К.Ћожахметџлы — §12, 28; К. Маћашева — §1, 3, 15— 19, 21, 22; Ћ. Байзаћова

54
аѕылшын жќне испан отарлыћ иелiктерiне дейiн таралды.
Ћайта "рлеу мен Реформалаудан кейiнгi Аѕартушылыћ
ѕасыры љшiншi рухани т"ѓкерiс заманы болды жќне ол Еу-
ропада ортаѕасырлыћ ћоѕамдыћ ћатынастарды толыћ жою
iсiн жљзеге асырды.
Аѕартушылыћ ѕасырында ћоѕамды бiлiмдi, сауатты, к"зi
ашыћ жандар жќне ћараѓѕы, надан, ћарапайым адамдар деп
б"лу љрдiсi ћалыптасты. Iлiм-бiлiмге деген ынта бџл ѕасыр-
дыѓ айћындаушы белгiсi болды. Ѕалым, ойшыл, философ
адамдарды халыћ ерекше ћџрметтедi. Олардыѓ ѕылыми
жќне философиялыћ таћырыптаѕы ќѓгiмелерi зайырлы
ћоѕамныѓ белгiсi деп саналды. Ѕалымдарды аћсљйектер
жиналатын арнаулы орындарѕа шаћырып, зор ыћыласпен
тыѓдайтын едi.
Аѕартушылыћ — аса ћуатты интернационалдыћ идеялыћ
ћозѕалыс ретiнде ХVII ѕасырдыѓ соѓында Англияда пайда
болды. Оныѓ негiзiн салушылардыѓ бiрi — философ Джон
Локк (1632—1704) едi. ХVIII ѕасырда бџл ћозѕалыс Фран-
цияда дамудыѓ шарыћтау шегiне жетiп, бiрнеше к"рнектi
ойшылдарды дљниеге келтiрдi: олардыѓ iшiнде Ш. Монтескье
(1689—1755), Ф. Вольтер (1694—1778), Ж-Ж. Руссо (1712—
1778), Д.Дидро (1713—1784), т.б. болды. Аѕартушылыћ тез
арада бљкiл Еуропаѕа тарады.
Аѕартушылардыѓ теориялары тек оћыѕан бiлiмдi ћауым
ортасында ѕана мќлiм болып ћалѕан жоћ, сонымен бiрге олар
ћарапайымдалѕан тљрде болса да ћалыѓ бџћараѕа жетiп,
аѕылшын, американ жќне француз революцияларыныѓ
дауылды жылдарында ерекше к"рiнiс тапты.
Халыћ мќдениетi. XVIII ѕасырда Германия бiр орталыћ-
ћа баѕындырылѕан мемлекет емес-тiн. Бiраћ немiстер мќдени
бiртџтастылыћћа џмтылды, тiл, дќстљр, "мiр сљру салтын
бiрегейлендiру сипаты к"рiнiс алды. Кейбiр герман князь-
дыћтарында мiндеттi тљрде бастауыш бiлiм беру енгiзiлсе
де, бiрћатар адамдар, соныѓ iшiнде Пруссия королi II Фрид-
рих ћарапайым халыћтыѓ бiлiм алуына ћарсы болып, тљрлi
кедергiлер жасап отырды. Бџл жаѕдай “жоѕарыдаѕылар” мен
“т"мендегiлер” арасындаѕы теѓсiздiктi одан ќрi тереѓдете
тљстi.
Аѕартушылар арасында ћарапайым халыћћа жаћын жќне
халыћ мќдениетiн жаћтаушы адамдар да болды. Германия-

55
ныѓ џлы ойшылдары — Иоганн
Готфрид  Гердер,  Иоганн Фридрих
Шиллер,  Иоганн  Вольфганг  Гёте
ешћашан халыћты ћараѓѕы, надан,
д"рекi деп есептеген емес. Гердер "з
халћыныѓ мќдениетiн, шыѕарма-
шылыѕын жќне олар к"рiнiс беретiн
аѓыздар, ертегiлер, маћал-мќтелдер
мен тарихи шежiре жырларды оћып-
љйренуге, оны ћастерлеуге шаћырды.
ХVII—ХVIII ѕасырлардаѕы Еуро-
паныѓ мќдени "мiрiндегi "згерiстер,
негiзiнен, аѕартушы элитаны ту-
дырды, оларѕа жаѓа ой салды. Ал ћа-
рапайым халыћ жаѓа идеяларды ћиындыћпен тљсiндi, оны
шынайы ћалпында ћабылдауѕа шамасы келе бермедi.
“Т"мендегiлердiѓ” санасы дiннен асып кете алмады жќне к"бi
христиандыћћа дейiнгi дiни сенiмдерде ћалды. Рухћа,
аруаћћа табыну, сићыршылыћ салт-дќстљр, бал ашу сияћты
сенiм-нанымдар аѕартушылыћ идеяларынан да, шiркеулiк
дiни уаѕыздардан да басым болды. Бџл наѕыз халыћтыћ,
шаруа мќдениетi болатын, оѕан Аѕартушылыћ ѕасырындаѕы
бiлiмдi элита, шiркеу мен мемлекет бiтiспес кљрес ашты.
Аѕартушылар "здерiнiѓ кiтаптары, пьесалары мен маћа-
лалары арћылы "з елдерiндегi ћоѕамдыћ пiкiрге елеулi
ыћпал ете бiлдi. Олар абсолюттiк билiк тќртiбiн, шiркеулiк
ћараѓѕылыћ пен сол заманѕы бiлiм беру жљйесiн, адамгер-
шiлiк азѕындауды сынѕа алды.
Аѕартушылыћ ѕасырыныѓ аса к"рнектi ћайраткерiнiѓ
бiрi Вольтер — шын аты Франсуа Мари Аруэ болды. Ол ка-
толиктiк дiнбасыларды ћатал сынѕа алып, шiркеулiк ќдет-
ѕџрыптар ћарапайым халыћты ћараѓѕылыћта, надандыћта
џстау љшiн ойлап табылѕан ќдiс дегендi айтты. Абсолютизмдi
жаћтаушы бола тџрып, Вольтер монарх — "те бiлiмдi, да-
нышпан философ болуы керек деп есептедi. Ол љстем тап-
тардыѓ зорлыћ-зомбылыѕын, басыбайлылыћ тќртiп пен фео-
далдыћ артыћшылыћтарды жоюѕа шаћырды.
Ѕылым. Аѕартушылыћ ѕасырыныѓ ѕалымдары жараты-
лыстану ѕылымына ерекше к"ѓiл аударды. Ѕалымдардыѓ
Иоганн Вольфганг Гёте

56
пайымдауынша, физика, химия, био-
логия, геология жќне басћа жараты-
лыстану ѕылымдары жер бетiнде
болып жатћан барлыћ ћџбылыс-
тарды тљсiндiре алуы тиiс деп санал-
ды, тек немiс философы Иммануил
Кант (1724—1804) адамдарѕа “сенiѓ
ћолыѓнан бќрi келе бермейдi, сенiѓ
санаѓ шектеулi, дљниеде сен тљсiнiп
бiле бермейтiн заттар к"п” деп ес-
керттi.
Аѕартушылыћ ѕасыры деп атаѕан
"з дќуiрiнiѓ ой тљйсiгiнiѓ мќнiне фи-
лософ Иммануил Кант мынадай
аныћтама берген болатын: “Аѕартушылыћ — бџл адамныѓ
кќмелетке дейiнгi кезеѓiнен шыѕуы. Кќмелетке жетпеген-
дiк — бџл "з аћыл-ойын басћа бiреудiѓ к"мегiнсiз пайдалана
алмау деген с"з”. Аѕартушылыћ дќуiрiнiѓ iрi ѕџлама-
ларыныѓ бiрi Исаак  Ньютон  (1643—1727) "те дiндар адам
бола тџра, жаратылыстану ѕылымына ден ћойды. Адамзат
баласы Ћџдайдыѓ ћџдiретiн танып-бiлуi, жаћындай тљсуi
љшiн жаратылыс дљниесiн зерттеуге џмтылуы керек деп
есептедi. Екiншi бiр топтаѕы ѕалымдар табиѕат заѓдары
"зiнше жљредi, бџл жерде ешћандай да Ћџдайдыѓ ћџдiретi
жоћ деп санады.
Аѕартушылардыѓ бџл тобы дiни сенiмдердi ѕылым тџрѕы-
сынан сынѕа алды. Бџл топтыѓ бiр "кiлi Пьер Лаплас   (1749—
1827) Кљн жљйесiнiѓ ћџрылу сызбасын жасады. Император
I Наполеон одан: “Бџл ѕылыми жаѓалыѕыѓда Ћџдайѕа
ћатысты нќрсе бар ма?” — деп сџраѕанда, “жоћ” деп жауап
берген.
Дiни к,зћарастар. Протестант дiнiн џстаушы елдерде
ѕылым мен дiн арасында ћайшылыћ аса к"п болмаѕан. Ал
католиктiк елдерде аѕартушылар мен шiркеу арасында
елеулi келiспеушiлiктер болып тџрды. Францияда к"птеген
аѕартушылар католиктiк шiркеуден ћол љзiп, оларды сынѕа
алды.
Бџл аѕартушылар, яѕни Ћџдайды жоћћа шыѕарушы
атеистер — дљниенi ешкiм жаратћан жоћ, ол мќѓгiлiк жќне
шексiз деп санады. Сонымен бiрге табиѕат адамныѓ сана-
Исаак Ньютон

57
сынан тыс жќне тќуелсiз "мiр сљредi
дейтiн аѕартушылар материалистер
болды. Францияда Поль Гольбах,
Жюльен  Ламетри,  Дени  Дидро, Клод
Гельвеций  сияћты аса iрi атеистер
мен материалистер болды. Олар жан-
ныѓ "лмейтiндiгiне, дљниенi Ћџдай-
дыѓ жаратћанына, табиѕаттан тыс
кљштердiѓ бар екенiне сенбедi, олар
ћџдайѕасенушiлiк табиѕаттыѓ бар-
лыћ ћџпиялары ашылѕанда "зiнен-
"зi жойылады деп есептедi.
ХVIII ѕасыр аѕартушыларын
адамзат тарихыныѓ мќселелерi, оныѓ
даму барысы, "ткен "мiр мен ћазiргi заманныѓ айырмашы-
лыћтары, оныѓ себептерi, т.б. толѕандырды.
Ћоѕам дамуы туралы ойлар. “Табиѕи теѓдiк” идеясыныѓ
негiзiнде аѕартушылар "з ћоѕамын сынѕа алды. Егер табиѕат
ќлеуметтiк теѓсiздiктi тудырмаса, онда ол неге орын алып
отыр? Ћоѕам жалпыѕа бiрдей табиѕи заѓдарѕа негiзделген.
“Адам азат болып туады, ќйтсе де ол барлыћ жерде бџѕауда”.
Руссо айтћан осы бiр с"з ащы шындыћты айтып ћою ѕана
емес, дљниенi "згертуге деген џран есебiнде ћабылданды.
Аѕартушылар љйлесiмдi ћоѕам, ќдiлеттiлiк патшалыѕын
ћџруѕа болады жќне оны адамдар "з ћолдарымен ћџрады
деп сендi. Тiптi Руссоныѓ "зi де "неркќсiбi, сауда мен ѕылымы
дамыѕан, ал адам Ћџдай, шiркеу жќне билеушiлер алдында
ж"нсiз ћорћыныш туѕызатын ескiлiктiѓ ћалдыћтарынан
азат, гљлденген, жаѓарѕан ћоѕам туралы  айтћан болатын.
Бiраћ “алтын ѕасырдаѕы” сияћты келешек ћоѕам да теѓдiк
принципiне негiзделедi, болмаса, осы идеалѕа жаћындауѕа
тиiс. Бџѕан кейбiр аѕартушылардыѓ теориялары бойынша,
меншiктi ћоѕам мљшелерiнiѓ арасында теѓдей б"лу арћылы
жетуге болады.
Аѕартушылыћ ѕасырында Еуропада “"ркениеттiлiкпен”,
бiлiм мен ѕылымныѓ дамуымен байланысты ћоѕамдыћ
прогресс идеясы ћалыптасты. Адамныѓ аћылына сене оты-
рып, аѕартушылар адамзаттыѓ болашаѕы жарћын деп есеп-
тедi. Француз аѕартушысы Жак Тюрго (1727—1781) ћоѕам-
ныѓ алѕа жылжуын шаруашылыћтыѓ, ѕылым мен техни-
Дени Дидро

58
каныѓ дамуымен тiкелей байланысты деп бiлдi. Философ
Антуан  Кондорсе (1743—1794) адам "зiн-"зi шектеусiз жетiл-
дiре алады деп сендi. Бџл ћабiлеттiѓ iске асуын ол ѕылымныѓ
дамуымен байланыстырды. Ѕылымныѓ жќне адамныѓ
дамуы, Кондорсенiѓ ойынша, жер бетiндегi жџмаћћа, бола-
шаћта мiнсiз ћоѕамѕа жеткiзуге тиiс.
Аѕартушылыћ ѕасырында шiркеудiѓ ћоѕам мен мемле-
кетке ыћпалы ќлсiредi. Жер иеленушi аћсљйектердi жаѓа
меншiк иелерi — банк иелерi, саудагерлер, "неркќсiпшiлер
ыѕыстыра бастады. Аѕартушыларды "кiмет пен ћоѕамныѓ
арасындаѕы, ескi мен жаѓа меншiк иелерiнiѓ арасындаѕы,
жаѓа дворяндар мен буржуа арасындаѕы ћатынастар ендi
ћалай "рбидi деген сџраћ мазалады. Олардыѓ к"пшiлiгi
адамдардыѓ болашаћ "мiрi меншiктiѓ кiмнiѓ ћолында
болуына байланысты дамиды деп есептедi. Кейбiреулерi мем-
лекет пен ћоѕамныѓ арасында љйлесiмге жету љшiн жеке-
меншiк болмауы керек дедi. Ендi бiреулерi жекеменшiктiѓ
љстемдiгi — ћоѕам мен мемлекет игiлiгiнiѓ шарты деп ойлады.
Француз ойшылы Жан  Мельенiѓ (1664—1729) пайым-
дауынша, барлыѕы бiрдей теѓ жќне ортаћ мљлiкке ортаћ
иелiк ететiн ћоѕам еѓ ќдiлеттi ћоѕам болады. Зџлымдыћтыѓ
т"ркiнi халыћтыѓ надандыѕында, ал игiлiкке жетудiѓ жолы
кедейлердiѓ байларѕа ћарсы кљресiнде деп есептедi.
Мџндай к"зћарасћа француз тарихшысы жќне саяси
ойшылы  Габриэль Бонно де Мабли (1709—1785) жаћын
тџрды. Ол адамзаттыѓ алѕашћы ћалпына, яѕни мљлiкке
барлыѕы бiрдей ортаћ билiк ететiн заманѕа оралуды џсынды.
Мабли байлыћћа ћарсы болды, ол сќн-салтанат пен байлыћ
барлыћ ћасiреттiѓ к"зi деп санады.
Бџѕан ћарама-ћарсы пiкiр џстанѕан шотландыћ эконо-
мист ќрi философ Адам  Смит (1723—1790) болды. Оныѓ
ойынша, адам "зiнiѓ жеке мљддесiн ойлай отырып, онымен
ћатар ћоѕам "мiрiн де жаћсарта тљседi жќне оны байытады.
Адам Смит "зiнiѓ экономикалыћ теориясын “Халыћ бай-
лыѕы” деген кiтабында баяндады. Мемлекеттiк меркан-
тилизм мен протекционизм саясатына ћарсы шыѕа отырып,
Смит еркiн бќсеке мен сауданыѓ мљддесiн ћорѕауѕа ша-
ћырды. Ол жеке табыс тљбiнде ћоѕамѕа пайда ѕана ќкеледi
дедi. Сонымен ћатар Смит мемлекеттiѓ жол ћџрылысы, бiлiм
беру жљйесi, кедейшiлiкке џшыраѕандарѕа к"мек к"рсету

59
сияћты салаларѕа баћылау жасап, осы iстерге тiкелей ара-
ласып отыруын жоћћа шыѕармады.
Азаматтыћ ћоѕам мен ћџћыћтыћ мемлекет туралы идея-
лардыѓ тууы мен дамуы Аѕартушылыћ ѕасырыныѓ к"рнектi
ћайраткерлерi Томас Гоббс, Джон Локк пен Шарль Мон-
тескье атымен тыѕыз байланысты болды. Олардыѓ ойынша,
егер љкiмет басшылары билiктерiн асыра пайдаланатын
болса, онда халыћ к"терiлiске шыѕуѕа жќне ондай билеушi-
лердi орнынан тайдыруѕа ћџћыћты. Аѕартушылыћ ѕасы-
рында мџндай к"зћарастардыѓ болуы "кiмет билiгi Ћџдай-
дыѓ ћџдiретiмен берiледi деген сенiмнiѓ кљйрей бастаѕанын
к"рсететiн едi.
Сонымен ћатар олардыѓ тџжырымы бойынша, егер мем-
лекеттiк "кiмет саналы билiкке џмтылѕан жаѕдайда, "з iс-
ћимылында заѓмен шектелетiн болса, онда ћоѕам жќне
ондаѕы азаматтар еркiн дамиды. Ондай мемлекеттiѓ — ћџ-
ћыћтыћ, ал ћоѕамныѓ — азаматтыћ болуѕа мљмкiндiгi бар.
Ћџћыћтыћ мемлекетте ќрбiр адам — азат "мiр сљруге,
жекеменшiк иесi болуѕа жќне жеке бас бостандыѕына ћџ-
ћыћты. Бџл ћџћыћтар заѓмен ћорѕалады жќне кепiлдiкке
ие болады. Ћџћыћтыћ мемлекетте заѓ бќрiнен жоѕары
тџрады жќне ол жалпыѕа бiрдей мiндеттi. Мџндай мемле-
кетте "ктемдiк пен жљгенсiздiкке жол бермейтiн, "кiмет
билiгiн тежейтiн механизм ћалыпты жолѕа ћойылады.
Азаматтыћ ћоѕам дегенiмiз — адамдар арасындаѕы мем-
лекеттiѓ араласуынсыз жќне оныѓ шеѓберiнен тыс тџрѕан
ћарым-ћатынастардыѓ жиынтыѕы. Ол ћџћыћтыћ мемле-
кеттiѓ ћалыптасуы барысында туындап, дамиды. Азаматтыћ
ћоѕам ћџћыћтыћ мемлекетсiз "мiр сљре алмайды жќне ке-
рiсiнше, ћџћыћтыћ мемлекет азаматтыћ ћоѕамсыз болмай-
ды.
Аѕартушылыћ, жалпы алѕанда, ћоѕамдыћ сананы саясат-
ћа бет бџрѕызып, ћоѕамдаѕы революциялыћ к"ѓiл кљйдiѓ
"рiстеуiне зор ыћпал еттi.
Жаѓа ћоѕам туралы армандай отырып, аѕартушылар
“революция — бџл мќселелердi шешудiѓ еѓ жаћсы ќдiсi” деп
ќсте де санаѕан жоћ. Ескiшiлдiк пен бiлiмсiздiктiѓ тљнегiн
сейiлту еѓ басты iс деп есептей отырып, олар зорлыћ-зомбы-
лыћћа халыћ пен билiк иелерiнiѓ рухани сауаттылыѕын
ћарама-ћарсы ћойды.

60
Аѕартушылыћ теориялары ћоѕамдыћ санада тљбегейлi
т"ѓкерiс жасады. Аѕылшын, американ жќне француз рево-
люцияларыныѓ аѕартушылыћ идеялары, еѓ алдымен,
адамдардыѓ табиѕи теѓдiгi мен ћоѕамдыћ келiсiм теория-
ларыныѓ белгiсi бойынша "ттi. Ћоѕамдыћ ћџрылысты ћџла-
туѕа тiкелей шаћырмаѕанымен, аѕартушылар адамныѓ сана-
сына ћоѕамды ћайта ћџру љшiн оныѓ еркi мен бiлiмiнiѓ жетiп
жатћандыѕын ћџя бердi.
Сџраћтар мен тапсырмалар
1. Аѕартушылыћ ѕасырыныѓ алдыѓѕы ћатарлы адамына ћандай
ћасиеттер тќн деп ойлайсыѓдар?
2. ХVIII ѕасырдаѕы аѕартушы элита мен ћарапайым халыћ
арасында ћандай айырмашылыћтар болды?
3. Аѕартушылыћ ѕасырыныѓ ћандай џлы ћайраткерлерi болды?
4. Аѕартушылар жќне олардыѓ идеялары деген кесте ћџрас-
тырыѓдар.
5. Ћџћыћтыћ мемлекет пен азаматтыћ ћоѕам туралы аѕартушы-
лардыѓ идеяларын ћазiргi бiз "мiр сљрiп отырѕан ћоѕамнан
к"руге бола ма? Жауаптарыѓды дќлелдеѓдер.
*
6.  Ћазiргi заманѕы ћоѕамныѓ дамуы туралы "з теорияларыѓды
негiздеѓдер. Ѕылыми жоба жазыѓдар.
XVII—XVIII ЅАСЫРЛАРДАЅЫ АЗИЯ, АФРИКА ЕЛДЕРI
ХVII—ХVIII ѕасырлардаѕы Азия жќне Африка елдерi —
Ћытай, Жапония, Љндiстан, Иран, Араб елдерi, Осман импе-
риясы сияћты мемлекеттер ћоѕамдыћ-экономикалыћ
дамудыѓ ќртљрлi кезеѓдерiнде тџрды. Феодалдыћ ћатынас-
тар Шыѕыс елдерiнде "те џзаћ уаћыт бойы ыдырамай, берiк
саћталып келдi. Оѕан себеп болѕан Батыс елдерiнiѓ Шыѕыс
елдерiндегi отаршылдыћ саясаты едi. Оныѓ кесiрiнен ћоѕам-
даѕы саяси-ќлеуметтiк жќне экономикалыћ "згерiстер "те
баяу жљрдi. Дегенмен осы елдерде феодалдыћ ћоѕам ћойна-
уында капиталистiк ћарым-ћатынастардыѓ алѕышарттары
пiсiп-жетiлдi, Шыѕыс "ркениетiнде ѕылыми идеялар мен ба-
ѕыттар пайда болып, мќдениет дамыды. Отаршылдыћћа ћарсы
алѕашћы бас к"терулер пайда бола бастады.
§ 6. ЉНДIСТАН
XVII ѕасырдыѓ екiншi жартысындаѕы Џлы Моѕол
мемлекетi. XVI ѕасырдыѓ алѕашћы ширегiнде Љндiстанныѓ

61
солтљстiгiнде мџсылман мемлекетi —
Дели сџлтандыѕы "мiр сљрдi. 1526
жылы оны Орта Азиядан шыћћан
Бабыр (1525—1530) жаулап алады.
Бабыр бџрын Ферѕанада (Орта
Азияда) жќне Кабулда билiк жљр-
гiзген. Ол Азияныѓ атаћты баѕын-
дырушысы Ќмiр Темiрдiѓ ќулетiнен
шыћћан џрпаѕы болатын. Оныѓ
Ауѕанстанда жќне Солтљстiк Љндiс-
тандаѕы иелiгi Џлы Моѕолдар мемле-
кетi деп аталды. (Љндiстанда “Моѕол-
дар” деп моѓѕолдарды атаѕан.) Кейiн-
нен еуропалыћтар да осылай Моѕол-
дар мемлекетi деп атап кеткен. Бабыр "зi ћџрѕан осы иелi-
гiнде исламды мемлекеттiк дiн деп жариялады.
XVII ѕасырдыѓ ортасына ћарай Љндiстанныѓ солтљстiгi
мен орталыћ б"лiгi де Џлы Моѕол державасыныѓ ћол астында
"мiр сљрдi. Бџл Љндiстан халћыныѓ љштен екiсiне билiк
жљргiзген ќскери-феодалдыћ мемлекет едi. Барлыћ билiк
падишахтыѓ ћолында болды. Моѕолдардыѓ соѓѕы билеушiсi
Аурангзеб падишах билiгi кезiнде (1658—1707) мемлекет
19 облысћа (суба) б"лiндi. Ќр облыс басында падишах та-
ѕайындаѕан субалар отырды. Олардыѓ ћолында ќкiмшiлiк,
ќскер жќне сот билiгi жинаћталды. :з ќскерi болды.
Моѕол империясыныѓ шекарасы љнемi кеѓейiп отырды.
Бџл кезде империяныѓ ћџрамына Ауѕанстан, Балх, Оѓтљстiк
Љндiстан кiрдi. Бiраћ басћыншылыћ соѕыстар, феодалдыћ
топтардыѓ мџсылмандар мен љндiлер болып б"лiнiп, "зара
ћырћысу соѕыстары, ќлеуметтiк ћайшылыћтардыѓ тереѓ-
деуi, экономикалыћ ћџлдырауы, халыћ ћозѕалыстарыныѓ
"рлеуi елдегi Моѕол љстемдiгiн ќлсiреттi.
Џлы Моѕол мемлекетiнде бљкiл жердiѓ иесi падишах бо-
лып есептелдi. Осыѕан сќйкес елдiѓ бљкiл "ѓделетiн, егiн-
шiлiкке жарамды жерiнiѓ бќрiне салыћ салынып, ол мем-
лекет ћазынасына ћџйылатын. Сондай-аћ джагир, заминдар,
инам жќне уакф деп аталѕан ќртљрлi феодалдыћ жекемен-
шiктегi жерлер де болды.
Аурангзеб падишах

62
Джагир — ќскери ћызметi љшiн жекеменшiкке берiлген жер,
оларды иеленушi ќскери ћызметкерлердi джагирлер деп атады.
Аурангзеб падишах тџсында джагирлер саны к"бейiп, олар
падишахтыѓ негiзгi тiрегiне айналды.
Заминдар — жекеменшiк жер, оныѓ иелерi заминдарлар
меншiгiндегi жердi "ѓдеуге шаруаларды пайдаланды. Осы жерден
алынѕан "нiмнiѓ 10
%-ын "зiне ћалдырып, ћалѕанын мемлекетке
"ткiзiп отырды. Заминдарлар "з иелiгiндегi жердi мџраѕа ћалдыра
алатын едi. Кейде олардыѓ ћолында салыћтан босатылѕан жер
иелiктерi де болды. Заминдарлардыѓ шыћћан тегi к"бiнесе љндi
аћсљйектерi болса, ал джагирдарлардыѓ негiзi мџсылмандардан
ћџрылатын едi.
Ал  инам — мџсылман дiнбасыларыныѓ меншiгiне берiлген жер.
Олар салыћтан босатылды. Уакф — дiни орындардыѓ, яѕни мешiт,
медресе, дiни мектептердiѓ меншiгiндегi жер. Оларѕа да салыћ
салынбады.
Џлы Моѕол мемлекетiнiѓ ћџрамына кiрген Љндiстанныѓ
Бенгал, Маратха, Гуджарат, Пенджаб сияћты iрi џлыстары
касталыћ жљйеге б"лiндi. Бџл кезде Љндiстан феодализм
дамуын басынан кешiрiп жатћан. Љндi ћауымы ћатаѓ тќр-
тiппен келiсiлген еѓбек б"лiнiсiне енгiзiлдi. Касталыћ жљйе
љндi ћауымыныѓ берiктiгiнiѓ кепiлi болды.
Касталыћ жљйе жоѕарыдан т"менге дейiн б"лiнетiн
бiрнеше сатыдан тџрды: “еѓ жоѕарѕылар”, “жоѕарѕылар”,
“орташалар”, “т"менгiлер”, “еѓ т"менгiлер”. Олардыѓ ќрћай-
сысы бiр-бiрiнен "те ћатаѓ заѓдар арћылы оћшауланды. Бiр
кастадан екiншiсiне "ту мљмкiн емес едi. Ќр касталыћ
сатыныѓ "з ерекшелiгi болды. Ќрћайсысыныѓ айналысатын
кќсiп тљрлерi де ћатаѓ белгiлендi. Љндi ћоѕамыныѓ аса кедей
т"менгi топтарын жиiркенiшпен “кесапаттылар” деп атады.
Олар сан жаѕынан "те к"п едi.
Љндiстанда тќуелсiз мемлекеттердiѓ ћџрылуы. Сикха
жќне Маратха мемлекеттерi. XVII ѕасырда Љндiстанныѓ
солтљстiк-батысындаѕы Пенджабта сикхалардыѓ дiни
ћозѕалысы пайда болды. Олар касталыћ жљйенi жоюѕа, љндi
Ћџдайларына сиынудан бас тартуѕа, барлыћ адамдардыѓ
Ћџдай алдында теѓ болуы жолында кљресуге шаћырды. Олар
мџсылмандыћ моѕол билiгi мен љндi раджаларыныѓ љстем-
дiгiне ћарсы шыћты.
Сикхалардыѓ дiни к"семi Говинд (1675—1708) негiзгi
кљштi тќуелсiз Сикха мемлекетiн ћџруѕа жџмылдырды. Олар
мџсылман дiнiне ѕана емес, сондай-аћ аућатты љндi дiндарла-

63
ры — брахмандарѕа да ћарсы шыћты. С"йтiп, сикхизм жљре-
бара индуизмнiѓ бiр сектасы емес, жеке дiн болып ћалып-
тасты.
Сикхалар Пенджабтан мџсылмандарды кетiрiп, жер мен
билiктi "з ћолдарына алу љшiн кљреске шыћты. Осы џран-
мен к"терiлген сикхалардыѓ кљресi XVIII ѕасырдыѓ екiншi
жартысына дейiн созылды. Нќтижесiнде Пенджабта тќуелсiз
Сикха  мемлекетi  пайда болды.
Махараштра — Љндiстанныѓ батыс б"лiгiнде орналасћан
маратха халћыныѓ отаны. XVIII ѕасырдыѓ бiрiншi жарты-
сында маратхалардыѓ бiраз б"лiгi Моѕол мемлекетiнiѓ аума-
ѕында, бiрћатары Голконда жќне Биджапур сџлтаныныѓ
жерiнде "мiр сљрдi. Маратха шаруалары барлыћ жерде де
аяусыз ћаналып, ауыр тџрмыста "мiр сљрдi. Маратха фео-
далдары мџсылман билеушiлерiне тќуелдi болып, соларѕа
ћызмет еттi. Орташа дќрежедегi маратха феодалдары жер
иеленгенi љшiн мемлекетке к"п м"лшерде салыћ т"леуге
мќжбљр болды. Олардыѓ ћолында билiк болѕан жоћ. Ма-
ратха феодалдары мџсылман феодалдарына тќуелдiлiктен
ћџтылуѕа, "здерiнiѓ саяси билiгiн ћолына алуѕа џмтылды.
Олар Моѕол љстемдiгiне ћарсы кљреске шыћты. К"терiлiс
к"семi  Шиваджи (1627—1680) 20 жыл бойы моѕолдарѕа
ћарсы партизандыћ соѕысты басћарды. 1657—1674 жыл-
дары тќуелсiздiк жолында кљрескен маратхалар жеѓiске
жетiп, Љндiстандаѕы ћуатты мемлекеттiѓ бiрiн ћџрды.
Џлы Моѕол империясыныѓ ыдырауы. Халыћ к,терi-
лiстерi. Џлы Моѕол мемлекетiнде ћалыптасћан экономика-
лыћ ћиындыћтар бџћара халыћтыѓ жаѕдайын нашарлатты.
Феодалдыћ жер иеленушiлердiѓ мемлекеттiѓ шаруаларѕа
салатын салыћтарыныѓ "суi, тџрмыстарыныѓ ауырлыѕы
олардыѓ Џлы Моѕол билiгiне ћарсы наразылыѕын кљшейттi.
Ќр жерден ћарапайым халыћ к"терiлiстерге шыѕа бастады.
Сондай-аћ Љндiстан халћыныѓ этностыћ жќне дiни ѕџрып-
тары оларды моѕол билiгiнен тќуелсiздiк алуѕа џмтылдыр-
ды. Мемлекеттiѓ iргесi шайћалды. Бiр аймаћтан кейiн екiн-
шiсi Џлы Моѕол мемлекетiнен б"лiнiп кетiп жатты.
Иранныѓ билеушiсi Нќдiр шахтыѓ 1739 жылы Делиге
шабуыл жасауы мемлекеттiѓ ыдырауын жылдамдатты. Џлы
Моѕолдардыѓ Декандаѕы билеушiсi 1724 жылы дербес  Хай-

64
дарабад џлысын ћџрды; 1740 жылы  Бенгалия б"лiндi, 1747
жылы Ауд џлысы тќуелсiздiк алды. Сонымен ћатар кiшiгi-
рiм тайпалар да б"лiне бастады. Ауд џлысы жерiнде "мiр
сљрген ауѕан тайпалары мен рохилдер Џлы Моѕол билiгiнен
бас тартты.
Маратха аћсљйектерi бљкiл љндi аћсљйектерiн "з ыћпа-
лына ћаратпаћ болѕанымен, бџѕан ауѕан феодалдарыныѓ
шапћыншылыѕы кедергi жасады.
1747 жылы Љндiстанѕа Ауѕан мемлекетiнiѓ негiзiн салу-
шы  Ахмед-шах Дурранидiѓ шабуылы басталды. Маратха
билеушiлерi мен ауѕандардыѓ арасында кескiлескен шай-
ћастар "ттi. 1761 жылы Панипат жазыѕындаѕы шайћаста
маратхалар ауѕандардан кљйрей жеѓiлдi. С"йтiп, маратха-
лардыѓ Џлы Моѕол мемлекетiн басып алмаћ жоспарын
ауѕандар iске асырѕызбай тастады. Љндiстан жерiндегi осы
кездегi "зара љстемдiк љшiн болѕан соѕыстарыныѓ салдарын
К.Маркс былай деп суреттейдi: “Џлы Моѕолдардыѓ билiгiн
жергiлiктi жерлердегi уќкiлдерi ћџлатты. Уќкiлдердiѓ ћџдi-
ретiн маратхалар кљйреттi. Маратхалардыѓ ћџдiретiн ауѕан-
дар кљйреттi, ал олар бiр-бiрiмен соѕысып жатћанда бри-
тандыћтар пайда болды да, олардыѓ бќрiн баѕындырып ал-
ды”. Осылайша ауѕан шапћыншылыѕынан ќлсiреген љндiс-
тандыћ мемлекеттердi ендi еуропалыћтар отарлауѕа кiрiстi.
XVIII ѕасырдыѓ ортасына ћарай бiр кездегi аса ћуатты Џлы
Моѕол мемлекетiнiѓ Љндiстандаѕы билiгi ћџлады. Љндiстан
жерiнде еуропалыћ отаршылдардыѓ билiгi орнай бастады.
Љндiстанды еуропалыћтардыѓ отарлай бастауы. XVIII
ѕасырдыѓ ортасында Љндiстанды отарлауѕа џмтылѕан еу-
ропалыћтардыѓ iшiнде еѓ белсендiлiк танытћандары фран-
цуз компаниясы мен аѕылшындыћ Ост-Љндi компаниялары
болды. Бџл екеуiнiѓ арасында Љндiстан љшiн кљрес басталды.
Екi мемлекеттiѓ арасында болѕан Жетiжылдыћ соѕыс (1756—
1763) нќтижесiнде аѕылшындыћ Ост-Љндi компаниясы
жеѓiске жетiп, Љндiстанды отарлауды ћолѕа алды. Бџл жеке-
меншiктегi сауда компаниясы бљкiл Шыѕыс елдерiмен
саудаѕа монополиялыћ билiк жљргiзiп келген едi, ендi осы
компания арћылы Англия Љндiстанды отарлауѕа кiрiстi.
Љндiстанныѓ саяси бытыраѓћылыѕын пайдаланып, Ост-Љндi
компаниясы XVIII ѕасырдыѓ 70-жылдары Бенгалияны

65
басып алды. Бџл Љндiстанныѓ еѓ дамыѕан бай аймаѕы бола-
тын. Компания XVIII ѕасырдыѓ 70—80-жылдары Љндiстан-
даѕы iрiлi-џсаћты мемлекеттер мен џлыстардыѓ бiрiнен кейiн
бiрiн баѕындырды. Аѕылшындар бџл жолда жергiлiктi
халыћ тарапынан ћуатты ћарсылыћћа тап болды. Халыћ
к"терiлiстерi "ршiп, отаршылдыћћа ћарсы кљрес толассыз
жљрдi. Аѕылшындар Љндiстанды отарлауды ћанды ћырѕын-
мен џзаћ уаћыт жљргiзуге мќжбљр болды.
Љндiстанды отарлауѕа кеѓ жол ашылѕаннан кейiн, аѕыл-
шындардыѓ сауда-"неркќсiп буржуазиясы Ост-Љндi компа-
ниясыныѓ Љндiстанды жалѕыз "зi отарлауына наразылыћ
бiлдiре бастады. Бџл бќсекелестiктi ескерген аѕылшын
"кiметi 1773 жылы Љндiстанды билеу ж"нiнде заѓ ћабыл-
дап, заѓ бойынша Љндiстанды басћаратын генерал-губер-
натор ћызметiн таѕайындады. Бџл ћызметке љмiткердi Ост-
Љндi компаниясымен бiрге парламент џсынатын болды.
Љндiстандаѕы еѓ бiрiншi генерал-губернатор болып аѕыл-
шын Уоррен Хейстингс таѕайындалды.
Аѕылшын билеушiлерi жергiлiктi жердегi ќкiмшiлiк, сот,
салыћ жинау, полиция жќне т.б. ћызметтердi "з ћолына
алды. Аѕылшындыћ судья басћарѕан ћылмыстыћ, азамат-
тыћ соттар ћџрылды. Аѕылшындар жергiлiктi љндiлер мен
мџсылмандарѕа ћарсы ћандай ћылмыс жасаса да, жазаѕа
тартылмайтын болды.
Отаршылдар Љндiстандаѕы "з мљдделерiн ћорѕау љшiн
жергiлiктi халыћтан шыћћандардан жалдамалы, ћарулы
ќскер жасаћтарын ћџрды. Еуропалыћ офицерлер басћар-
ѕан, солардыѓ ћару-жараѕымен жараћталѕан, еуропаша
тќрбиеленген мџндай ќскер сипайлар деп аталды.
Љндiстандаѕы мџсылмандар мен љндiлер ендi аѕылшын
отаршылдарына ћарсы кљрестi. Билiктерiн орнатћан жердегi
халыћты ћанап, салыћты ауырлатып, олардыѓ "мiр сљру
деѓгейiн т"мендетiп жiбердi. Ашынѕан халыћ аѕылшындарѕа
"шпендiлiкпен ћарады. Љндiстан Англияѕа арзан шикiзат
беретiн, оныѓ "ндiрiсiнiѓ "ркендеуiнде "те маѓызды орны
бар елге айналды.
Љндiстанныѓ экономикалыћ дамуы. Ауыл шаруа-
шылыѕы, ћол,нерi мен ћалалардаѕы сауданыѓ ,ркендеуi.
Љндiстанныѓ ежелден "зiнiѓ тамаша ћол"нерi жќне сќулет

66
"нерiмен даѓћы шыћћан Бомбей, Мадрас, Калькутта сияћты
iрi сауда орталыћтары болды. Ћалалар ћол"нер мен сауда-
ныѓ дамуына зор ыћпал еттi. Љндiстан жерi арћылы iрi
халыћаралыћ сауда жолдары "ттi. Љндiстан арћылы Еуро-
паныѓ сауда керуендерi ќртљрлi азыћ-тљлiк тљрлерiмен
Ћытайѕа жќне Љндiћытайѕа сауда жасап барып, ол жаћтан
елiне Шыѕыстыѓ тамаша ћол"нер бџйымдарын, зергерлiк
заттарын, алтын-кљмiс, баѕалы тастар алып ћайтатын. Сау-
дадан байыѕан љндi раджаларыныѓ ћоймалары наѕыз бай-
лыћтыѓ к"зi болды.
Алѕаш рет Љндiстанѕа аяћ басћан еуропалыћтар порту-
галдыћтар едi. Олар љндi жаѕалауларындаѕы саудаѕа баћы-
лау жасап, билiк жљргiзiп тџрѕан. Бiраћ бџл жерлерге кейiн
келген нидерландтар мен аѕылшындар португалдыћтарды
ыѕыстырып шыѕарды.
XVII ѕасырда негiзi ћаланѕан голландыћ жќне аѕылшын-
дыћ Ост-Љндi компаниялары љндiлерден ќртљрлi маталар,
ћол"нер бџйымдарын сатып алып, оны Еуропаѕа апаратын.
Ал Еуропадан ќкелiнген тауарлар Љндiстанда сџраныста
жоћ едi. Себебi — сапасы т"мен, баѕасы ћымбат тауарларды
љндiлер керек ћылмайтын. Еуропалыћтардан тек алтын
сатып алуѕа болатын едi.
Еуропалыћ компаниялардыѓ iшiнен Љндiстанда љлкен
табысћа ие болѕаны аѕылшындыћ Ост-Љндi компаниясы
болды. XVII ѕасырѕа ћарай компанияныѓ сауда фактория-
лары теѓiз жаѕалаулары мен Ганг "зенi бойында пайда
болады. Бомбейде, Мадраста жќне Калькуттада сауда факто-
риялары мыћты бекiнiспен ћоршалды. Љндiстаннан бџл
компания маћта мата жќне жiбек бџйымдарын тасыды.
Ост-Љндi компаниясы љндi маталарын Еуропаѕа ѕана
тасып ћоймай, оны Шыѕыс елдерiне де апарды.
Љндiстан саудасыныѓ "ркендеуi ћол"нердiѓ дамуына кеѓ
жол ашты. XVII—XVIII ѕасырларда Љндiстанда жiбек пен
маћта мата "ндiрiсiнде, кеме жасау, т.б. ћосалћы шаруа-
шылыћ салаларында мануфактуралар пайда бола бастады.
Саудадан байыѕан љндi феодалдары "ндiрiстi дамыту љшiн
ауыл шаруашылыѕымен айналысатын жер иелерiнiѓ жерiн
сатып алып, саудаѕа ћажеттi "нiм "ндiруге кiрiстi. Шаруа-
лар жерден айырыла бастады. Џсаћ, орташа жер иелерi мен

67
шаруалардыѓ басына тљскен ауыртпалыћ олардыѓ нара-
зылыћ к"терiлiсiн тудырып отырды.
Сџраћтар мен тапсырмалар
1. Џлы Моѕол империясыныѓ ћџрамына Љндiстанныѓ ћандай  iрi
аймаћтары мен халыћтары кiрдi?
2. Касталыћ жљйе деген не?
3. Моѕол империясы ыдыраѕаннан кейiн ћандай љндi џлыстары
пайда болды?
4. Љндi ћалалары ортаѕасырлыћ батысеуропалыћ ћалалардан несi-
мен ерекшелендi?
5. Џлы Моѕол империясыныѓ "мiр сљрген кезеѓiнде мџсылман мен
љндiлердiѓ арасында ћандай ћарым-ћатынастар болды?
6. XVI—XVIII ѕасырларда Љндiстан аумаѕында ћандай мемлекеттер
"мiр сљрдi?
*7.  Не себептi Љндiстан секiлдi љлкен елдi аѕылшындар баѕынды-
рып алды? Отаршылдыћћа тљсудiѓ себептерiн айтыѓдар.
*8. Љндiстанныѓ таѕдырына еуропалыћ отаршылдар ћандай  ыћпал
к"рсеттi? Отаршылдыћтыѓ зардаптарын атап к"рсетiѓдер.

жүктеу/скачать 9,82 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: