К.Ћожахметџлы — §12, 28; К. Маћашева — §1, 3, 15— 19, 21, 22; Ћ. Байзаћова

85
"нер де едќуiр дамыды. Мемлекеттiѓ еѓ жоѕарѕы билеушiсi
хан болды. Оѕан барлыћ халыћ — байлар мен аућатты
билеушi топ "кiлдерi, аћсљйектер, кедей шаруалар баѕынды.
Ћарапайым шаруалар араттар деп аталды. Еѓ љлкен ќкiм-
шiлiк бiрлiк џлыс, одан кейiнгiлерi оток, аймаћ деп б"лiндi.
Ойрат тайпалары негiзгi т"рт рудан ћџралды. Олар чорос,
дербет, хошоуыт, хойт деп аталды. Жоѓѕар ханы ћонтайшы
деген атаћпен елдi биледi. Ол бљкiл хандыћтаѕы жердiѓ иесi
болып саналды.
Жоѓѕарлардыѓ басћыншылыћ соѕыстары. Батыр
ћонтайшы кезiнде Жоѓѕар хандыѕыныѓ кљш-ћуаты ныѕая
тљстi. Ойрат тайпаларына ћауiп т"ндiрiп келген батысын-
даѕы Моѕолстан мемлекетiнiѓ XVII ѕасырдыѓ бiрiншi
жартысында ћџлдырауы Жоѓѕар мемлекетi љшiн ћолайлы
болды. Моѕолстан ыдыраѕан соѓ, оныѓ орнында пайда болѕан
к"птеген хандыћтар, сџлтандыћтар, бектiктер "зара бiр-бiрi-
мен жауласып жатты. Кейде осы џсаћ мемлекеттiк бiрлес-
тiктердiѓ басшылары, жоѓѕар ханынан к"мек сџрады. Жоѓ-
ѕар хандары мџны шебер пайдаланып, осы жерге "з љстем-
дiгiн орнатуѕа ќрекеттендi. Мысалы, Тџрфан, Ћашћар, Хо-
тан, Жаркент сияћты Шыѕыс Тљркiстандаѕы мџсылмандыћ
иелiктер осылайша жоѓѕарларѕа тќуелдiлiкке тљстi.
XVIII ѕасырдыѓ басында жоѓѕарлар мен ћазаћтардыѓ
арасындаѕы байланыс жаѓаша сипатћа ие бола бастады.
Осыѕан дейiн ћазаћ-жоѓѕар соѕыстарында жеѓiлiске џшы-
рап, ќлсiздiк танытып келген ойраттар ендi џйымдасып, кљш-
ћайратын жинаћтап, Тќуке ханнан кейiн, оныѓ мџрагерлерi
тџсында ќлсiз саясат жљргiзген Ћазаћ хандыѕына ћарсы жо-
рыћтар жасай бастады.
Осы кезде Шыѕыс Моѓѕолияда билiк ћџрѕан Алтын хан
ойрат тайпаларына ћарсы жљргiзiп келген басћыншылыћ
соѕыстарын бiраз тоћтатћан едi. Бiраћ хандардыѓ ћолында
Алтайдыѓ батыс жаѕындаѕы Ћара Ертiс, Зайсан к"лi маѓын-
даѕы жерлер ћалѕан-ды.
Жалпы Жоѓѕар хандыѕыныѓ Батыр ћонтайшы билiк
ћџрѕан кезiндегi сырт елдермен байланысы аса кљрделi
болатын. Жоѓѕар хандыѕыныѓ аса ћауiптi жауы маньчжур-
лар едi.

86
Жоѓѕар хандыѕында Батыр ћонтайшыдан кейiн билiк
еткен  Ћалдан  Бошоћту хан (1671—1697) "з ќкесiнiѓ сая-
сатын жалѕастырды. Ћалдан к"ршi елдермен, соныѓ iшiнде
циндiк Ћытаймен сауда байланыстарын дамытты.
1678 жылы Ћалдан Ћашћарды басып алды. Жергiлiктi
џйѕыр бектерi жоѓѕар ханына тќуелдiлiгiн мойындап, оѕан
жыл сайын сыйлыћтар жiберiп отыратын болды. Шыѕыс
Тљркiстанды "зiне ћаратып, кљшейiп алѕан Ћалдан ендi
Халха хандыѕын "зiне баѕындыру љшiн 1688 жылы 30 мыѓ-
дыћ атты ќскермен жорыћ бастады. Ћалдан ќскерiнен
жеѓiлiс тапћан Халха ханы циндiк Ћытайдан к"мек сџрады.
Ћытай императоры Ћалданныѓ кљшейiп кетуiне жќне Жоѓ-
ѕар хандыѕыныѓ ћол астында жалпы моѓѕолдыћ бiр мемле-
кеттiѓ ћџрылуына жол бермеу љшiн Ћалданѕа ћарсы шы-
ѕады. Љлкен кљшпен жоѓѕарлармен соѕысћа кiрiскен Цин
ќскерi 1690 жылы Ћалдан ќскерiн жеѓiп, 1691 жылы Доло-
нор деген жерде Халха аћсљйектерi Цин империясыныѓ
ћџрамына кiруге ант бередi.
Жоѓѕар хандыѕыныѓ Ћытаймен, Ресеймен, Ћазаћ
хандыѕымен жљргiзген саясаты. Жоѓѕар хандыѕы XVII—
XVIII ѕасырларда Цин империясымен бейбiт сауда ћаты-
настарын жљргiзiп отырды. Бiраћ екi мемлекеттiѓ де бiр-
бiрiне дџшпандыћ к"зћарастары саћталып ћалды. Цин
билеушiлерi моѓѕолдардыѓ "здерiнен тќуелсiз, кљштi ќскери
мемлекет болѕанын ћалаѕан жоћ.
1729 жылдан бастап Цин билеушiлерi Iле "зенi маѓына
ќскери кљштерiн шоѕырландыра бастады. Ондаѕы ойы Себан-
Рабдан  (Цэван-Рабдан) (1697—1727) басћарѕан Жоѓѕар
хандыѕына екi бљйiрден соћћы берiп, кљйрету болатын. Бiраћ
бџл жоспар iске аспады. Соѕыс ќрекеттерi џзаћћа созылып,
циндiктер жеѓiске жете алмады. 1734 жылы жоѓѕар ханы
Ћалдан-Серен  (Себан-Рабданныѓ баласы) (1727—1745) бей-
бiт келiсiмге келудi џсынды. Циндiктер бџл џсынысты 1737
жылѕа дейiн назарѕа алмай, аћыры жеѓiске жете алмаѕан
соѓ ѕана ћабылдауѕа мќжбљр болды. Жоѓѕар хандыѕы мен
Цин империясыныѓ арасында XVIII ѕасырдыѓ 40-жылда-
рына дейiн сауда-экономикалыћ байланыстар дамыды.
Жоѓѕар хандыѕы мен Ресей арасындаѕы байланыс XVIII
ѕасырдыѓ алѕашћы ширегiнде дами бастады. Оѕан орыс-

87
тардыѓ Енисей, Тобыл жќне Ертiс "зендерi бойына ћоныс-
тана бастауы себеп болды. Осы "зен аѓѕарларын бџрыннан
к"шпелi жоѓѕарлар мал жайылымдары ретiнде иемденетiн.
Ендi орыс отарлаушыларынан ыѕысћан жоѓѕарлар мал
жайылымдарын тастап кетуге мќжбљр болды. Бџл XVIII
ѕасырда орыс-жоѓѕар ћатынастарыныѓ шиеленiсуiне ќкелдi.
XVII—XVIII ѕасырлардаѕы ћазаћ-жоѓѕар ћатынастары
Ћазаћ хандыѕыныѓ дербестiгiн, тќуелсiздiгiн саћтау жолын-
даѕы кљресiнде аса зор тарихи iз ћалдырды.
Жоѓѕарлар 1681—1684 жылдары ћазаћ жерiне екi љлкен
жорыћ џйымдастырды; ал XVIII ѕасырдыѓ бiрiншi шире-
гiнде жоѓѕарлар ћазаћ даласына аса iрi шапћыншылыћ жо-
рыћтар жасады. “Аћтабан шџбырынды, Алћак"л сџлама”
деп аталѕан бџл ћырѕын соѕыстар ћазаћ халћына орасан зор
ћасiрет ќкелдi. Екi жаћ та бџл соѕыстарда к"п шыѕынѕа џшы-
рады, бiрiн-бiрi ќлсiреттi. Осыныѓ салдарынан ћазаћ хан-
дыћтары Орыс мемлекетiнiѓ бодандыѕына "те бастады, ал
жоѓѕарлар болса љздiксiз соѕыстардан кљйзелiп, "зiнiѓ кљш-
ћуатынан айырылды. Бџл Цин империясына Жоѓѕар ханды-
ѕын талћандау љшiн тиiмдi болды.
Жоѓѕар хандыѕыныѓ кљйреуi. 1745 жылы билеушi
Ћалдан-Серен ћаза тапћан соѓ, Жоѓѕар хандыѕында таћћа
таласћан iшкi ћырћыс басталды. :зара баћталастыћ соѕыста
Ћалданныѓ немере бауыры Дабашы  жеѓiске жетедi де, хойт
тайпасыныѓ басшысы Ќмiрсананыѓ к"мегiмен 1752 жылы
хан таѕына отырады. Хан таѕына ћолы жеткен соѓ, ендi
баћталас болады деген ћауiппен Дабашы Ќмiрсананыѓ к"зiн
жоюѕа кiрiседi. 1754 жылы 30 мыѓ ќскермен ол Ќмiрсанаѕа
кљйрете соћћы бередi.
Жеѓiлген Ќмiрсана Ћытайѕа ћашып барып, Цин импе-
раторынан к"мек сџрайды. К"птен берi осы ћолайлы сќттi
кљткен Цин императоры Жоѓѕарияѕа љлкен ќскери кљш
аттандырады. Цин императорыныѓ Жоѓѕарияны толыћ
басып алмаћ ойын кеш тљсiнген Ќмiрсана ендi Цин ќскерiне
ћарсы соѕысады. Бiраћ кљшi мен саны жаѕынан да басым
Цин ќскерiне ћарсы тџра алмайды. 1756 жылы к"ктемде
жеѓiлiс тапћан Ќмiрсана ћазаћ даласына, Абылай ханѕа
ћашып кетедi. Цин ќскерлерi Љрiмшi маѓында жоѓѕарларды
кљйрете жеѓiп, ћазаћ даласыныѓ шекарасына жаћындайды.

88
Ћазаћ хандыѕынан Ќмiрсананы џстап берудi талап етедi.
Ќмiрсана мџнда тџраћтай алмай, Ресейге ћашады да, к"п
џзамай сол жаћта ћаза табады. Цин ќскерлерi Жоѓѕарияны
ћанѕа б"ктiрiп, халћын тљгел дерлiк ћырып салады.
Осылайша, ХVIII ѕасырдыѓ ортасында Цин империясыныѓ
кљшiмен Орталыћ Азия к"шпелiлердiѓ еѓ соѓѕы ќскери
державасы — Жоѓѕар хандыѕы жер бетiнен жойылып кеттi.
Сџраћтар мен тапсырмалар
1. XVII ѕасырда моѓѕол жерiнде ћандай хандыћтар "мiр сљрдi?
2. Жоѓѕар хандыѕыныѓ негiзiн салѕан кiм?
3. Цин империясы Жоѓѕар хандыѕыныѓ "мiр сљруiн нелiктен
ћаламады?
4. Ћазаћ-жоѓѕар соѕыстарыныѓ салдары неге соћтырды?
5. Жоѓѕар хандыѕыныѓ жойылып кетуiне ћандай оћиѕа себеп
болды?
§ 10. ЖАПОНИЯ
XVII ѕасырдаѕы Жапонияныѓ саяси-ќлеуметтiк
жаѕдайы. XVI ѕасырдыѓ соѓында Жапония мемлекетiнiѓ
билеушiсi — император мемлекет iсiне к"п араласпайтын.
Барлыћ билiк ќскери адамдар — сегундардыѓ (сегун — ќскери
ћолбасшы) ћолында болды. ХVII ѕасырдыѓ басында Жапо-
нияда билiктi сегун  Токугава Иэясу  басып алды, ал жапон-
дыћ император (микадо) тек ћана атаћћа ие басћарушы
болып ћала бердi. Сегундыћ билiк атадан балаѕа мџрагер-
лiкпен берiлiп отырды.
XVII ѕасырдыѓ басына ћарай Жапониядаѕы ќкiмшiлiк
џлыстардыѓ саны екi жљз алпыстан асты. Бљкiл елде халыћ
саны 18 млн-ѕа жеттi, оныѓ 80
%-ѕа жуыѕы ауыл шаруашы-
лыѕымен айналысатын едi. Елдегi еѓ бай феодалдыћ ќулет
Токугава ќулетi болды, олар ћолдарындаѕы билiктi ныѕай-
тып, ќкiмшiлiк џлыстарды бiртiндеп "з ћолына баѕындыра
бастады. Токугава ќулетiнiѓ меншiгiнде сол кезде бљкiл ел
аумаѕыныѓ ширегiне жуыѕы болды. Елдiѓ астанасы сегун-
дардыѓ резиденциясы орналасћан Эдо ћаласы едi (ћазiргi
Токио). Жапонияда ќскери тќртiп орнады.
Сегунаттыѓ ќлеуметтiк ћџрылысы “си-но-ко-се” сосло-
виелiк жљйесiмен сипатталды. Си — самурайлар, но  —
шаруалар, ко — ћол"нершiлер жќне се — саудагерлер. Сосло-

89
виелiк топтардыѓ еѓ жоѕарѕысы — си сословиесiне еѓ бай
топтар мен сегундар кiрдi. Император к"не астана Киотода
тџрды. Ал iс жљзiндегi бљкiл љкiмет билiгi сегунныѓ ћолында
болатын. С"йтiп, Жапония мемлекетiнде ћос билiк "мiр
сљрдi. Сегун наћты "кiмет билiгiне ие болды, ал император
“тiрi Ћџдай” ретiнде патшалыћ еттi. Бiраћ ол елдi билеген
жоћ, ол дiни салт-дќстљрдi ћадаѕалап, синтоизм дiнiн
џстанды.
Жапонияда еѓ бай феодалдарды дайме деп атады. Ал
Киотодаѕы императордыѓ айналасындаѕы аћсљйектер кугэ
деп аталды.
Токугава билiгi кезiнде Жапонияда ћалалар к"бейдi,
ћол"нер мен сауда орталыћтары "стi. Солардыѓ еѓ iрiлерi
Эдо, Осака, Киото, Нагоя, Нагасаки, Хаката ћалалары болды.
:кiмет билiгiне келген соѓ Токугава ќулетi "зiнiѓ астанасы
етiп алѕан Эдо ћаласын "ркендете бастады. XVII ѕасырдыѓ
ортасына ћарай Эдо мен Киото ћалаларыныѓ тџрѕын халћы
500 мыѓ адамѕа, Осака тџрѕындары 270 мыѓ адамѕа жеттi.
Токугава сегунатыныѓ сыртћы саясаты. Токугава ќулетi
"зiнiѓ билiгi барысында шетелдiктермен байланыс жасауѕа
мќжбљр болды. Ќсiресе оларѕа шетелдiктердiѓ техникалыћ
бiлiмi, еуропалыћ ћару-жараћ жасау ќдiсi керек едi. Бiраћ
шетелдiктердiѓ елдегi тiмiскi ќрекеттерi, елде "з ыћпалдарын
орнатуѕа тырысуы елдiѓ тќуелсiздiгiне љлкен ћауiп тудырды.
Алѕаш рет Жапонияѕа жеткен еуропалыћ халыћ  порту-
галдар болды. Олар Жапонияѕа 1542 жылы келдi. Порту-
галдар Кюсю аралыныѓ оѓтљстiгiне орналасып, бџл жерде
католик дiнiн таратуѕа кiрiстi. Жергiлiктi халыћ португал-
дыћтардан ћару-жараћ сатып алатын болды. Содан кейiн
Жапонияѕа аѕылшындар мен голландыћтар келе бастады,
бiртiндеп еуропалыћтармен сауда байланысы жљрдi.
Жапонияныѓ оѓтљстiгiнде христиан дiнiнiѓ кеѓiнен тара-
луы жапон љкiметiнiѓ мазасын кетiрдi. Олар еуропалыћтар
Жапонияны басып алады деп ћауiптендi. Сондыћтан
Токугава  Иэясу XVII ѕасырдыѓ ортасында “жабыћ есiк” сая-
сатын енгiзiп, жапондардыѓ сыртћа шыѕуына тыйым салды.
Еуропалыћтар миссионерлiкпен айналысты. Жапония-
да сол кезеѓде 700 мыѓ христиан дiнiн ћабылдаѕан адам
болды. 1614 жылы арнаулы жарлыћпен шетелдiк дiндi

90
ћабылдауѕа ћатаѓ тыйым салынды. Ал 1636 жылы Токугава
"кiметi жапондыћтардыѓ елдiѓ аумаѕынан тыс жерлерге
шыѕуына тыйым салып, оны бџзѕандарды "лiм жазасына
дейiн кестi. Шетелдiктерге миссионерлiкпен айналысуына
шек ћойылып, оларѕа тек саудамен айналысуѕа рџћсат етiлдi.
Кюсю аралындаѕы Симабар ћаласыныѓ тџрѕындары
христиан дiнiне кiрген болатын. Осындаѕы шаруалар 1637 жы-
лы Токугава тќртiбiне ћарсы к"терiлiске шыѕады. Бџл
к"терiлiстi ќзер дегенде басћан сегун, ендi елдi шетелдiктер
љшiн мљлдем жабыћ деп жариялайды.
1638 жылы Токугава "кiметi елдегi барлыћ португалдар
мен испандыћтарды ћуып шыѕады. Симабар к"терiлiсiн
басуѕа сегун ќскерiне к"мектескен голландыћтарѕа ѕана сќл
артыћшылыћ берiлдi. Тек ћана Нагасаки ћаласындаѕы порт
арћылы жылына екi рет корейлiк жќне ћытайлыћ кемелерге
келуге рџћсат етiлдi.
Токугава ќулетiнiѓ елдi жабыћ есiк саясатымен томаѕа-
тџйыћ жаѕдайда џстауыныѓ басты себебi, сегундыћ билiк
арћылы бљкiл халыћты баѕыныштылыћта џстау, жатжер-
лiк шапћыншылыћтан, шаруалар к"терiлiстерiнен мемле-
кеттi ћорѕай алатын тќртiп орнату болды. Жапонияныѓ оћ-
шаулану саясаты XIX ѕасырѕа дейiн созылды.
Токугава сегунаты шетелдiктердiѓ елге келуiне тыйым
салѕанымен, ќлемдегi мќдени "згерiстер мен техникалыћ
жетiстiктердi бiлуден бас тартћан жоћ. Жапондар ертеден-
аћ Ћытайдаѕы, Батыс елдерiндегi жаѓалыћтарѕа љнемi к"з
тiгiп отыратын. XVII ѕасырдыѓ соѓынан бастап Жапонияѕа
еуропалыћ ѕылыми жќне дiни ќдебиеттер к"птеп ќкелiне
бастайды. Сегундар осы ќдебиеттердi жапон тiлiне аудара-
тын арнаулы басћарма ћџрады. Жапондыћтар ќсiресе
техника, медицина жќне ботаника саласындаѕы бiлiмдердi
ерекше баѕалады. XVII ѕасырдыѓ соѓынан бастап Жапония-
да “шыѕыстыћ мораль — батыстыћ техника” деген принцип
ћалыптасты, яѕни билiк ћџруда шыѕыстыћ дќстљр саћталды
да, ал экономикада батыстыѓ техникалыћ жетiстiгi пайдала-
нылды.
XVII—XVIII ѕасырлар — жапон мќдениетi "ркендеген
кезеѓ. Дќстљрлi жапон мќдениетi негiзiнде ќдеби шыѕарма-
лар, музыка, к"ркемсурет, т.б. дљниеге келдi.

91
Жапониядаѕы дiндер мен олардыѓ атћарѕан ћызметi.
Жапондыћтардыѓ к"пшiлiгi синтоизм дiнiн џстады. То-
кугава ќулетi билiгi кезiнде халыћтыѓ басым б"лiгi синкрет-
тi — синто мен буддизмдi ћатар џстады. Сондай-аћ Жапо-
нияѕа сырттан христиан дiнi мен Ћытайдан конфуцийлiк
енген едi.
Синтоизм — жапондыћтардыѓ дiни нанымдарына, таби-
ѕат кљштерiне табыну сенiмдерiне байланысты дiн. Синто-
шылдар табиѕатта "мiр сљретiн барлыћ аруаћты кљштер
мен к"пћџдайшылдыћ сенiмiнде болды. Кљншыѕыс елiнiѓ
тџрѕындары "з елiнде императорлыћ ќулеттiѓ љздiксiз билiк
етiп келе жатћанын аса маћтанышпен айтады. :йткенi импе-
ратор олардыѓ џѕымында, ћасиеттi адам. Император ћоѕамда
љйлесiмдiлiк пен тыныштыћ орнатады деп уаѕыздайды.
Синтоизм императорлыћ билiктi жаћтаушылардыѓ сиы-
натын дiнi болды. Сондыћтан да Токугава ќулетi синто дiни
орындарына саяси баћылау орнатты.
Сегунат буддизм дiнiн халыћ бџћарасыныѓ љстiнен билi-
гiн iске асыруѕа пайдаланды, бiраћ оны мемлекеттiк сая-
сатты ныѕайтуда негiзгi тiрек санаѕан жоћ.
Токугава ќулетiнiѓ билiгi кезiнде Жапонияда конфу-
цийлiк дiн кеѓiнен тарала бастады. Ќсiресе ћытай философы
Чжу Си уаѕыздары конфуцийлiктiѓ негiзгi тiрегi саналды.
Себебi конфуцийлiк доктрина "мiр сљрiп отырѕан барлыћ
нќрселердiѓ љйлесiмдiлiгi мен мызѕымастыѕын, халыћтыѓ "з
билеушiсiне с"зсiз баѕыныштылыѕын уаѕыздайтын iлiмдерi
сегунат билеушiлерiне "те тиiмдi этикалыћ ереже болды.
Ќкенiѓ балаѕа, патшаныѓ халыћћа ћамћорлыѕын жќне бала-
ныѓ ќкеге, халыћтыѓ патшаѕа с"зсiз баѕынуын уаѕыздайтын
конфуцийлiк дiн Жапонияда синтоизммен ћатар кеѓiнен
"рiстедi.
Ал буддизм Жапонияда онша берiк орныѕа алѕан жоћ.
XVII ѕасырдыѓ екiншi жартысында Жапонияда будда
храмдары жаппай жабылып, конфуцийлiк пен синтоизм дiн-
дерi ныѕая тљстi.
Сџраћтар мен тапсырмалар
1. Сегун, сегунат тљсiнiктерiн талдаѓдар.
2. Токугава сегунаты кезiнде жапон ћоѕамы ћандай таптарѕа
б"лiндi?
3. Токугава сегунаты нелiктен “жабыћ есiк” саясатын џстанды?

92
4. Жапонияда ћандай дiндер болды, олардыѓ атћарѕан ћызметiн
атаѓдар.
§ 11. ИРАН
XVII ѕасырдаѕы Ирандаѕы Сефевид мемлекетi. XVII
ѕасырда Иран Сефевидтер ќулетi билеген феодалдыћ
аграрлыћ ел болды. Бџл уаћытта Сефевид мемлекетiнiѓ
ћџрамына Иран жерiнен басћа, XVI—XVII ѕасырларда
жаулап алынѕан Закавказье, Кавказдыѓ бiр б"лiгi, Мерв
ћаласына дейiнгi Орта Азияныѓ бiр б"лiгi, Ауѕанстанныѓ
Герат, Фаррах жќне Ћандаѕарды ћосћандаѕы батыс жаѕы
жќне бљкiл Белуджистан тљгел кiрдi. Иранныѓ негiзгi кќсiбi
мал шаруашылыѕы, егiншiлiк пен ћол"нер болды.
Сефевидтер Ќзiрбайжаннан шыћћандар едi. Оларѕа
бiршама уаћыт батыстан шыѕысћа ћарай Месопотамиядан
Љндi "зенiне дейiн дерлiк, солтљстiктен оѓтљстiкке Ћараћџм
ш"лi жќне Закавказьеден Парсы шыѕанаѕы мен Арабия
теѓiзiне дейiнгi орасан зор аумаћты бiрiктiрудiѓ сќтi тљстi.
Сефевидтердiѓ ќр тiлдi державасы к"птеген тайпалар мен
халыћтарды бiрiктiрдi. Иран аумаѕыныѓ 1/3-iн к"шпелi
тайпалар алып жатты.
Егiншiлiкте, негiзiнен, бидай, арпа, кљрiш, техникалыћ
даћылдардан — маћта, темекi, зыѕыр жќне т.б. "сiрiлдi.
Жемiс-жидек, жљзiм шаруашылыѕы жаћсы дамыды. Жiбек
"ндiру кеѓ етек алды. Иранда жер к"бiнесе ћолдан суары-
латын. Мал шаруашылыѕында ћой мен ешкi "сiрiлдi. Онымен
к"шпелi жќне жартылай к"шпелi кљрд, лур, белудж, тљрiк-
мен, кашкай жќне т.б. тайпалар айналысты. Иранда ћол"нер
"те жаћсы дамыѕан едi. Ќсiресе кiлем тоћу мен мата жасау
"ндiрiсi "ркендедi. Парсы кiлемi мен иран жiбегi дљниежљ-
зiне даѓћы шыћћан бџйымдар болатын. Сондай-аћ Иранда
фарфор, фаянс, ћыштан жасалѕан бџйымдар, зергерлiк "нер
де ћанат жайды. Iшкi жќне сыртћы сауда байланыстары
"ркендедi.
XVII ѕасырда Иранда феодалдыћ ћатынастар дамып,
жерге, суѕа феодалдыћ меншiк орнады. Мемлекеттiк мен-
шiктегi жер “дивани” деп аталатын. Оѕан елдегi жердiѓ ба-
сым м"лшерi кiрдi. Отбасыныѓ меншiгiндегi жер “хассэ” деп
аталды. Iрi феодалдардыѓ ћолында олар ћызмет еткен

93
кезеѓде уаћытша пайдаланылатын жекеменшiк жерлер
болды. Олар  тойыл  деп, мџрагерлiкпен мќѓгi пайдалануѕа
берiлетiн жерлер  сойырѕал  деп аталады. Дiни орындар мен
дiни адамдарѕа меншiкке берiлетiн “уакф”, “мульк”, “арбаби”
деп аталатын к"лемi љнемi "сiп отыратын iрi жер иелiктерi
болды. Шаруалардыѓ меншiктi жерi болѕан жоћ, олар фео-
далдарѕа жалданып, ауыр жаѕдайда кљн к"рдi. Егiншiлiкпен
айналысатын отырыћшы шаруаларды райяттар деп атады.
Мал шаруашылыѕымен айналысатын иляттар да сан жаѕы-
нан аз болѕан жоћ.
Сефевидтiк Иран I Аббас (1587—1629) шахтыѓ кезiнде
аса жоѕары ћуаттылыћћа жеттi. Ол к"птеген баѕынбаѕан
хандарды дарѕа асып, орталыћ билiктi ныѕайтты, аѕылшын
нџсћаушылары ћызмет атћарѕан армияны ћџрды. Иран
армиясында оћты ћару-жараћтар мен артиллерия пайда
болды.
Иран астанасы Исфаханныѓ тџрѕын халћы 500 мыѓ
болды. Ћала келушiлердi шеберханалар мен дљкеншiлердiѓ,
шыѕыс базарыныѓ, сарайлардыѓ жќне аћсљйектер љйлерiнiѓ
к"птiгiмен таѓѕалдырды. Ирандаѕы орталыћтанѕан феодал-
дыћ монархияныѓ еѓ жоѕарѕы билеушiсi шах едi. Шах елдiѓ
шексiз билiкке ие басшысы деп есептелдi. Шах таѕайындаѕан
џлы уќзiр љкiмет iсiн жљргiздi.
XVII ѕасырдыѓ соѓы мен XVIII ѕасырдыѓ басында
сефевидтердiѓ соѓѕы шахы сџлтан Хосейн  (1694—1722) билiгi
кезiнде феодалдыћ ћанаудыѓ кљшеюi мен халыћтыѓ ауыр
тџрмыс жаѕдайы Сефевид мемлекетiн даѕдарысћа ќкелдi.
Сефевид мемлекетiнiѓ ыдырауына Ћандаѕар жерiн мекен-
деген ауѕан тайпалары да себеп болды. Сефевид билеушiле-
рiнен ауѕан тайпаларын азат ету деген сылтаумен 1722 жы-
лы Мир Махмџд басћарѕан ќскер Иранѕа шабуыл жасады.
Сегiз айѕа созылѕан соѕыстан кейiн, 1722 жылы ћазанныѓ
22-сiнде Мир Махмџд сефевидтердiѓ астанасы Исфаханды
басып алып, сџлтан Хосейн шахты орнынан тљсiрдi. Мир
Махмџд Иранныѓ шахы деп жарияланды. Бiраћ ауѕан-
дыћтардыѓ билiгi бљкiл Иран жерiне жљре алѕан жоћ. Иран-
ныѓ солтљстiгiнде ауѕан шапћыншылыѕына ћарсы ќскер
џйымдастырылып, жергiлiктi жердегi билiктi ирандыћтар
"з ћолдарында џстады.

94
Сефевидтер мемлекетiнiѓ ќлсiздiгiн пайдаланѕан Тљркия
1723 жылы Иранныѓ солтљстiк-батыс б"лiгiн басып алды.
1722 жыл Ресей патшасы I Петр Иранмен сауда ћатынас-
тарын ћалпына келтiрдi, ќйгiлi парсы жорыѕын жасады.
Нќтижесiнде Закавказьеде орыстардыѓ ыћпалы кљшейдi.
Сефевид мемлекетi Закавказье аумаћтары љшiн Осман-
дыћ Тљркиямен љнемi бќсекелесiп отырды. Тљркиямен соѕыс
барысында Иран, аћыр аяѕында, Месопотамияны жќне
Закавказьенiѓ љлкен б"лiгiн жоѕалтты, одан Ауѕанстан
б"лiнiп шыћты. Осы шыѕыннан кейiн Иранныѓ Еуропа
мемлекеттерiмен саудасы ћысћарды.
Нќдiр шах тџсындаѕы Иранныѓ iшкi жќне сыртћы
жаѕдайы. XVIII ѕасырдыѓ басында Иран халћы ауѕан бас-
ћыншыларына ћарсы кљресiн жалѕастырды. Иран халћы-
ныѓ ауѕандарѕа ћарсы кљресiн тљркiлердiѓ афшар тай-
пасынан шыћћан Нќдiр басћарды. 1729 жылы Нќдiр ауѕан-
дарды иран жерiнен тљгел ћуып шыѕады. Ал 1730—1735 жыл-
дары Нќдiр басћаруындаѕы Иран ќскерлерi тљрiктерге ћарсы
кљрес бастап, оларды басып алѕан жерiнен кетуге мќжбљр
етедi. Иран жерiнен ауѕандар мен тљрiктердi ћуып шыћћан
беделiн пайдаланып, Нќдiр 1736 жылдыѓ басында феодал
аћсљйектер мен дiнбасыларыныѓ ћџрылтайын шаћыртты.
С"йтiп, "зiн Иранныѓ шахы деп жариялатады.
Нќдiр шахтыѓ ел iшiнде жљргiзген саясаты "зiнiѓ билiгiн
кљшейту ќрекетiне баѕытталды. Ол сондай-аћ жерге феодал-
дыћ меншiктi жќне мемлекеттiк меншiктi џлѕайту маћса-
тымен бџрынѕы сефевид аћсљйектерiнiѓ ћолындаѕы жердi
тќркiледi жќне шиит дiнiн џстаушылардыѓ ћолындаѕы жер-
дi ћысћарту саясатын жљргiздi. Шаруаларѕа салынатын
салыћ м"лшерiн џлѕайтты.
Нќдiр шах "зi билеген мемлекеттiѓ жерiн кеѓейту жќне
басћыншылыћ жолымен ћазынаны толтыру маћсатында
жаугершiлiк жорыћтарѕа к"штi. 1736—1739 жылдары
Нќдiр шах Љндiстанѕа жорыћ жасап, Делидi тонады. Ол
сондай-аћ Орта Азияѕа, Даѕыстан жерiне, Ћос"зендi басып
алу маћсатымен Тљркияѕа жорыћ жасады. Бiраћ бџл
жорыћтарыныѓ бќрi сќтсiз аяћталды. Љздiксiз соѕыстар ел-
дiѓ "ндiргiш кљштерiн кљйреттi. Ауыр салыћтыѓ зардабы-
нан шаруалар мен ћала кедейлерiнiѓ тџрмысы нашарлап

95
кеттi. Халыћ к"терiлiске шыѕып, Нќдiр шах халыћ нара-
зылыѕын аяусыз басып жаныштады. Бџл ћатыгездiк оныѓ
елдегi беделiн тљсiрдi. 1747 жылы Нќдiр шахты Хорасанда
бљлiкшiлер "лтiрдi. Нќдiр шах "лген соѓ оныѓ ћџрѕан держа-
васы ыдырай бастады.
Иранда Каджар ќулетiнiѓ билiкке келуi. Феодалдыћ
топтардыѓ арасындаѕы "кiмет билiгi љшiн баћталастыћ
кљрес џзаћ уаћытћа созылды. Тек XVIII ѕасырдыѓ соѓында
ѕана Иранда Каджар ќулетiнiѓ билiгi орнады.
1796 жылы Иран шахы болып Аѕа Мџхамед хан таѕайын-
далды. Ирандаѕы Каджар ќулетiнiѓ астанасы Тегеран ћала-
сы болды. Иран жерi ќкiмшiлiк жаѕынан вилаеттер (облыс)
мен  эялеттерге (провинция) б"лiндi. Вилаеттердi шах
таѕайындаѕан хакiмдер басћарды. Ал эялеттер к"лемi жаѕы-
нан "те љлкен аймаћтар болѕандыћтан, олардыѓ ћолындаѕы
билiк пен ћџћыћ та љлкен едi. Сондыћтан эялеттердiѓ басын-
да шахтыѓ мџрагерлерi — шахзадалар отырды. Вилаеттер
мен эялет билеушiлерiнiѓ дербес билiктерi шексiз едi. Олар-
дыѓ "з жасаћтары, "з аћшалары болды. Олар салыћты "здерi
жинап, ћылмыскерлерге "здерi жаза ћолданып, "здерi сот-
тады.
Кейбiр феодалдар мен хакiмдер тљрлi жаѕдайларда шахћа
баѕынбай, тiптi шахтыѓ билiгiне де к"з алартты. Ќсiресе
Хорасан, Керман сияћты облыстардыѓ билеушiлерiн "зiне
баѕыныштылыћта џстау љшiн Каджар ќулетiнiѓ шахтары
љнемi ћатаѓ баћылау жасап, кљш ћолданып отырѕан.
Иранныѓ ћоѕамдыћ-саяси "мiрiнде мџсылман дiнiнiѓ,
оныѓ iшiнде, шиит баѕытын џстаушылардыѓ р"лi кљштi бол-
ды. Мџсылман дiнбасылары Ћџран мен шариѕатты елдегi
ћоѕамдыћ тќртiптi саћтауда негiзгi ћџрал ретiнде пайдалан-
ды. Жоѕарѕы дiнбасыларыныѓ iрi уакфтыћ жер иелiктерi
болды. Сондай-аћ дiн иелерiнiѓ ћолында бiлiм беру мекеме-
лерi (мектеп, медресе) жќне сот iсi (шариѕат соты) болды.
Џсаћ дiнбасыларыныѓ жаѕдайы басћаша едi. Олардыѓ ћо-
лында iрi жер иелiктерi, сот билiгi, т.б. болѕан жоћ. Сондыћ-
тан оларѕа дiни ћызметпен ћатар ћосымша кќсiппен де ай-
налысуѕа тура келдi. Олардыѓ к"бi ћол"нермен, саудамен,
егiншiлiкпен айналысты. Мiне, XVIII ѕасырдыѓ соѓындаѕы
Иранныѓ жаѕдайы осындай едi.

96
Сџраћтар мен тапсырмалар
1.  Картадан Иранныѓ Сефевидтер ќулетi билеген кездегi аумаѕын
к"рсетiѓдер.
2. Иранда XVII—XVIII ѕасырларда феодалдыћ жер иеленудiѓ
ћандай тљрлерi болды?
3. Нќдiр шах ћандай елдерге басћыншылыћ жорыћтар жасады?
4. Каджар ќулетi билiкке ћашан, ћалай келдi?
5. Иранда мџсылман дiнiнiѓ ыћпалы ћандай болды?

жүктеу/скачать 9,82 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: