк етушi топты бастапћыда дайын-
дыћћа, ал кейiн Бiрiншi дљниежљзiлiк соѕысћа ћатысуѕа
итермеледi.
Сџраћтар мен тапсырмалар
1. Ћандай мемлекеттер Вена конгресiнiѓ шешiмдерiн ћабылдауѕа
ћатысты?
2.  Вена конгресiнiѓ маѓызды шешiмдерiн ќѓгiмелеѓдер.
3. Ћасиеттi одаћ ћандай маћсатпен ћџрылды?
4. Франциядаѕы 1830 жылѕы Шiлде революциясыныѓ себептерiн,
мќнiн жќне ћорытындысын атаѓдар.
5. Шiлде монархиясы ћай жылдары "мiр сљрдi?
* 6.  1848 жылѕы Франциядаѕы Аћпан революциясы мен Шiлде
     к"терiлiсiн салыстырыѓдар. Революциялардыѓ себебi мен сипа-
     тын, олардыѓ тарихи маѓызын атаѓдар.
7. Франция-Герман соѕысына итермелеген себептердi к"рсетiѓдер.
8. Францияда Љшiншi республика ћашан жарияланды?
9. Не себептi Љшiншi республиканы “герцогтер республикасы” деп
атады?

144

жүктеу/скачать 9,82 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: